Rumıniya

Ruminiya (Romania) — Evropanıń qubla-shıǵısında jaylasqan mámleket. Maydanı 238 391 km². Xalqı 21,33 mln. adam (2012). Paytaxtı — Buxarest qalası. Basqarıw tárepten 40 uyezd (iudet) qa teńlestirilgen Buxarest municipiyasına bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Ruminiya — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl 8-dekabrdegi ulıwma xalıq referendumında maqullanǵan. Mámleket baslıǵı — prezident. Ol xalıq tárepinen ulıwma tuwrı, teń hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı hám 2 múddetten artıq lawazımda qalıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament, atqarıw hákimiyatın húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Ruminiya aymaǵınıń kópshilik bólimin tawlar hám tóbelikler (ortasha biyikligi 800 m) iyeleydi. Tiykarǵı taw dizbegi — Karpat mámleket aymaǵında úlken ayqulaq formasın payda etedi (eń biyik noqatı — Moldavyanu tawı, 2544 m). Karpat tawlarında kúshli jer silkiniwler bolıp turadı. Transilvaniya platosı hám Batıs Ruminiya tawları da Karpat dizbegine tiyisli. Qublada Tómen Dunay oypatlıǵı hám Batısta Orta Dunay oypatlıǵı jaylasqan. Dunay etekleri menen Qara teńiz aralıǵında Dobruja platosı sozılǵan. Ruminiya aymaǵında Qara teńiz jaǵasınıń uzınlıǵı 245 km. Konstansadan arqaraqta jaǵaları kópshilik bólimi tómen, ayırım jerleri batpaq, qum tilleri hám liman (qoltıq) lar menen bóleklengen, jaǵaǵa jaqın orınlarda ataw kóp. Paydalı qazılmalardan neft hám gaz, taskómir, temir, polimetall, mıs hám altın káni, boksit, tasduz kánleri tabılǵan. Íqlımı — ortasha kontinental ıqlım. Eń úlken dáryası — Dunay. Onıń tiykarǵı aǵısları: Prut, Siret, Olt, Yalomitsa. Oypatlıqlarda, tiykarınan, ónimli qara topıraq; biyikliklerde qońır hám kúlreń; orman, tawlarda, tiykarınan, taw-otlaq topıraqlar tarqalǵan. Dárya jaqınlarında otlaq, qamıs dalalar, ormanlar bar. Transilvaniya platosı, Moldaviya qırı, Dobrujanıń eń biyik noqatı hám Karpat taw aldında (400-700 m biyiklikke shekem) qara qayın aralas emen dalalar bar. Karpat tawlarında (800-1200 m biyiklikke shekem) qora qayınlar, biyiklewde (1500-1800 m ge shekem) iyne japıraqlı terekler ósedi. Tawlardıń eń biyik noqatı subalp hám alp otlaqları menen bánt. Haywanat dúnyası hárqıylı. Ormanlarda qasqır, túlki, qaplan, porsıq, qoyan, almaxan, quslardan bayıwlı, toqıldawıq, átshók hám basqalar jasaydı. Taw eshkisi, jalǵızaq, ayıw, buǵa, sahralarda suǵur, balpaq tıshqan, atız tıshqanı ushıraydı. Ruminiya aymaǵında Retezat milliy baǵı hám bir neshe qorıqxana dúzilgen.

Xalqı

Xalqınıń 90% ke jaqını ruminler. Venger, nemis, lolı, ukrain, serb hám ruslar da jasaydı. Rásmiy tili — rumin tili. Qala xalqı 55,4%. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — pravoslav xristianlar. Iri qalaları: Buxarest, KlujNapoka, Timishoara, Yassi, Brashov, Galats, Krayova, Konstansa, Ployeshti.

