Ruanda

Bul terminniń basqa da mánileri bar. Qarańız: Ruanda (mánileri)

Ruanda (Rwanda), Ruanda Respublikası (République Rwandaise) - Shıǵıs Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 26,3 mıń km². Xalqı 7,4 mln. adam (2002). Paytaxtı - Kigali qalası. Basqarıw jaǵınan 12 prefektura (prefecture) ǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Ruanda - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1995-jıl 5-mayda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Pol Kagame). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Ótiw dáwiri milliy jıynalısı, atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Ruanda jer maydanı oypatlıqlar menen bóleklengen tegistawlıq (1500-2000 m), tiykarınan, tokembriy kristallı hám metamorfikalıq jınıslardan ibarat. Tegistawlıqtıń 2500-3000 m ge shekem kóterilgen batıs sheti Kivu kóline tik túsken. Arqa-batısta Virunga vulkanlı tawı (eń biyik noqatı Karisimbi tawı, 4507 m) jaylasqan. Íqlımı subekvatorial, máwsimli ızǵar ıqlım. Jıllıq ortasha temperatura 20-21°, jawın 1000-1500 mm (Virunga tawlarında 2000 mm ge shekem). Dárya tarmaǵı tıǵız, iri dáryası - Kagera Nil háwizine tiyisli. Taw qızıl topıraqlarda savanna tipindegi ósimlik kóp, taw janbawırları mudam jasıl ormanlar menen qaplanǵan. Iri haywanlardıń kóbi Kagera (kiyiktiń hár túrli túrleri, buǵa, nosorog, zebra, arıslan, pil, begemot, krokodil) hám Virunga (taw gorillası) milliy baǵları hám de qorıqxanalarda saqlanıp qalǵan.

Xalqı

Xalqınıń ayırımların bantu tillerinde sóylesiwshi Ruanda, rundi xalıqları hám tva pigmeylari quraydı. Bunnan tısqarı, tiykarınan, qalalarda suaxili, luba hám Sudan arabları, vallonlar hám basqalar jasaydı. Rásmiy tilleri - kinyaruanda, francuz hám inglis tilleri. Xalıqtıń 3/5 bólegi jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı. 2/5 bólegi - xristian (tiykarınan, katolikler), azıraq sunniy musulmanlar da bar. Qala xalqı 5,8%. Iri qalaları: Kigali, Butare, Nyanza, Giseni.

Tariyxı

Ruandanıń áyyemgi hám orta ásirler tariyxı kem úyrenilgen. Izertlewshilerdiń pikrine qaraǵanda, eramızdıń 2 mıń jıllıqtıń 1-yarımında bul jerge xutular, shama menen XVI ásirde tutsi kóshpeli shárwaları kóship kelgen. XVI ásirde dúzilgen dáslepki mámleket strukturasına joqarı húkimdar (mvami) basshılıq etken, tutsilar ústemlik poziciyasında bolǵan. Arqasındaǵı xutulardıń bólek mákan-jayları mvami hákimiyatın tán alıwdan bas tartqan. XIX ásir 2-yarımında Ruanda aymaǵında oraylasqan mámleket payda boldı. Ol Kigeri Rvabugiri korollik dáwiri (1853-95) nde anaǵurlım ósip, shegarası keńeydi. Onıń miyrasxorı Yuxa Musinga dáwiri (1895-1931) nde mámleketti kolonizatorlar basıp aldı.

1890-jıllarda Ruandaǵa nemisler kirip kele basladı. Korol Musinga nemis rezidentligin tán aldı. Ruanda Germaniya Shıǵıs Afrikasına qosıp jiberildi. Birinshi jáhán urısı jıllarında Ruandanı Belgiya áskerleri basıp aldı (1916). Urıstan keyin Ruanda qońsılası Burundi menen Belgiyanıń Ruanda-Urundi mandatlı aymaǵına aylandırıldı. 1925-jılda bolsa ol basqarıw tárepten Belgiya Kongosı menen birlestirilip, bólek vitse-general gubernatorlıqqa ajıratıldı. 1946-jıl dekabrde BMSh Ruanda-Urundidi Belgiya qáwenderligindegi aymaq dep daǵaza etti. 50-jıllardıń aqırınan azatlıq háreketi háwij aldı. Xutu azatlıq háreketi (Parmexutu), Ruanda milliy awqamı hám basqa partiyalar dúzildi. 1960-jıl aqırında Ruanda waqıtsha húkimeti, 1961-jıl 28-yanvarda monarxiya tamamlanılıp, Ruanda Respublikası dúzildi. 1961-jıl parlament saylawında Parmexutu partiyası uttı. 1962-jıl 1-iyulda Ruanda ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi.

