Tómengi Ámiwdárya

Tómengi Ámiwdárya tábiyiy geografiyalıq okrugi - Bul territoriya Aral teńizi menen shegaralasıp, batısı Ústirt, qubla-batısı Túrkmenstan, al qubla-shıǵısı Qaraqalpaqstan territoriyasındaǵı Qızılqum menen shegaralasadı. Ámiwdarya deltası 100 km keńlikete jaylasqan. Geomorfologiyalıq jaqtan Ámiwdarya deltası bólinip, Janlı bólegi bul jaramsız jerler, awıl-xojalıǵında paydalanbaytuǵın jerler kiredi, kópshilik kóller qamıslı toǵaylar menen qorshalǵan. Dárya boylarında mádeniy eginler kóp egiledi, ol jerlerde kóbinese paxtashılıq penen salıgershlik hám palız eginleri egiledi, sonıń menen birge sharwashılıqta jaqsı rawajlanǵan.

Aymaǵı

Bul territoriyalarda tóbeshikli qaldıqlar ushırasadı, olardan Qusxanataw, Qırantaw bular belgili maydandı iyelep jatır. Topıraq quramı qumlı dóńli topıraqlardan quralǵan allyuvial jatqızıqlardan turadı. Suw deregi tiykarınan grunt hám jer ústi suwları menen támiynlenedi. Ámiwdarya deltasında bir qansha mayda kóller jaylasqan, ol ásirese arqa rayonlarda kóplep ushırasadı. Ámiwdaryanıń oń jaǵında Qızketken, Quwanıshjarma hám Kegeyli kanalları, shep jaqta Súwenli hám Rawshan kanalları tarmaqlanıp aǵadı. Awıl-xojalıǵı kúshli pát alıw nátiyjesinde suwǵarmalı jerlerdiń kóplep ashlıw sebebinen jer astı suwları birqansha kóterilip ketti. Onıń qáddi 2–6 m, ayrım jerlerde odan da joqarı. Jer suwlarınıń kóteriliwin darya suwları támiynleydi. Jawın-shashın suwlarınıń grunt suwları ushın roli ullı emes. Jer astı suwlarınıń kóteriliwi awıl-xojalıq eginlerine birqansha tásir kórsetedi. Bunday jaǵdayda kollektor-drenajlar islenedi.

Íqlımı

Tómengi Ámiwdárya aymaǵı arqada jaylasqanlıǵı sebepli qısı salıstırmalı suwıq, jazı bolsa ıssı hám qurǵaq keledi. Qısta arqa-shıǵıs tárepten háreketlengen suwıq hawa massası tásirinde temperatura ádewir páseyip ketedi. Bul baǵdardaǵı hawa massası kóbirek oktyabr ayınan may ayına shekem dawam etedi. May ayınan baslap arqa ham arqa-batıs tárepten esetuǵın hawa massası ústinlik qıladı hám sentyabr ayına shekem dawam etedi. Sentyabr ayınan baslap jáne arqa-shıǵıs samalları kúsheyip hawa suwıy baslaydı.

Tómengi Ámiwdárya tábiyiy geografiyalıq okruginde hawanıń ortasha jıllıq temperaturası 10—12°C yanvar ayınıń ortasha temperaturası 4—7°C, iyul ayınıń ortasha temperaturası +26+27°C. J ıl ına ortasha 80—100 mm jawın-shashın jawadı. Eń kóp jawın-shashın qıs hám báhár aylarında, al eń az jawın-shashın jaz máwsimine tuwra keledi. Tómengi Ámiwdáryanıń tiykarǵı suw deregi Ámiwdárya bolıp esaplanadı. Tómengi Ámiwdárya topıraqlar negizinen allyuvial oypatlıqlarınıń tásirinde júzege keledi. Úlkeniń topıraq qatlamlarınıń quramında shirindiniń muǵdarı onsha kóp emes, biraq dárya alıp kelgen ılay, mineral shógindiler topıraqtıń ónimdarlıǵına kúshli tásir etedi. Tómengi Ámiwdáryanıń kópshilik bólegin otlaqlı allyuviyal, topıraqlar, suwǵarılatuǵın otlaqlı topıraqlar quraydı. Bul topıraqlardıń ústingi bóleginde shirindiniń muǵdarı 2—3%ke jetedi. Suwǵarmalı diyqanshılıq penen shuǵıllanatuǵın aymaqlarda mádeniy topıraqlar júzege kelgen hám olar egislik ushın paydalanatuǵın jer fondınıń tiykarın quraydı. Ámiwdárya deltasındaǵı ósimlikler, átirapındaǵı ósimliklerden keskin parq qıladı. Dárya alaplarında hám jaǵalawlarında qayırlarda, toǵaylıqlar keń tarqalǵan. Toǵaylarda aq tal, terek, jiyde, torańǵıl, jıńǵıl, sheńgel hám t.b. ósimlikler ósedi. Otlaqlı topıraqlar tarqalǵan jerlerde biyday, ajırıq, ǵarǵatuyaq, al deltanıń qumlı jerlerinde aq sewil, óleń, selew, kebir jerlerde sora, qarabaraq, kól ultanlarında hám izeykeshlerdiń boylarında qamıs hám jeken kóplep tarqalǵan. Aral teńizi suwınıń azayıwı sebepli qamıszarlıqtıń maydanı 6 ese azayıp ketti.

Paydalı qazılmalar

Tómengi Ámiwdárya tábiyiy-geografiyalıq okruginde tómendegi paydalı qazılmalar ushıraydı. Aral teńizine jaqın jerde tábiyiy gaz hám neft kánleri tabıldı. Ámiwdárya deltasındaǵı tabılǵan glouber duzı sanaatlıq áhmiyetke iye. Qurılıs ushın jaramlı baylıqlar aytarlıqtay keń tarqalǵan. Bulardan Sultan Wáyis tawınıń eteklerinde jaylasqan granit, mramor, haktas, mergel hám gips sıyaqlı qurılıs materialların sanatta keńnen paydalanıw múmkin.

Haywanat dúnyası

Tómengi Ámiwdárya haywanat dúnyasına bay. Dárya alabındaǵı toǵaylarda quslar kóp tarqalǵan. Quslardan qırǵawıl, aqqıw, ǵaz, úyrek, digildik, shaǵala, qutan, laylek, bódene, kepter, ópepek, shımshıq, ǵarǵa, shayqus, qarlıǵash, t ırnalar ushıraydı. Ayırım quslar ań retinde awlanadı. Toǵaylarda sútemiziwshilerden qoyan, sasıq gúzen, porsıq, saǵal, málimpıshıq, qasqır, túlki, jabayı dońız tirishilik etedi. Qımbat bahalı teri beretuǵın ondatr basqa jaqtan alıp keliniwine qaramastan jergilikli shárayatqa beyimlesip ketti, házir onı deltanıń hámme jerinde ushıratıw múmkin.