Tariyxı

Ruminiya aymaǵında dáslepki paleolit dáwirinen berli adam jasaydı. Transilvaniya, Moldova hám Valaxiyada dak qáwimleri jasaǵan. Eramızǵa shekemgi I ásir ortalarında getdaklar qáwim awqamı qáliplesip, keyinirek onıń tiykarında mámleket payda bola baslaǵan. I ásir baslarında daklar jasaytuǵın aymaqtı Rim basıp alıp, Dakiya atı menen óz wálayatına aylandırdı, daklar bolsa romanlastırıldı. 271-jıl Rim imperiyasi kriziske ushırawı nátiyjesinde rimliler Dakiyadan shıǵıp ketiwge májbúr boldı. Keyin bul jerlerge xunnlar, gepidlar, avarlar kirip kele basladı. VI-VII ásirlerde slavyanlar kóship kelip ornalastı. VIII-X ásirlerde Ruminiya aymaǵınıń ádewirǵana bólimi Birinshi Bolgar patshalıǵı quramına kirdi. X-XI ásirlerde bijanaklar, qıpshaqlar, XIII ásirde monǵollar bastırıp keldi. XIV ásirde eki ǵárezsiz mámleket — Valaxiya hám Moldova knyazlikleri dúzildi. XVI ásirge kelip, olar Osmanlı túrk imperiyası qol astına ótti. 1688-jıl Transilvaniya Gabsburglar mámleketine qosıp alındı. XVII-XIX ásirdegi Rossiya-Túrkiya urısları nátiyjesinde Osmanlı imperiyası hálsiredi, bul bolsa Valaxiya hám Moldova xalıqlarınıń milliy azatlıq gúresine qolay shárayat jarattı. Valaxiya hám Moldova knyazlikleri avtonomiyaǵa eristi, olardıń xalıqları birden-bir mámleket (1861-jıldan Ruminiya) ke birlesti. 1862-jıl Buxarestte milliy jıynalıs shaqırılıp, birden-bir húkimet dúzildi. 1877-jılda Ruminiya tolıq ǵárezsizlikke eristi hám 1881-jıl korollik dep daǵaza etildi. Birinshi jáhán urısı baslarında Ruminiya Antanta mámleketleri menen awqam dúzip, Avstriya-Vengriya aymaǵınıń bir bólimin qosıp aldı hám urısqa kiristi. Urıs nátiyjesinde Ruminiya aymaǵı hám xalqı eki ese kóbeydi: 1918-jıl oǵan Transilvaniya qosıp berildi. Sol jılı Bessarabiya hám Arqa Bukovinanı basıp aldı. 1929-33-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq bo'hroni Ruminiya sanaatı (neftten tısqarı) hám awıl-xojalıǵına unamsız tásir etti. 1928-33-jıllarda húkimet tóbesine waqtı-waqtı menen milletshil tsaranistler partiyası kelip, mámleket ekonomikasın batısqa baǵınıńqılı etip qoydı. Nátiyjede Ruminiyanıń batısqa ǵárezli bolıwı kúsheydi. 1926-jıl sırt elge súrgin etilgen taxt miyrasxorı Korol 1930-jıl mámleketke qaytıp keldi hám Korol II atı menen taxtqa shıqtı. 1931-jıl "Temir gvardiya" degen fashistlik shólkem dúzildi. 1939-jıl martta Ruminiya menen Germaniya ortasında dúzilgen ekonomikalıq pitim mámleket ekonomikasın tásirge saldı. Ekinshi jáhán urısı baslanıwında Ruminiya húkimeti biytáreplik siyasatın járiyaladı, lekin 1940-jıl jazında bunnan waz keshti. Mámleket fashizm jolına ótti. Sol jıl 23-noyabrde Ruminiya Berlin paktine qosıldı hám Ekinshi jáhán urısında qatnasa basladı. 1944-jıl 23-avgustta Ruminiya húkimeti awdarıp taslandı. Mámlekettiń jańa húkimeti 24-avgust kúni Germaniyaǵa urıs járiyaladı. 1944-jıl 25-oktyabrde Ruminiya aymaǵı putkilley azat etildi. 1947-jıl monarxiya tamamlanıp, Ruminiya Xalıq Respublikası daǵaza etildi (1965-jıl 21-avgusttan 1989-jıl 22-dekabrge shekem Socialistlik Respublika dep atalǵan). 1948-89-jıllarda Ruminiya Kompartiyası (1921-jıl dúzilgen, 1948-65-jıllarda Ruminiya Jumısshı partiyası dep atalǵan) húkimranlıǵı dáwirinde mámleket Sovet Awqamı tásirinde boldı. Ásirese, N. Chaushesku diktatorlıq rejimi (1965-89-jıllar) mámleket rawajlanıwına zıyanlı tásir etti. 1989-jıl kóterilisi nátiyjesinde húkimet awdarıp taslandı, Chaushesku óltirildi, Ruminiya Kommunistlik Partiyası tamamlandı, mámleket atı ózgertirilip, "Ruminiya" dep atala basladı. Húkimet tóbesine Milliy qutqarıw frontı keńesi, 1990-jıl fevraldan Waqıtsha milliy shártlesiw keńesi keldi. 1990 hám 1992-jıllarda birinshi ret demokratiyalıq saylaw ótkerildi. Ruminiya — 1955-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Ruminiya suverenitetin 1991-jıl 20-dekabrde tán alǵan hám 1995-jıl 6-oktyabrde diplomatiyalıq munásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı — 1-dekabr — Ruminiya milliy kúni (1918).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Demokratiyalıq partiya, 1993-jıl tiykar salınǵan; Milliy liberal partiya, 1990-jıl dizimge alınǵan; Ruminlar milliy birligi partiyası, 1990-jıl dúzilgen; Ruminiya Sociallıq Demokratiyalıq partiyası (Partidul Social Democrat), 2001-jıl Ruminiya Sociallıq Demokratiya partiyası (Partidul Democraţiei Sociale ın România) menen Rumin Sociallıq Demokratiyalıq partiyası (Partidul Social Democrat Român) qosılıwı nátiyjesinde dúzilgen; Ruminiya vengerleri demokratiyalıq awqamı, 1989-jıl dúzilgen; Bukj Ruminiya partiyası, mılletshil partiya. Ruminiya erkin kásiplik awqamları milliy konfederaciyası, 1993-jıl dúzilgen; Milliy kásiplik awqam blok; "Alfa" milliy kásiplik awqam karteli.

