Tájikler

Tájik xalqınıń — kelip shıǵıwı (etnogenezi), Tájik xalqınıń ata-babaları b.e.sh. birinshi mıńınshı jılları Tájikstannıń tawlı hám tegislik jerlerinde, sonday-aq, Ózbekstannıń Zarafshan, Qashqadarya, Fergana oypatılıǵında jasaǵan Iran tilindegi sak h.t.b. qáwimlerden qáliplesken. Etnonim "tájik", VIII ásirdegi Orxan jazba esteligindegi "tazik" etnonimi menen baylanıslı, "tájik" etnonimi menen tat etnonimde óz-ara baylanıslı. "Tat" etnonim otırıqlı ózinen burınǵı mádeniyatlardı qabıl etken, túrki xalqın ańlatqan. Al "tájik" etnonimi Iran tilindegi xalıqtı ańlatqan. Dáwirlerdiń ótiwi menen Orta Aziyanıń túsliginde hár babasında jasawshı "tat", "tájik", "chaǵatay" etnonimleri etnikalık ǵana mánisin ańlatbaǵan. Al ol etnonimler arasındaǵı xojalıq mádeniy quramalı baylanıslardı ańlatqan. Olardıń qaysı tilinde sóylewin esapqa almaǵan. Túrki qáwimlerdiń kóbeyiwi menen otırıqlı xalıqtıń kópshiligin tájik dep ataǵan.

Eski jazba estelikler Ferganada - parkanlar, eki darya ortalıǵında hám Zarafshan, Qashqadarya tarmaqlarında - sogdianlılar, házirgi Tájikstan tegislerindegi hám Arqa Afganistanda - Baktrialılar, Pamir - Altay hám Fergana tawlı jerlerinde Sak qáwimleri jasaǵan. Bulardıń báride tájik xalqınıń qáliplsiwine qatnasqan. Kórsetilgen walayatlar b.e.sh. VI ásirlerde Persiya imperiyası Axamenidlerge qaraslı bolǵan. Al b.e.sh. IV ásirlerde Aleksandr Makedonskiy jawlap alǵan. Ol ólgennen soń onıń Shıǵıstaǵı mámleketi qulap, bir neshe mayda mámleketke bólinedi. B.e.sh. III ásirlerde Baktriya hám Sogdiana jerlerinde Grek-Baktriya patshalıǵı dúzilgen. Strabon hám Qıtay jazba derekleri Baktriya hám Sogdiana xalıqları b.e.sh. II ásirde sırt el ustemligine qarsı, ózleriniń erkinligi ushın azatlıq háreketler islegen. Bul háreketlerge massagetlerde bir bólegi toxarlar bul háreketke kóbirek qatnasqan. Bulardıń azatlıq háreketleriniń nátiyjesinde Grek-Baktriya patshalıǵı quladı. Sońǵı dáwirlerdegi jazba derekler ol eldi endi Toxaristan dep atadı. Toxarlar Baktriyalılarǵa qosılıwı menen olar Tájik xalqınıń ata-babalarınıń qáliplesiwine qatnastı.

IV-V ásirlerde Orta Aziyaǵa, sonıń Sogdiana jerinde hám Toxaristanǵada arqadan etnikalıq toparlar "Aq gunnılar" - xianitler, kidaritler hám eftalitler keledi. VI-VII ásirlerde, túrk kaganatı dáwirinde bul jerlerge túrkler keledi. Bul qáwimler birigip sasanidli Iran patshasınıń jawlap alıw siyasatına qarsı gúresti. Kelgen qáwimlerdiń ayırım bólekleri jergilikli xalıqlarǵa aralastı. Arablardıń Orta Aziyanı jawlap alıw dáwirinde, VIII ásirde Tájikstanda tiykarınan 3 etnikalıq wálayat boldı: Sogdianlar - arqada, Zarafshan basseyninde, Toxaristan - túslikte, Amudaryanıń joqarǵı jaǵalarında, Fergana - arqa shıǵısta. Bir Qıtay sayaxatshısı, 630-jılı Orta Aziyada bolǵan. Onıń kórsetiwinshe Sogdianalılar menen toxarlardıń shegarası Baysın tawına jaqın bolǵan. Bul 3 wálayattıń etnikalıq quramı quramalı bolǵan. Olarda Iran tilindegi qáwimler menen birge túrki tilindegi qáwimlerde bolıp, bularda tájik xalqınıń etnogeneziniń qáliplesiwine qatnasqan. Sogda, Toxaristan hám Fergana wálayattıń mádeniyatlarında ózgeshelikler bolǵan. Ol ózgeshelikler jazıwlarında, aqshalarında, dinlerinde bolǵan. Sogdianlılardıń ájayıp esteliklerine Varaxsha, áyyemgi Pendjikent, Mug tawında qulaǵan qorǵan qaldıǵın h.t.b. Máselen, VIII ásirge shekem Toxaristanda buddizm ómir súrgen. Sonday-aq, Toxaristanda arqa İndiya mádeniyatınıń tásiri bolǵan. Tájikstannıń tusligindegi Baktriyadan XIX ásirdiń 70-jılları xalıqtan "Amudarya óljasın" satıp alǵan. Ólja altınnan islengen zatlar Sak-ásker, ol kórinis altın taxtayǵa oyıp salınǵan, b.e.sh. VI-V ásirlerge tiyisli estelikler. Bul óljalar arasında tórt at jegilgen, olarda adamlar otırǵan, altın "arba" kórinisin elesletetuǵın kishkene zat bar. Bul altın zatlar Orta Aziyanıń jergilikli xalıqlarınıń ata-babalarına tiyisli estelikler. Solar az qolları menen islep ónerin solar arqalı ózleriniń ideologiyaların sáwlelendirgen.