1990-jıl oktyabrde tiykarınan tutsi elatınan dúzilgen Ruanda patriotlıq frontı Uganda aymaǵınan háreket baslap, xutu elatına tiyisli J. Xabiarimana rejimin awdarıp taslawǵa urındı. Bul háreket xutu hám tutsilar ortasındaǵı etnikalıq kelispewshilik kórinisin aldı. 1993-jıl prezident J. Xabiarimana aviatsiya baxıtsız hádiysesinde qaytıs boldı. 1994-jıl 17-iyulda Ruanda patriotlıq frontı ótiw dáwiri ushın milliy birlik húkimeti quramın járiyaladı. Mámleket xalqınıń kóbin quraytuǵın xutu elatına tiyisli Paster Bizimungu 5 jıl múddetke Ruanda prezidenti etip tayınlandı. 2000-jıl 17-aprelde húkimet penen parlamenttiń qospa májilisinde tutsi elatınıń wákili Pol Kagame prezident lawazımına saylandı. Ruanda - 1962-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 1-iyul - Ǵárezsizlik kúni (1962).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Demokratiya hám rawajlanıw ushın respublikashılar milliy háreketi, 1975-jıl dúzilgen; Respublikashılar demokratiyalıq háreketi, 1957-jıl dúzilgen; Ruanda patriotlıq háreketi 1987-jıl tiykar salınǵan; Xristian-demokratiyalıq partiyası, 1990-jıl shólkemlestirilgen. Ruanda miynetkeshleri milliy kásiplik awqam birlespesi, 1985-jıl tiykar salınǵan.

Ekonomikası

Ruanda - agrar mámleket. Ekonomikanıń tiykarın awıl xojalıǵı quraydı, bul tarmaq eksport etiletuǵın eginler ónimin jetilistiriwge hám awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islewge qánigelesken. Sanaattıń taw kánshilik, qayta islew hám gidroenergetika tarmaqları júzege kele basladı. 1997-jıl jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı úlesi 36%, sanaattıń úlesi 24%, xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi 40% ti quradı.

Awıl xojalıǵı ónimi mámleket eksportınıń 80% in quraydı. Áyne waqıtta awıl xojalıǵı aldına mámleketti azıq-awqat penen tolıq támiyinlew wazıypası qoyılǵan. Mayda menshikli jer iyeligi ústem. Mámleket aymaǵınıń 42% (1,25 mln. gektar) jerinde dıyqanshılıq etiledi. Tiykarǵı azıq-awqat eginleri: aq júweri, batat, maniok, lobıya, mákke, kartoshka, banan, salı. Eksport ushın kofe (biyik tawlı orınlarda "arabika", tómenlew hám ıssı orınlarda "robusta"), shay, piretrum, sonıń menen birge, paxta jetilistiriledi, xin teregi egiledi. Jaylaw shárwashılıǵında qaramal, eshki, qoy, shoshqa, qus baǵıladı. 13 mıń gektar tábiyiy orman, 90 mıń gektar terek dalaları bar. Balıqshılıq rawajlanǵan.

Sanaatında taw kánshilik zárúrli orın alǵan. Mámleket oraylıq hám batıs bólimlerinde qalay, arqasında volfram, Ruxengeri átirapında tantalit, berilliy, altın qazıp alınadı. Kofe, shay, temekini qayta isleytuǵın, spirtsiz ishimlikler, qantsheker, sherim, shırpı, ayaq kiyim, plastmassa buyımları, kir juwıw hám kosmetika quralları, boyawlar islep shıǵaratuǵın, tigiwshilik, kárxanaları bar. Cement hám gerbish zavodları qurılǵan. Jılına ortasha 166 mln. kVt saat elektr energiya payda etiledi.

Temirjolları joq. Júk tasıwda avtomobil transportı tiykarǵı rol oynaydı. Avtomobil jolları uzınlıǵı 8,1 mıń km. Kigali qasında Kamembe xalıq aralıq aeroportı bar. Shetke kofe, shay, mineral shiyki ónim, xinin, piretrum, shiyki teri shıǵaradı, shetten tutınıw buyımları, transport quralları hám mashina-úskeneler, ıssılıq hám elektr energiyası, qurılısshılıq buyımların aladı. Sırtqı sawdadaǵı sherikleri: Belgiya, Germaniya, Franciya, AQSh hám basqalar. Pul birligi - Ruanda franki.

