Qaraqalpaq xalıq qosıqları

Qaraqalpaq folklorında qosıqlar o'z aldına u'lken bir janrdı quraydı. Qosıqlardın' o'zinin' tematikası boyınsha ha'r tu'rli bolıp, qaraqalpaq xalqının' turmısında u'lken orın tutqan. Durısında olar adam balasının' tuwılg'anınan baslap o'mirinin' aqırına shekem, onın' turmısı ha'm sezimleri menen bekkem baylanısıp keledi.

Folklorg'a qosıqlar menen jazba a'debiyattag'ı qosıqlardın' o'z ara baylanısı bolg'anı menen olardı bir birinen ayırıp turatug'ın o'zgeshelikler bar. Folklordag'ı qosıqlardın' baslı o'zgeshelikleri ko'binese xalıqtıq awzında jasap, xalıqtın' ku'n ko'risin, u'rp-a'det, da'stu'rleri, sezimleri menen tikkeley baylanıslı awızeki do'retiliwi. Geypara jag'dayda jazba kitabıy da'standag'ı qosıqlar, xalıq arasına ken'nen tarap, xalıq aldında aytılıp ju'rgen do'retiwshisi belgili qosıqlarda xalıq qosıg'ı bolıp ketiwi mu'mkin. Mısalı: "Bozataw", "Aqsu'ngil", "Ayjamal" qusag'an qosıqları usınday. Solay etip ulıwma xalıq qosıqları degende do'retiwshisi bir waqıtta bolsa da biz umıtılıp ketken, muxabbatqa, miynetke baylanıslı qosıqlardı, geypara tariyxıy waqıyag'a baylanıslı qosıqlardı, aqıl, na'siyat, terme qosıqların, besik jırın, balalar qosıqların, ha'wjardı, bet-asharlardı, joqlawlardı tu'sinemiz. Xalıq qosıqları degende xalıqtın' awızeki ha'm jazba do'retiwshisi belgisiz da'stanlardag'ı qosıqlar pu'tini menen kiredi. Mısalı: "Alpamıs" tag'ı yamasa "G'a'rib ashıq" h.t.b da'stanlardag'ı qosıqlar usılar qatarına jatadı. Xalıq qosıqları mazmunı ha'm qurılısı, ko'rkemligi jag'ınan a'piwayılıg'ı menen ayırılıp turadı. Xalıq qosıqlarının' o'zine ta'n haqıyqatlıqtı su'wretlew usılı bar. Mısalı, mına juwmaqqa na'zer awdarsan'ız sonı bayqaymız:

Azan menen mal aydadım padag'a,
Da'ste, da'ste gu'l tu'sipti qalag'a,
Aytıp barın' Matjan degen balag'a,
Atın taslap o'zi kelsin qalag'a

bunday qurılıs xalıq qosıqlarında ko'plep ushırasadı, usınday su'wretlew usılları olarg'a ta'n bolıp keldi. Qaraqalpaq xalıq qosıqların jıynaw 30-jıllardan baslap qolg'a alıng'an. 1940-jılı O.Kojurov ta'repinen baspag'a tayarlang'an "Qaraqalpaq xalıq tvorchestvosı" atlı toplamında qaraqalpaq xalıq qosıqlarınan u'lgiler basılıp shıqtı. 1951-jılı N.A.Baskakov I tomında Qaraqalpaq xalıq qosıqlarının' ko'p u'lgilerine qaraqalpaq xalıq arasınan 20-30-40 jıllarda jıynag'an materiaları edi. 50-jıllardın' basında qaraqalpaq xalıq qosıqların izertlew boyınsha jan'a da'wir baslandı. Bul u'sh tomnan ibarat "Qaraqalpaq a'debiyatı tariyxının' ocherkleri" atlı N.Da'wqaraevtın' doktorlıq dissertatsiyası boldı. Bul jumıstın' birinshi tomı pu'tini menen qaraqalpaq xalıq awızeki xalıq do'retpelerinen alıng'an edi. N.Da'wqaraevtın' bul miynetinin' 1-2 tomının' qısqasha variantı 1959-jılı qaraqalpaq tilinde Tashkentte basıldı. N.Da'wqaraev shıg'armanın' tolıq jıyag'ının' tomında 1977-jılı qaraqalpaq awızeki xalıq do'retpelerine arnalg'an jumısı qaraqalpaq tilinde tolıq basılıp shıqtı.

1959-jılı Ózbekstan İlimler Akademiyasının' quramında Qaraqalpaqstan filialının' du'ziliwi, onın' quramında tariyx, til ha'm a'debiyat institutının' sho'lkemlestiriliwi, onın' ishinde qaraqalpaq folklorı sektorının' payda bolıwı 50-jıldın' aqırı 60-jıldın' basınan baslap qaraqalpaq folklorın jıynaw, basıp shıg'arıw, izertlew jumısları, folklor ilimi tarawında joqarı mamanlıqtag'ı qa'nigelerdi tayarlawda jan'a da'wir ashtı. Folklordın' basqa janrlar menen bir qatarda xalıq qosıqların jıynaw ma'selesi qattı qolg'a alındı. Q.Maqsetov basshılıg'ındag'ı Qaraqalpaq folklorı sektorının' xızmetkerleri Q.Ma'mbetnazarov, N.Kamalov, M.Nizamatdinov, T.Niyetullaev, O'.Erpolatov, A'.Ta'jimuratov t.b. folklor u'lgilerin Qaraqalpaqstan rayonlarında, onnan tıs jerlerde 1959-jıldan baslap jıynawg'a kiristi.

Folklor sektorının' xızmetkerlerine sol waqıttın' o'zinde belgili temalar u'stinde jumıs alıp barıw, keleshekte kandidatlıq dissertatsiya qılıp jaqlaw tapsırıldı. Qosıqlar teması u'stinde A'.Ta'jimuratov, N.Kamalov, M.Nizamatdinov urıstan keyingi da'wirdegi poeziyanı, O'.Erpolatov urıstan burıng'ı poeziyanı tema etip aldı.

Qaraqalpaq xalıq qosıqların A'.Ta'jimuratov da'stu'r qosıqlarınan bo'lip alıp mınaday tu'rlerge bo'ledi:

Miynet qosıqları
Muxabbat qosıqları
Din iyelerin a'shkaralawshı qosıqları
Balalar qosıqları
Termeler
Tolg'awlar
Tariyxıy jırlar.

A'.Ta'jimuratov da'stu'r qosıqların mınaday tu'rlerge bo'ldi:

Joqarıdag'ı turmıs da'stu'r qosıqlarının' bo'liniwinde de geypara anıqsızlıqlar bar ekenin aytıw kerek. Mısalı aytıslar qalay bolsa solay o'z aldına janr. Ha'zirgi waqıtta aytısqa juwap aytıs, shayır aytısı, sheshenlik aytısı kirgizilip o'z aldına janr retinde u'yrenilip atır. Sonın' menen birge aytıslarda (ba'dik, gu'lapsan, zikir salıw, yaramazan, pa'tiya) da'stu'r qosıqlarınan bo'linip qaralıp o'z aldına janr retinde u'yrenilmekte.