Qaraqalpaq jazıwı
 |
Qaraqalpaq jazıwı ha'm onın' tariyxı
Jazıwda jumsalatug'ın barlıq ha'riplerdin' qabıl etilgen belgili bir ta'rtip penen izbe-iz jaylastırılıwı a'lipbe dep ataladı. Alipbe so'zi arab ha'riplerinin' atınan kelip shıqqan arabsha a – alif, b – be dep ataladı. Alfavit so'zi grek ha'riplerinin' atınan kelip shıqqan grekshe a – alfa, v – vita dep atalg'an. Orıssha azbuka so'zi de usınday jol menen qa'liplesken: eski slavyansha a – az, b – buki dep atalıp, azbuka sozi kelip shıqqan.
Qaraqalpaq xalqı 1924-jılı arab jazıwına tiykarlangan álipbeni qabıl etti. Bul álipbede dáslepki gazeta ha'm jurnallar, mektep sabaqlıqları jazıla basladı. Bıraq arab a'lipbesindegi ha'ripler to'rt tu'rli bolıp jazıladı: jeke turg'anda, so'zdin' basında, ortasında, aqırında turg'anda bo'lek tan'balar menen belgilenedi. Usı qıyınshılıqlar sebepli onı xalıqtın' tez o'zlestiriwi mu'mkin bolmadi. Sonlıqtan 1928-jılı latın jazıwına tiykarlang'an a'lipbe qabıl etıldi. Bul qabıl etilgen a'lipbeni qaraqalpaq xalqı tez o'zlestirdi. Qabıl etilgen a'lipbe boyınsha 1932 – ha'm 1938-jılları respublikalıq imla konferentsiyalar o'tkerilip a'lipbe kem-kem jetilistirilip barıldı. Biraq sol waqtag'ı da'wir siyasatı sebepli 1940-jılg'a kelip kirill jazıwına tiykarlang'an qaraqalpaq a'lipbesi qabıl etildi. Onda 35 ha'rip boldi. 1957-jılg'a shekem ol a'lipbede qaraqalpaq tilinin' o'zine ta'n o'zgesheliklerin bildiretug'ın ayırım seslerge (u', w, o', g', a', n') o'z aldına ha'ripler qabıl etilmedi. Tek 1957-jılı ha'zirgi ha'rekettegi a'lipbe qabıl etilip, onda 41 tan'ba boldı ha'm ol 1960-jıldan baslap qollanılıp keldi.
Burıng'ı Ken'es hu'kimeti tarqap, onin quramındag'ı awqamlas respublikalar o'z aldına mámleket bolıp du'zile basladı. 1993-jıldan baslap Ózbekstan Respublikasında latın jazıwına tiykarlang'an jan'a a'lipbege o'tiw boyınsha jumıslar baslandı. Bundag'ı go'zlengen maqset - jazıwdı ele de jetilistiriw, so'ylew tili menen jazıwdı jaqınlastırıw, texnikalıq qurallardı men'geriwdi jen'illestiriw. Du'nyanın' ko'pshilik xalıqları latın jazıwına tiykarlangan a'lipbelerden paydalanadı.
Qaraqalpaqstan Respublikasında bul bag'darda bir qatar jumıslar a'melge asırıldı. Qaraqalpaqstanda “Latın jazıwına tiykarlangan a'lipbege o'tiw haqqındag'ı” Ózbekstan Respublikasının' 1993-jılı 2-sentyabrdegi nızamına muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Ken'esi 1993-jılı 8-sentyabrde latın jazıwı negizinde jan'a qaraqalpaq a'lipbesin tayarlaw boyınsha sheshim qabıl etti. Usı tiykarda 1994-jılı latın jazıwına tiykarlang'an jan'a qaraqalpaq a'lipbesinin' joybarı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarg'ı Kenesinin' on jetinshi sessiyasında qabıl etildi. Onda 32 ha'rip boldi.
Bul qabil etilgen a'lipbede ayırım kemshilikler boldı. Sonlıqtan 1995-jılı 25-mayda bolıp o'tken Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarg'ı Ken'esinin' ekinshi sessiyasında “Latın jazıwına tiykarlang'an qaraqalpaq a'lipbesin engiziw haqqında” Qaraqalpaqstan Respublikasının' Nızamına o'zgerisler kirgiziw haqqında Qaraqalpaqstan Respublikasının' Nizami shig'arıldı. Latın a'lipbesindegi ayırım ha'riplerdi qabıl etiwde tu'rkiy xalıqlardın' a'lipbelerindegi payda bolg'an ta'jiriybege su'yenip qaraqalpaq a'lipbesi tiykarında is ju'rgiziwshi, ma'deniy jaqtan rawajlang'an mámleketlerdin' jazıwlarına jaqınlastırıw ko'zde tutıldı. Usı tiykarda 1995-jılı 25-mayda 1994-jılı qabıl etilgen alipbege ayırım o'zgerisler kiritildi. 1995-jılı 25-dekabrde ol a'lipbege ja'ne de o'zgerisler kirgizildi. 1996-1997-oqıw jılınan baslap Respublikada 1-klassqa barg'an mektep oqıwshıları jan'a alipbede oqıy basladı.
Latın jazıwına tiykarlang'an jan'adan qabıl etilgen a'lipbede dawısli seslerdi bildiriw ushın 9 ha'rip - a, , o, o', u, u', i, ı, e, dawıssız seslerdi bildiriw ushın 23 harip - b, d, f, g, g', h, x, j, k, q, l, m, n, n', p, r, s, t, v, w, y, z, sh qabil etildi.
A'lipbedegi ha'riplerdin' belgili bir ta'rtip boyınsha izbe-iz jaylasıwı sha'rtli tu'rde qabıl etiledi. Bul izbe-izliktin' turaqlı tu'rde mudamı saqlanıwı ameliy jaqtan u'lken a'hmiyetke iye boladı. Asirese, so'zlikler du'zgende, dizimler jazganda ha'riplerdin' a'lipbedegi orın ta'rtibi qatan' saqlanıp jazılsa, olardan paydalanıw an'sat boladı. A'lipbedegi ha'ripler qoljazba ha'm baspa tu'rine, bas ha'rip ha'm kishi ha'rip tu'rine iye boladi.