Xojalıǵı

Ruminiya — industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 41%, awıl hám orman xojalıǵınıń úlesi 19%, xizmet kórsetiw tarmaǵı úlesi 40%.

Sanaatı

Islep shıǵarıw quralların óndiriwshi tarmaqlar joqarı. Janılǵı-energetika bazasınıń negizin gaz, kómir hám neft quraydı. Elektr energiyanıń kóp bólimi ıssılıq elektr stanciyalarında payda etiledi (1 jılda ortasha 55 mlrd. kVt-saat). Neft kánleri, tiykarınan, Qubla hám Shıǵıs Karpat eteklerinde jaylasqan. Temir, boksit, polimetall káni, mıs, altın, tasduz hám taǵı basqalar qazıp alınadı. Neftti qayta islewdiń tiykarǵı orayları — Ployeshti, Brazi, Piteshti, Dermeneshti. Metallsazlıq, qara hám reńli metallurgiya rawajlanǵan. Slatinada alyuminiy, Kopsha-Mikeda qorǵasın hám ruwx, Baya-Mareda mıs eritiledi. Mashinasazlıq, tiykarınan, neft qazıp alıw jáne onı qayta islew, ximiya sanaatı, jeńil hám azıq-awqat sanaatı, energetika ushın texnologiya mashina úskeneleri hám elektr-texnika ónimleri óndiriske qánigelesken. Avtobuslar, temirjol transportı quralları, qurılıs mashinaları, kemeler hám traktorlar da islep shıǵarıladı. Ximiya sanaatınıń tiykarǵı ónimleri: soda, xlor, altınkúkirt kislotası, mineral tógin, sintetikalıq kauchuk, plastmassa, smola, ximiyalıq talshıq, dári-dármaq, boyaw, lak hám basqalar. Qurılıs materialların islep shıǵarıw, sellyuloza qaǵaz, aǵashsazlıq (ásirese, mebel), toqımashılıq tarmaqları rawajlanǵan. Azıq-awqat (miywe hám palız eginleri konservaları, may, vino, sır) sanaatınıń da úlesi úlken. Tiykarǵı sanaat orayları: Buharest, Konstansa, Yassi hám Timishoara. Awıl xojalıǵına jaramlı barlıq jerler sálkem 15 mln. gektar. Sonnan sálkem 2,5 mln. gektarı suwǵarıladı. Diyqanshılıq joqarı rawajlanǵan. Tiykarǵı eginleri: mákke, biyday, arpa, salı. Texnika eginlerinen qant láblebi hám ayǵabaǵar jetilistiriledi. Palız eginleri, baǵshılıq hám júzimshilik (tiykarınan, vinonıń túrleri) rawajlanǵan. Gósh shárwashılıǵı jetekshi: qaramal, shoshqa, qoy, eshki baǵıladı. Balıqshılıq, qusshılıq, palshılıq, pilleshilik, orman xojalıǵı rawajlanǵan. Awıl xojalıǵı mámlekettiń azıq-awqatqa bolǵan mútájligin 60% qanaatlandıradı.

