Tariyxıy qosıqlar

Qaraqalpaq xalıq qosıqlarının' bir tu'ri tariyxıy qosıqlar bolıp esaplanadı. Folklordag'ı tariyxıy qosıqlar tariyxıy waqıyag'a baylanıslı do'retiledi. Tariyxıy qosıqlarg'a "Qaraqalpaq", "Baysıng'a", "Jeti u'yge bir beldar", "Kegeylinin' qazıwı", "Ma'rdikar", "A'wezjan” t. b. qosıqlardı kirgiziwge boladı. Mısalı:

Ana jurtı Tu'rkstandı tasladı,
Esengeldi mehrim joldı basladı,
Qıtay, Qon'ırat eki eldin' da'stanı,
Xalıq awızında an'ız boldı qaraqalpaq.

Qıyın boldı qaraqalpaqtın' halları,
Jolı uzaq, asqar miner tawları,
Qıtay, qıpshaq, keneges balları,
Mın' balanı jawg'a berdi qaraqalpaq.

Qaraqalpaqtın' ko'ship, ku'shi bo'linip,
Urıs bolıp biygu'na qan to'gildi,
Jawg'a ketken mın' balanı esitip,
Qon'ırattın' namısı keldi qaraqalpaq.

Qırıq jıl ma'kan etti, Jan'a da'ryanı,
Xalıqtın' to'men boldı turmıs awhalı,
Qırıqbir degen jılda esin jıynadı,
Xorezmge qayta ko'shti qaraqalpaq.

Ayta bersen' ada bolmas bul so'zler,
Go'neden shıqqalı dunyanı gezdi,
Bes ju'z on bir jılda Xiywag'a keldi,
Xorezmge qonıs bastı qaraqalpaq.

Ha'r bir tariyxıy qosıq belgili bir da'wirlerden tariyxıy waqıyalardı o'zinshe ko'rkem so'z ja'rdeminde so'z etedi. "Qaraqalpaq" qosıg'ında qaraqalpaqlardın' jasag'an jerleri tuwralı so'z boladı, olardan Go'ne, Jiydeli, Baysın, Qırım, Oral tawı, Edil, Jayıq boyıları, Sırda'rya, Tu'rkistan, Xorezm, Xiywa degen atamalardı so'z qıladı.

"Kegeylinin' qazıwı" atlı qosıqta revolyutsiyadan burıng'ı qazıw haqqında, qazıwdın' qıyınshılıg'ı, qıyamet isler so'z etiledi. "Ma'rdikar" qosıg'ındag'ı, "Jeti u'yge bir beldar" qosıg'ındag'ı sıyaqlı usı temag'a arnalg'an. Sonday-aq "Na'yleyin", "Tapsırdım" qosıqları da usı temag'a arnalg'an. Bul qosıqlarda da xalıqtın' ma'rdikarlıqqa narazıshıg'ı, ha'meldarlarg'a, aq patshag'a bolg'an qa'ha'ri so'z etiledi. "Bir a'lamat zaman boldı", "Zalım yawmıt", "Yaranlar" qosıqlarında revolyutsiyadan burıng'ı tu'rkmen baspashılarının' xalıqqa islegen qorlıqlı azapların so'z etedi. Tariyxıy qosıqlar belgili bir tariyxıy adam haqqında da do'rewi mu'mkin. Bunday qosıqlarg'a "Eshbay baqsı", "Panaxan", "A'wezjan" qosıqların ko'rsetiwge boladı.