Shenchjen
Shenjen (qıtaysha: 深圳, Shēnjèn, sózbe-sóz — „shuqır shegara“) — Qıtaydıń qublaındaǵı Guangdong provinsiyasında, Gonkong menen shegaralas qala. 2000-jıldaǵı xalıqtı dizimge alıw nátiyjelerine kóre xalıq sanı 7 008 831 kisi[1], 2010-jıldaǵı xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına kóre — 10 357 938 kisi[1] (BMSh maǵlıwmatlarına kóre, Shenjen xalıqtıń ósiwi boyınsha dúnyadaǵı birinshi bes qaladan biri esaplanadı[2]). Keń kólemli shet el hám mámleket investiciyaları sebepli, qısqa waqıt ishinde qala Pearl River Deltasınıń ekonomikalıq regionınıń iri sanaat, finanslıq hám transport orayına hám ulıwma pútkil mámleketke aylandı. Búgingi kúnde Shenzhen Qıtaydıń eń tez rawajlanıp atırǵan qalalarınan biri bolıp, mámlekettiń básekige shıdamlı tórtinshi qalası bolıp, eksport kólemi boyınsha Qıtay qalaları arasında eń úlken hám investiciyalar, jańa texnologiyalar hám biznes júrgiziw mádeniyatın tartıw ushın esik bolıp xızmet etedi.
Tiykarınan, qala 1979-jılda Bao'an okrugı aymaǵında „Shenjen“ dep qayta atalǵan orında islengen, biraq qala posyolkası bul aymaqta IV ásirden berli bar bolǵan. 2008-jılda Shenjen YuNESKO tárepinen Dizaynnıń dóretiwshilik qalası retinde tańlandı[3], 2011-jılda XXVI Jáhán jazǵı Universiyada bolıp ótti, bul sebepli onıń infrasisteması sezilerli dárejede jańalandı hám keńeytirildi. Shenjen birinshi náwbette óziniń joqarı qabatlı arxitekturası, tematikalıq parkleri, sanaat kórgizbeleri hám, shubhasız, elektron hám elektrotexnika sanaatınıń eń iri oraylarınan biri retinde ataqlı bolıp tabıladı (mısalı, ataqlı iPhone hám iPad-lardıń kópshiligi sol jerde islep shıǵarılǵan).
Tech Insider web-saytına (Business Insider bólimi) kóre, Shenjen dúnyadaǵı eń texnologiyalıq jaqtan rawajlanǵan qalalardan biri esaplanadı. 2019-jılǵa kelip, Shenjen biznes qılıw ushın eń jaqsı Qıtay qalaları arasında ekinshi orındı iyeledi (Guanchjoudan keyin).
Toponimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Jen atı haqqında eń áyyemgi jazıwlar 1410-jılda, Ming dinastiyası dáwirinde belgilengen. Xalıq gúrish atızlarında aǵım suwdı „Jen“ dep ataǵan (qıtaysha:圳; „say, suw aǵımi“). Shenjenge bul aymaqta jaylasqan (qıtaysha:深; „shuqır“) drenaj atı berilgen[4].
Tariyxı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Dáslep, bul jerlerde balıqshılıq penen shuǵıllanǵan Bayue (百越) qáwimi jasaǵan. Eramızǵa shekemgi III ásirden baslap bul jerge Qıtay kolonizatorları kele basladı. Xan dinastiyası dáwirinde zamanagóy Shenjen aymaǵı mámleket duz monopoliyasınıń orayı bolǵan hám imperiya qorǵawı astında bolǵan (duz qazıp alıw Pearl dáryası qasında, qala batısında jaylasqan hám Yantian (盐田) atı „duz kánlerin“ ańlatadı). Xan dinastiyası hám Úsh korollıq dáwirinde Bao'an hám Dongguannıń jergilikli rayonları birden-bir Bolo okrugı quramına kirgen (Bulu yamasa 博羅). IV ásirde Shıǵıs Jin dinastiyası dáwirinde Dongguan provinsiyasınıń (Dingguan, Tung Kvun yamasa 東 官) quramına kirgen bólek Shenjen hám Dongguan qalaları aymaǵın óz ishine alǵan bólek Baoan graflıǵı dúzildi. Zamanagóy Nanshan rayonı ornında jaylasqan Nantou Siti (Nantouu, na this) bul wálayattıń orayı edi, keyinirek ol Bao'an (Po On, 寶安), Dyunmen (Tuen Mun, 屯門) hám Xin'an (San On, 新安) atı menen tanılǵan. VIII ásirdiń-jılnamalarına kóre, Kantonǵa ketip baratırǵan sırt el kemeleri Nantuda toqtap, jergilikli garnizon bolsa Pearl dáryası deltasınıń qubla tárepin qorıqlaǵan. 757-jılda, Tang dinastiyası dáwirinde Dingguan (東 官) provinsiyası Danggu (東莞) dep qayta at berildi.