Sırtqı ekonomikalıq baylanısları

Ruminiya shetke traktor, avtomobil, transport quralları, ximiyalıq tógin hám neft ónimleri, qara metallar prokatı, truba, mebel, cement, ayaq kiyim, gezleme, dawıs jazıw apparatları, mineral shiyki ónim shıǵaradı. Shetten túrli mashina mexanizmler, ximiyalıq buyımlar, janılǵı hám shiyki ónim, azıq-awqat, keń tutınıw buyımların keltiredi. Sırtqı sawdada Germaniya, Italiya, Rossiya, Franciya menen sheriklik etedi. Pul birligi — ley.

Transportı

Ruminiyanıń Oraylıq Evropa mámleketlerinen Qara teńiz hám Dunayǵa ótiletuǵın tranzit jollarındaǵı áhmiyeti úlken. Mámlekettiń ulıwma júk aylanbasında temirjoldıń úlesi derlik 39,5%, teńiz transportınıń úlesi 48,8%, avtomobil transportınıń úlesi 7,1%, truboprovod transportınıń úlesi 3,2%, dárya transportınıń úlesi 1,4%. Temirjollar uzınlıǵı 11, 4 mıń km, avtomobil jolları 153 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı — Konstansa, dárya portları — Breila, Jurju hám Galats. Buxarest (Otopen) hám Konstansada xalıq aralıq aeroportlar bar.

Medicinalıq xızmeti

Mámleketke qaraslı poliklinika hám emlewxanalar menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler hám farmacevtlar 5 medicina farmacevtika institutında, orta medicina xızmetkerleri medicina mektepleri hám liceylerde tayarlanadı. Ruminiyada 100 den artıq balneologiya hám 23 klimatlıq kurort bar. Eń ataqlıları: Eforiya, Mangaliya, Konstansa, Sinaya, PoyanaBrashov hám basqalar.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

Ruminiyada tálim sisteması tómendegishe: 3 jastan 6 jasqa deyingi balalar ushın balalar baqshaları bar. 6 jastan 8 jıllıq mektepte tálim tárbiya beriledi, keyin 2 jıllıq licey basqıshı baslanadı. 10 jıllıq mektep negizinde óner texnika tayarlıǵı ámelge asırıladı. Liceydi pitirgenler joqarı oqıw jurtında oqıwdı dawam ettiriwi múmkin. Iri joqarı oqıw orınları: Buxarest universiteti (1864), KlujNapoka, Brashov, Krayova, Galats, Yassi, Timishoara qalalarında universitetler, politexnika institutları hám basqa oqıw orınları bar. Ruminiyada Pánler akademiyası, Medicina pánleri, Awıl xojalıǵı pánleri hám orman akademiyası, sociallıq-siyasiy Pánler akademiyası, olardıń filialları hám ilimiy izertlew institutları, mákemelik ilimiy izertlew institutları bar. Pánler akademiyasınıń kitapxanası, Oraylıq mámleket kitapxanası, Buxarest universitetiniń oraylıq kitapxanası, politexnika institutınıń kitapxanası hám basqa kitapxanalar, sonıń menen birge, súwretlew kórkem óner, tariyx, etnografıya, arxeologiya, estelik muzeyleri bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Ruminiyada kóplegen gazeta, jurnal hám byulletenler basıp shıǵarıladı. Eń áhmiyetlileri: "Adeverul" ("Haqıyqat", ǵárezsiz kúndelik gazeta, 1989-jıldan), "Az" ("Búgin", kúndelik gazeta, 1990-jıldan), "Viktorul rominesk" ("Ruminiya keleshegi", kúndelik gazeta, 1990-jıldan), "Vyasa kapitaley" ("Paytaxt turmısı", kúndelik gazeta, 1990-jıldan), "Demokratsiya" ("Demokratiya", háptenama, 1990-jıldan), "Dreptatya" ("Ádalat", kúndelik gazeta, 1990-jıldan), "Lumya az" ("Búgingi dúnya", ǵárezsiz sırtqı siyasat háptenaması, 1963-jıldan), "Rominiya libere" ("Azat Ruminiya", kúndelik ǵárezsiz gazeta, 1943-jıldan), "Tribuna ekonomika" ("Ekonomikalıq minber", háptelik jurnal, 1990-jıldan). A. M. Pres — Ǵárezsiz menshikli agentlik, 1991-jıl tiykar salınǵan; Milliy informaciya agentligi — Rompres, 1990-jıl "Ajerpres" agentligi qayta dúziliwi nátiyjesinde dúzilgen. Radio hám Erkin rumin televideniesi, 1989-jıl Rumin radio hám televideniesi tiykarında júzege kelgen.