Gissardaǵı Tupxon Sayında jaylasqan mazardan Tájikstannıń Baktriya wálayatınıń tariyxı ushın eń áhmiyetli áyyemgi estelikler tabılǵan. Ol adamlar Evropalı rasasında bolǵan - áyyemgi dáwirlerden baslap Túslik Tájikstanda kóplegen qáwimler hám xalıqlar kelgen. Bulardıń arasında bir-birine jaqın Orta Aziya xalıqları bolıwı menen birge alıstan kelgen jawlap alıwshılarda boldı. Biraq arxeologiyalıq derekler, bul jerden hesh bir waqıtta bir xalıqtıń ketip, olardıń basqa xalıqtıń payda bolǵanlıǵın kórsetpeydi. Dinler ózgergen (zoroastrizm, buddizm, islam), til ayrım ózgeriske ushıraǵan. Biraq jergilikli xalıqtıń mádeniyatı áyyemgi dáwirden berli ómir súrip kelgen. Baktriyalılar, Sogdianalılar h.t.b. jergilikli qáwimler olardıń birikpeleri tájik xalqınıń tikkeley ata-babaları bolıp esaplanadı.

Tájikstan territoriyası mádeniyatına hám tajik xalqınıń qáliplesken jerlerine qarap arqa wálayat (Sogda, Fergana) hám Túslik (Baktriya - Toxaristan) dep ekige bóliw elege shekem saqlanǵan. Máselen, Gissar tawınıń biyik jeriniń eki tárepinde tajiklerdiń turaq jaylarınıń eki túri kórinedi. Zarafshan, Fergana hám Qashqadarya oazisinde turaq jaylar ushın taslar qollanıladı. Al Túslik Tájikstanda, Afganistanǵa Pakistan hám Arqa İndiyaǵa Qıtaydaǵıday qalın ılay paqsalardan salınǵan. Olardıń tóbelerinde biyik "morılar", olar ishke jaqtılıqta túsirgen. Tájikstanda waqıttı adam denesine baylanıslı ólshew usılı bolǵan. Tájikstanda bunday taǵıda bir neshe áyyemgi miyraslar saqlanǵan. Sogda tájiklerinde kelinshek, qaraqalpaqlardaǵıday túnde uzatıladı. Al Túslik Tájikstanda áyyemgi Toxaristan jerinde kelinshek kúndiz uzatıladı.

Orta Aziyanı arablardıń jawlap alıwı hám xalıqlardıń bir ornınan irkinish etti. Biraq olarǵa qarsı xalıqtıń azatlıq háreketleri jergilikli xalıqlardıń óz-ara jámlesiwin tezletti. Samanidler mámleketiniń IX-X ásirlerde dúziliwi menen tajik xalqınıń qáliplesiwi tamamlandı. Bulardıń qáliplesiwine Iran tilindegilerden basqa túrkler, arablar h.t.b. qatnasqan. Demek tajik ataması - otırıqshı xalıq, diyxanshılıq penen shuǵıllanǵan, hár túrli tildegi hám rasadaǵı xalıqlardan IX-X ásirlerde qáliplesken.