Qızıl qala (Beruniy)

Qızıl qala – házirgi Ózbekstan, Qarqalpaqstan, eramızdan aldınǵı I-IV ásirlerde Xorezmde qurılǵan áyyemgi qala. Kishi Qızıl qala Topıraq qala jaqınında, batıstan 1 km uzaqlıqta jaylasqan bolıp, ol da eramızǵa shekemgi I-IV ásirlerde, Topıraq qala ornında bekkem qorǵan retinde qurılǵan. Qızıl qala bir márte eramızǵa shekemgi XII ásirde qayta tiklengen. Sonıń menen birge, qorǵannıń dáslep qanday kóriniwin kórsetiw maqsetinde zamanagóy remontlaw dástúriniń úlgisi bolǵan. Házirgi kúnde Qaraqalpaqstandaǵı „Ellikqala rayonı“ quramına kiredi. Aqırǵı ret Xorezm imperiyası, Mońǵollar húkimdarı Muhammed II (1169, 1200-1220 ) tárepinen Xorezm shabılıwı qozǵatılıwınan aldın iyelengen. Beruniy qalasınan 27 km arqada jaylasqan.

Arxeologiyalıq izertlewler

Estelik 1950-jılda S. P. Tolstov basshılıǵındaǵı Xorezm arxeologiya-etnografıya ekspediciyası xızmetkerleri tárepinen tabılıp, dáslepki materiallar tiykarında eramızǵa shekemgi I-IV, VI-VIII hám XII-XIII ásirlerge tiyisli ekenligi aytılǵan. Yahyo Ǵulamov sol aymaqtıń áyyemgi suwǵarıw tarmaqların úyreniw processinde bul estelikti dáslepki kushan dáwirine tiyisli ekenligin belgilegen. G. Xojaniyazov 1981-1982-jıllarda Qızıl qalada arxeologiyalıq izertlewlerdi alıp barıp, onıń sxemasında tórt tárepi teń yaǵnıy 65x63 metr ekenligi anıqlanǵan. Qorǵan diywalı jaqsı saqlanǵan bolıp, onıń biyikligi 13-16 m. Diywal qasınan qándek ótken. Qorǵan diywalı hám zodiak hámmesinen burın paxsadan, keyin bolsa shiyki gerbishten qurılǵan (39 x40 -41, 39 x40 -13 sm). Diywal jolshaǵa iye bolıp, onıń keńligi 1-1, 6 m. Sırtqı diywaldıń qalıńlıǵı 1, 6 -1, 9 m, ishki diywaldiki bolsa 1, 1-1, 6 m. Sırtqı diywalda nayza oǵı ushlı mergen jaylar bolıp, olar ortasındaǵı aralıq 1, 6 -2 m. Mergen jaylardıń keńligi 0, 18-0, 20 sm, ishki tárepiniń uzınlıǵı 0, 80-0, 90 sm, sırtqı tárepi bolsa 1, 20 -1, 30 sm.

Arxitekturalıq xarakteristikası

Qorǵannıń ishki bólegi eki qabattan ibarat. Birinshi qabat tonozlı shiftqa iye. Aymaqta áyyemgi qatlamlar saqlanıp qalǵan. Qalanıń jasaw mánziliniń izleri orta ásirlerde (XII-XIII ásirlerde) belgilengen. Arqa-batıs hám qubla-batıs diywallarınıń ortasınan eki iri tórtmúyesh minara shıǵıp turadı. Qorǵannıń ishki bólegi bólmelerge bólingen. Ádettegi ılaydan islengen ıdıs buyımlar, shiyshe hám bronza úzindileri menen bir qatarda, qazılmalar nátiyjesinde diywal freskalarınıń (reńli súwretler) qaldıqları tabılǵan. Bul bay adamlar hám olardıń járdemshileri sol jerde jasaǵanlıǵınan dárek beredi. Mısalı, tabılǵan zatlardan biri plastinka hám Qıtaydan alıp kelingen lyustralar, bronza shıraǵınıń bólegi, gúzeshilik buyımları, júzikler, monshaqlar hám basqalardan ibarat.

Qorǵan diywallarınıń sırtqı ishki kórinisi de ayrıqsha bolıp tabıladı. Qubla diywalınıń oraylıq bóleginde dárwaza konstrukciyalı kirisiw minarası hám qorǵannıń ishki bólegine júrgizetuǵın pandus jaylasqan. Minaranıń hár eki tárepinde (bul qorǵan diywallarınıń aldınǵı bólegi) joqarı qabatındaǵı diywallarda bezew kórinisindegi tórtmúyeshler pilasterler bolıp, olardıń ishindegi eki qatarında sańlaqlar bar.

Esteliktiń ayrıqsha qásiyetlerinen biri qubla diywaldıń sırtqı bóleginde, shama menen 1, 5 metr shuqırlıqta áyyemgi dáwirge tiyisli ılaydan islengen ıdıs suw trubaları tabılǵanlıǵı bolıp tabıladı. Itimal, bul trubalar arqalı suw menen támiyinlengen bolıwı múmkin. Suw bolsa Qızıl qaladan shama menen 5 km uzaqlıqta jaylasqan áyyemgi Gauxare kanalınıń tarmaǵınan kelgen.

Qızıl qala biyik gerbish tiykar ústinde boy tiklegen bolıp, ondaǵı turaq jay imaratları úlken gornizonǵa mólsherlengen. Bul Qızıl qalada Xorezm patshalarınıń áskerleri jasaytuǵın áskeriy kazarma, qubla tárepinde áskerler shınıǵıw isleytuǵın iri maydan bolǵan.

Qızıl qala Xorezmniń paytaxtı bolǵan Topıraqqalanı hám sol aymaqtaǵı Sultan Wáyis tawı arqalı ótetuǵın áyyemgi jol tárepinen hám de Ámiwdárya tárepinen qorıqlap turıwǵa mólsherlep qurılǵan. Aradan waqıt ótip orta ásirlerde Qızıl qala qaytadan qurılǵan bolsa da, onıń arxitekturasında dáslepki kórinis saqlap qalınǵan.