Ádebiyatı

Ásirler dawamında dástúr, doyna (ashıqlıq) hám gayduk qosıqları milliy ádebiyat forması, rumin tiliniń rawajlanıw quralı bolıp kelgen. Boyar Nyakshudiń xatı (1521) dáslepki jazba estelik esaplanadı. XVI ásirde dúnyalıq mazmundagi didaktikalıq dóretpe jaratılıwı, diniy kitaplar rumin tiline awdarma etiliwi awdarmashılıq hám basılım rawajlanıwına túrtli boldı. Rumin tili hám ádebiyatınıń qáliplesiwinde G. Ureke (1590-1647), M. Kostin (1633-91), Y. Nekulche (1672-1745) hám basqalar dóretiwshiliginiń áhmiyeti úlken. Olardıń qálemine tiyisli jılnama hám xronikalar kórkem ádebiyatqa baylanıslı tema hám metodlar úlgisi boldı. XVIII ásir aqırı hám XIX ásir 1-yarımında D. Kantemirdiń allegoriyalıq prozalıq, Ye. A. hám N. Vekereskulardıń lirik hám epikalıq poeziyası ádebiyat rawajlanıwına salmaqlı úles qostı. G. Asaki menen Y. Eliade Redulesku xalıq dóretiwshiligine tiykarlanǵan jańa rumin ádebiyatın jarattı. XIX ásir 1-yarımı ádebiyatına jaqtı romantizm ruwxı sińe basladı. V. Kirlovi, G. Aleksandresku, A. Pann, A. Russo sıyaqlı jazıwshılar milliy tariyx hám folklorǵa ayrıqsha itibar berdi. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında, ásirese, Birinshi jáhán urısınan keyin turmıstı shın sáwlelendiriwshi jazıwshılar (Y. Agirbichanu, L. Rebryanu, K. Petresku, J. Kelinesku) dóretiwshilik ete basladı. Atap aytqanda, M. Sadovyanu dóretpelerinde áyyemgi hám jańa dáwir rumin turmısınıń túrli qırları óz kórinisin taptı. Ekinshi jáhán urısınan keyin, ásirese, mámleket socialistlik rawajlanıw jolına ótkennen keyin, ádebiyatqa socialistlik realizm májbúrlep qosıldı, nátiyjede kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler bir jaqlama, sayız kórinis aldı.