Geografiyalıq ózgeshelikleri[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Geografiyalıq ornalasıwı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Shenjen Merwert dáryası deltasında jaylasqan bolıp; qublada Gonkong, arqa-batısta Dongguan qalası menen (eki qalanıń oraylıq bólimleri arasındaǵı aralıq shama menen 60 km), arqa -shıǵısta Xoyjou qalası menen shegaralas. Dongguan Shenjendi Guangdong wálayatı paytaxtı Guangjou menen ajıratıp turadı (Shenjen orayınan Guangjou orayına shekem bolǵan aralıq shama menen 100 km). Merwert dáryasınıń qarama-qarsı jaǵasında, Shenjennen qubla-batısta 60 km aralıqta Juxay hám Makao qalaları jaylasqan[5]. Shenjen menen Gonkong shegarası (Shamchun, qıtaysha:深圳 深圳) hám Shatujiao (Shataukok, qıtaysha:沙頭角 沙頭角) dáryaları boylap ótedi. Shenjen qalasınıń sub-provinsiyasiyal bóleginiń maydanı — 1989 km² (basqa dereklerge kóre — 1953 hám 2050 km²)
Relyefi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Dáslep Shenjen aymaǵı ónimli jerlerge iye tóbeliklerden shólkemlesken edi, biraq qala arnawlı ekonomikalıq zona dep daǵaza etilgennen soń, jergilikli tábiyat kórinisi saldamlı ózgerislerge ushradı. Turaq-jay hám islep shıǵarıw imaratları iyelegen maydannıń turaqlı túrde keńeyiwi tóbelikler hám toǵaylardıń joq etiliwine alıp keldi. Házirde úsh zárúrli tóbelikler saqlanıp qalǵan bolıp, bular:
- Utunshan (qalanıń eń bálent shıńı 944 m);
- Lianhuashan;
- Bijiashan.
Shenjende Juszyan hám Dunszyan dáryaları menen baylanısqan 300 den artıq dárya hám aǵıslar bar. Jaǵanıń ulıwma uzınlıǵı 230 kmdi quraydı.
Administrativlik bóliniwi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
| № | Rayon | Qıtaysha аtaması |
Pinyin tilinde |
Xalıq sanı (2010-jılǵı) |
Maydanı (km²) |
Xalıq tıǵızlıǵı (adam/km²) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Qala rayonları | 3 538 275 | 412 | 8 588 | |||
| 1 | Futian | 福田区 | Fútián Qū | 1 318 055 | 79 | 16 756 |
| 2 | Luohu | 罗湖区 | Luóhú Qū | 923 423 | 79 | 11 726 |
| 3 | nanshan | 南山区 | Nánshān Qū | 1 087 936 | 182 | 5 877 |
| 4 | Yantian | 盐田区 | Yántián Qū | 208 861 | 72 | 2 798 |
| Qala janındaǵı rayonları | 4 470 032 | 784 | 5 702 | |||
| 5 | Baoan | 宝安区 | Bǎo'ān Qū | 2 638 807 | 402 | 6 564 |
| 6 | Lungan | 龙岗区 | Lónggǎng Qū | 1 831 225 | 382 | 2 794 |
| Átirapındaǵı rayonlar | 2 349 631 | 793 | 2 623 | |||
| 7 | Guanmin | 光明新区 | Guāngmíng Xīn Qū | 481 420 | 156 | 3 097 |
| 8 | Pinshan | 坪山新区 | Píngshān Xīn Qū | 309 211 | 168 | 1 852 |
| 9 | Lunxua | 龙华新区 | Lónghuá Xīn Qū | 1 379 000 | 175 | 7 880 |
| 10 | Dapen | 大鹏新区 | Dàpéng Xīn Qū | 180 000 | 294 | 612 |
| Jámi | 10 357 938 | 1 989 | 5 201 | |||
Derekler[redaktorlaw | derekti jańalaw]
- ↑ 1,0 1,1 „Xitoy Xalq Respublikasi - Guangdong ma'muriy birliklari“. 14-mart 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ „Overview“. 23-fevral 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ „Shenzhen designated as UNESCO Creative Cities“. 21-iyul 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 27-fevral 2012-jıl.
- ↑ . Archived from the original on 2012-05-11. https://web.archive.org/web/20120511090249/http://www.sz.gov.cn/cn/zjsz/szgl/201107/t20110712_1675686.htm.
- ↑ „How the U.S. Lost Out on iPhone Work“. 22-mart 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-mart 2012-jıl.