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi hám ilimiy mákemeleri

Mámleket emlewxanaları menen birge menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler Butare universitetiniń medicina fakultetinde tayarlanadı. Xalıq medicina máseleleri (tiykarınan, mámlekettegi shıpalı ósimliklerdi úyreniw) menen shuǵıllanatuǵın izertlew orayı dúzilgen. Mámleketke qaraslı dáslepki dúnyalıq oqıw orınları 1950-jıllarda ashıldı. Zamanagóy bilimlendiriw sisteması 7 jastan 15 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy hám biypul tálimdi engiziw haqqındaǵı 1985-jıl nızamǵa tiykarlanadı. 8 jıllıq orta mektepte kinyaruanda tilinde oqıtıladı, francuz tili de úyretiledi. Joqarı mektepte tálim francuz tilinde alıp barıladı. Kásip-óner hám texnika tálimi baslanǵısh mektep negizinde 6 jıl dawamında ámelge asırıladı. Joqarı oqıw orınları: Ruanda universiteti (1963-jılda tiykar salınǵan), Milliy pedagogika instituta (1966), Medicina institutı (1969), Texnika kolledji (1959), Ekonomika statistika institutı (1975). Universitet kitapxanası, Ruanda Geologiya mákemesiniń kitapxanası, Butareda Milliy muzey bar. Bir qansha ilimiy izertlew institutları hám orayları, Ruanda Mádeniyat akademiyası jumıs isleydi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

"Kinyamateka", ("Gazeta", kinyaruanda hám francuz tillerinde 2 háptede bir ret shıǵatuǵın gazeta, 1933-jıldan), "Revyu dialog" ("Baylanıs jurnalı", francuz tilinde shıǵatuǵın aylıq jurnal, 1967-jıldan), "Relev" ("Orınbasar", húkimet informaciya mákemesi tárepinen francuz tilinde shiǵarılatuǵın aylıq jurnal, 1976-jıldan). Ruanda informaciya agentligi húkimet mákemesi bolıp, 1977-jıl dúzilgen. Ruanda radiosı (1961-jıl dúzilgen) hám Ruanda televideniesi húkimet qadaǵalawında isleydi.

Ádebiyatı

Ádebiyatı awızeki xalıq dóretiwshiligi, ásirese, poeziyadan baslanǵan. Túrli dáwirlerge tiyisli ataqlı shayırları: Maguta (XVII ásir), Bagozori, Musare, Semidorogo (XVIII ásir), Bamenya, Bikvakvanya, Sekarama, Munyanganzo (XIX ásir). Ruandanıń jazba ádebiyatı XX ásirde payda boldı. Onıń tiykarshısı - filosof sociolog A. Kagame xalıq awızeki dóretiwshiligi úlgilerin toplaǵan, francuz, kinyaruanda tillerinde ilimiy dóretpeler basılıp shıqqan hám ana tilinde dástanlar jazǵan. Francuz tilinde dóretiwshilik etiwshi avtor J. S. Naygizikidiń "Ruanda eskapadası", "Otız jasımdaǵı azaplarım" romanları ataqlı. XX ásirdiń aqırlarında ádebiyat maydanına kirip kelgen avtor Viktoriya Kantengva, Agnes Niyonkinda francuz tilinde, shayır B. Nkiylinngon kinyaruanda tilinde dóretiwshilik ete basladı. Dramaturgiyası dáslepki rawajlanıw basqıshında turıptı (J. S. Naygizikidiń "Optimist" pyesası hám basqalar).

Arxitektura hám ámeliy kórkem óneri

Ruanda xalıqlarınıń tiykarǵı turar jayları sheńber tárizli, aǵash sınlı, qamıs tóbeli ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materiallı ılashıqlardan ibarat. Ayırım orınlarda gerbishten eki qıyalı, cherepitsa tóbeli, teris aywanlı hám áynekli úyler de qurılǵan. Tek Kigali hám Butare qalalarında evropasha úyler payda bola basladı. Kórkem ónermentshilikte sebet, shıpta, ǵalı toqıw hám ruwzıger buyımların soǵıw, olarǵa aq, qara, qızıl gúller salıw, aǵashsazlıq, gúlalshılıq rawajlanǵan.

Muzıka

Muzıka mádeniyatı xutu hám tutsilar hám de tva pigmeyları muzıkasın óz ishine aladı, ásbaptan kóre dawıs ústemlik etiwi onıń ayrıqsha ózgesheligi bolıp tabıladı. Qosıq túrleri hár túrli - jeke qosıq penen yamasa kópshilik bolıp aytılatuǵın qosıqlar, er adamlar hám hayallar qosıqları. Ásbaplar arasında tarlı, sonday-aq, 7-8 tarlı inanga dep atalǵan sitra, umuduli yamasa umunaxi, 1 tarlı iningiti skripkası, qamıs, bambuk yamasa aǵashtan jasalǵan 2-4 tesikli umvirongi, kiyik shaxınan jasalatuǵın ixembe fleytası, 1 membranalı ingaraba, 2 membranalı ingena barabanları, sonıń menen birge, túrli qońıraw, toqpaqlar bar. Ruanda muzıka mádeniyatı kóp tárepten óz dástúrlerin saqlap qalǵan hám onda, ulıwma, Evropa muzıkasınıń tásiri júdá kem.