Arxitektura

Ruminiya aymaǵında frakiyler, skifler, kelt mádeniyatı estelikleri, Qara teńiz boyındaǵı áyyemgi qalalar (Gelletiya, házirgi Mangaliya; Istriya; Tomi, házirgi Konstansa) qaldıqları, Transilvaniya tawlarında daklar qorǵanlarınıń qaldıqları saqlanǵan. Transilvaniya orta ásirler mádeniyatı Oraylıq Evropa mámleketleri, Valaxiya mádeniyatı bolsa Vizantiya Serbiya arxitekturası menen birge, Moldovan arxitektorlıǵı ayrıqsha tárizde rawajlanǵan. XIV-XVII ásirlerde tas hám gerbishten úyler, záwlim minara hám dárwazalı qorǵanlar qurılǵan. Xalıq turar jayları ashıq galereyalar menen, naǵıs oyıwshılıq hám rokoko hám kafel soǵıw usılında qurıldı. XVI-XVIII ásirlerde júzege kelgen záwlim imaratlar (Kurtyade Arjashdaǵı episkop shirkewi, 1512-17; Buxaresttegi Stavropolis shirkewi, 1724-30; Buxarest qasındaǵı Mogoshoaya sarayı, 1700-02 hám basqalar) da sonday usıllarda bezetildi, saltanatlılıqqa umtılıw kúsheydi, XVIII ásir aqırı arxitekturasında klassicizm úrp boldı. XIX ásir 2-yarımında sanaat hám qalalar rawajlanıwı menen qosılǵan arxitektorlıq ruwxında jámiyetlik ımaratları (Buxaresttegi Ateneum, Ádillik sarayı hám basqalar) hám xalıq arxitekturası dástúrleri tiykarında imaratlar (Buxaresttegi Bufetul) qurıw háwij aldı. XX ásir 30-jıllarında neoklassicizm belgileri joqarılıq etken bolsa (Buxaresttegi Respublika sarayı), ásirdiń 2-yarımında industrial usıllar engizildi, jańa qalalar júzege keldi.

Súwretlew kórkem óneri

Egey mádeniyatına jaqın hám neolit dáwirine tiyisli gúlli ılaydan islengen ıdıslar, háykelsheler, IV ásirge tiyisli zergerlik buyımları tabılǵan. XII ásirden baslap Transilvaniya kórkem óneri Oraylıq Evropa kórkem óneri menen sáykes rawajlanǵan (XIV-XV ásir diywal súwretleri, dáske reńli súwretleri, XVII ásir qábir músinshiligi). XVIII ásir diywal súwretshiligi hám músinshilikte barokko usılı bilinedi. XIV-XVIII ásirler ámeliy bezew kórkem ónerinde metallǵa kórkem qayta islew úrp boldı. Valaxiya hám Moldovanıń orta ásirler kórkem óneri Vizantiya, Serbiya, Bolgariya tásirinde boldı. XVI ásir shirkewleri diywal súwretler menen, XVII-XVIII ásirlerde bolsa naǵıs oyıwshılıq penen bezetildi. XIV-XV ásirlerde miniatyura (usta Gavril Urik) hám reńli súwret (Kurtyade Arjeshda áwliye Nikolay shirkewindegi súwretler) payda boldı. XVI ásir reńli súwretinde dúnyalıq ruwx júzege keldi. XVII-XVIII ásirdegi Valaxiya reńli súwretinde folklor ruwxı (Filipeshtide Pedurdaǵı shirkew súwretleri, 1692, súwretshi P. Mutu) jetekshilik etedi. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında dúnyalıq kórkem óner ósti. XX ásir baslarındaǵı súwretshiler dóretiwshiliginde fovizm, kubizm hám ekspressionizm dástúrleri xalqshıl milliy ideallar menen qosıldı (Sh. Lukyan, T. Pakladi, K. Ressu hám basqalar). Siyasiy grafika joqarı dárejege kóterildi (N. Tonitsa, A. Jikidi hám basqalar). XX ásir 2-yarımında ámeliy bezew kórkem óneriniń hárqıylı túrleri — gúzeshilik, kórkem aynashılıq, kesteshilik rawajlandı. Bul tarawda jańa sırtqı kórinislerdi izlewge, áyyemgi dástúrlerden, kem ushıraytuǵın sáwlelendiriw qurallarınan paydalanıwǵa qızıǵıwshılıq kúsheydi.

