Qándekliler

Qándekliler - qaraqalpaq ruwları

 <<QÁNDEKLILER>>

Eski shejirelerdiń aytıwına qaraǵanda ShÚLLIK penen JAWINǴER QOŃIRATtıń eki balası sıpatında táriyplenedi. Al ayırım dereklerde: <<Shúllik--oń qanat; Jawınǵır shep qanat>>--dep júritiledi. Biraq, bularda da uruwlar sanı birgelkili emes. Shullikler Múytenlerden tısqarı 91 (toqsan bir) bolsa, Jawınǵırlar 38 (otız segiz) uruw.

Solay etip Qońırattıń Shúllik taypası úlken jeti uruwǵa bólinedi: 1.QIYAT, 2.ASHAMAYLI, 3. QOLDAWLI, 4. QOSTAMǴALI, 5. BALǴALI, 6. QÁNDEKLI, 7. QARAMOYIN.

QÁNDEKLI ler ózlerin <<Xan tekli>> dep atap, xan áwladları sıpatında sanaydı. Bunday pikir Berdaqtıń <<Shejiresi>>nde de bar. Mısalı:

Birew aytar Qándekli der, Birew aytar Xan-tekli der, Qılqa tonnan jórgekli der, Haslın heshkim bilgen emes.

Xalıq ańızlarınıń aytıwına qaraǵanda Qándeklilerdiń babası qándekten tabılǵan bala. Yaǵnıy ayırım adamlar xannıń miyrasxorına jamanlıq etip: "Xan zayıbı kúshik tuwdı>>--dep daǵazalap, balanı qándekke alıp barıp taslaǵan. Qándekliler sonnan órbigen eken>>--degen ańızdı aytadı.

Ekinshi bir ańızda: <<Babamız tereń háwiz qazıp, onıń ishi qısı-jazı suw menen tolıp turadı eken. Hámme Qándekli atanıń úyinen suw aldıq>>-dey bergennen keyin Qándekli atanıptı>>--deydi. Qándekliler negizinen: 1.QURAMA, 2. KIYIKLI, 3. TOQPOLAT, 4. QIRIQ SADAQ [Ayırım jazba dereklerde tek SADAQ--dep kórsetilgen] bolıp tórtke bólinedi.

Solay bolsa da Qándekliler haqqında pikir bildirgen alımlardıń kópshiligi: <<bul qáwim negizinen ańshılardan tarqalǵan>>--degen sheshimge kelgen. Sebebi, erte dáwirlerden baslap qándek [or qazıw] ań awlawdıń usılın bildiredi. Qándektiń ishine súyir aǵashlardı qaǵıp kiyik-qulan awlaw burınǵı ańshılardıń kári bolǵan. Bulardıń <<KIYIKShI>>, <<QIRIQ SADAQ>> bolıp bóliniwleri de babalarınıń ańshı bolǵanlıǵın tastıyıqlaydı,---deydi.

QÁNDEKLILER

Qándekli~qaraqalpaq qońıratları quramındaǵı 7 ruwdıń biri. [Bul jerde 8-bolıp kiretuǵın Múytenler ayırım jazba dereklerde qosıp aytılmaydı]. Basqa ruwları "qostamǵalı"da berildi. Qándekliler 4 tiyrege bólinedi:

1. Qurama. 2. Kiyikshi. 3. Toqpolat. 4. Qırıq sadaq bolıp.

Bulardıń ishine Yarım kóshe hám Qazaqı tiyrelerin de qosıwǵa boladı. Bul tiyreler jazba dereklerde kórsetilmegen, biraq, xalqımız ishinde bular tiyre dep esaplanıp, aytıladı. Bunday jaǵday basqa uruwlarda da gezlesip otıradı.

Xiyўa xanlıǵında 1873-jılı 300 úyli qándekliler bolǵan bolsa - 1912-1913 -jıllarda Shımbay uezdiniń ózinde 524 úyli, 3196 jan, yaǵnıy 1,7 ese kóp bolǵan. Sonnan bolıslıqlarınan, Esimde - on úyli, Kókózekte-on eki úyli, Náwpirde-298 úyli, Tallıqta-204 úyli qándekliler jasaǵan. Qándekliler arasınan Qaraqalpaqstan tariyxında salmaqlı ornı bar-Abdirovler dinastiyası shıqqan.

Qándekliler tuwralı gáp ketkende Qaraqalpaqstan tariyxında jaqsı iz qaldırǵan--Abdirovler dinastiyasınan keyin qusxanalı Súyin iyshan, Jantemir iyshan, Bayqara batırlar menen 1965--jılı, xolera jılında-ministr bolǵan R.A. Babanazarov penen onıń zamanlas opponenti-tımsalshı shayır D.Aytmuratovlar Qándekli ruwınıń belgili wákilleri. Sonıń menen birge, usı ruwdan shıǵıp, bolıslıqqa saylanıwı saylawshılarda narazılıq oyatıp, ótmishte kóplegen jerleslerimizdiń rus jandarmeriyası tárepinen qamaqqa alınıwına sebepshi bolǵan tariyxıy tulǵa--Qúlen bolıs, Turkmenstanǵa zamana qısımına ushırap ótip ketken Embergen bolıslardı atap ótiwge boladı.

Juwmaqlap aytqanda, Qándekliler--Xan tekliler. Menińshe ekinshi ańız onsha isenimsizlew, sebebi, qándegi, qudıǵı bar adamlar hár bir awıldan burınnan da, házirde tabılǵan, olardıń hár birine, yamasa atı shıqqanlarına ruw atın belgiledi dew-- onsha nırqqa sıymaydı.

==Dárekler: Jazba derekler boyınsha jıynastırǵan: Shahzoda Allamuratova==