Muzıka

Dástúr, miynet (shopan), muhabbat qosıqları, háyyiwler, ballada hám doynalar, laparlar ayrıqshalıǵı menen ajıralıp turadı. Xalıq saz ásbapları: skripka, kobza, simbala, fluyer, fleyta (nay) hám basqa Leutar dep atalǵan sheber muzıkashılar folklorın ǵalabalastırıwda úlken jumıs isledi. Ruminiya mámleketi júzege keliwi menen (1862) professional rumin muzıkası rawajlandı. A. Flextenmaxer, E. Kaudella, Ch. Porumbesku, J. Shtefenesku, K. Qapırıqitresku, G. Qapırıqa, G. Muzichesku dáslepki milliy saxna, xor qosıqların dóretti. XX ásir 1-yarımında bul mektep oǵada gúllendi. Kompozitorlıq mektep tiykarshısı J. Enesku, sonıń menen birge, M. Jora, S. Dragoy, M. Andriku, P. Konstantinesku sıyaqlı talantlı kompozitorlar jetilisip shıqtı. 1920-jıl rumin kompozitorlar jámiyeti dúzildi, muzıka rawajlandı. XX ásir 2-yarımında oratoriya, kantata, operetta, ǵalabalıq qosıq, estrada, teatr hám kino muzıkası sıyaqlı janrlar júzege keldi. Ruminiyada 10 muzıka teatrı, 20 simfoniyalıq orkestr, xalıq muzıka ansamblleri, xor jámáátleri, 2 konservatoriya bar. M. Basarab, K. Silvestri, M. Bredichanu sıyaqlı dirijyorlar, Z. Palli, N. Xerlya, A. Floresku, T. Lukachu sıyaqlı qosıqshılar, Sh. Georgiu, Y. Voyku, Sh. Ruxa sıyaqlı sázendeler ataqlı.

Teatr

Teatrı áyyemgi oyın hám dástúrlerden baslanǵan. Olar arasında "kelushariy" (neke dástúri) hám "brezaya" (jańa jıl dástúri) ásirese ayrıqsha. Ruminiyada bárinen burın mektep teatrları payda boldı. 1841-jıl Yasside teatr imaratı qurıldı. 1852-jıl Buxarestte Úlken teatr (1877-jıldan Milliy teatr) jumıs basladı. Keyninen bir qansha qalalarda túrli baǵdardaǵı teatrlar ashıldı. XIX-XX ásirlerde G. Manolesku, A. Romanesku, K. Nottara, A. Prutyanu, keyinirek olardıń isin dawamshıları A. Demetriade, T. Bulandra hám basqa realistlik dástúrlerdi dawam ettirdi. Olar jáhán eski dramaturgiyası dóretpelerin hám jergilikli avtorlardıń pyesaların saxnalastırdı. Eń ataqlı aktyorları: Ruminiya Beligan, A. Buzesku, G. VasiliuBirlik, K. Antoniu, M. Bachu, D. Kocha, rejissyorları: M. Gelerter, L. Jurjesku, S. Aleksandresku, Y. Pola, L. Chuley hám basqalar.

Kino

Filmler 1897-jıldan súwretke alınıp baslaǵan. 1911-jıl birinshi film — "Mańlayǵa jazılǵan muhabbat" islep shıǵarıldı. 1950-jıl "Oypatlıq shıńǵırıǵı", 1952-jıl "Mitrya Kokor" filmleri jaratıldı. XX ásirdiń 2-yarımında "Qumarlıq", (rejissyorı M. Dregan), "Dunay tolqınları" (rejissyorı L. Chuley), "Torsız aspan" (rejissyorı F. Muntyanu), "Húkimet hám haqıyqat", "Qaslıq" (rejissyorı M. Markus), "Diywal" (rejissyorı K. Vayeni), "Jıldam" (rejissyorı Vitanidis) sıyaqlı filosofiyalıq, etikalıq filmler jaratıldı. Y. Popesku Goponıń multfilmleri jáhánge ataqlı. Tanıqlı aktyorları — Ruminiya Beligan, M. Pogonat, M. Barbu, I. Petresku hám basqalar 1963-jıl kino xızmetkerleri jámiyeti dúzilgen. Kino qánigeleri Y. L. Karajale atındaǵı teatr hám kino kórkem óneri institutında tayarlanadı.