Tómengi Ámiwdárya

To'mengi Ámiwdárya

Bul territoriya Aral ten'izi menen shegaralasıp, batısı U'stirt, qubla-batısı Túrkmenstan, al qubla-shıg'ısı Qaraqalpaqstan territoriyasındag'ı Qızılqum menen shegaralasadı. A'miwdarya deltası 100 km ken'likete jaylasqan. Geomorfologiyalıq jaqtan A'miwdarya deltası bo'linip, Janlı bo'legi bul jaramsız jerler, awıl-xojalıg'ında paydalanbaytug'ın jerler kiredi, ko'pshilik ko'ller qamıslı tog'aylar menen qorshalg'an. Da'rya boylarında ma'deniy eginler ko'p egiledi, ol jerlerde ko'binese paxtashılıq penen salıgershlik ha'm palız eginleri egiledi, sonın' menen birge sharwashılıqta jaqsı rawajlang'an.

Bul territoriyalarda to'beshikli qaldıqlar ushırasadı, olardan Qusxanataw, Qırantaw bular belgili maydandı iyelep jatır. Topıraq quramı qumlı do'n'li topıraqlardan quralg'an allyuvial jatqızıqlardan turadı. Suw deregi tiykarınan grunt ha'm jer u'sti suwları menen ta'miynlenedi. A'miwdarya deltasında bir qansha mayda ko'ller jaylasqan, ol a'sirese arqa rayonlarda ko'plep ushırasadı. A'miwdaryanın' on' jag'ında Qızketken, Quwanıshjarma ha'm Kegeyli kanalları, shep jaqta Su'wenli ha'm Rawshan kanalları tarmaqlanıp ag'adı. Awıl-xojalıg'ı ku'shli pa't alıw na'tiyjesinde suwg'armalı jerlerdin' ko'plep ashlıw sebebinen jer astı suwları birqansha ko'terilip ketti. Onın' qa'ddi 2–6 m, ayrım jerlerde odan da joqarı. Jer suwlarının' ko'teriliwin darya suwları ta'miynleydi. Jawın-shashın suwlarının' grunt suwları ushın roli ullı emes. Jer astı suwlarının' ko'teriliwi awıl-xojalıq eginlerine birqansha ta'sir ko'rsetedi. Bunday jag'dayda kollektor-drenajlar islenedi.

To'mengi A'miwdarya deltası temperaturası keskin kontinental, jazı qurg'aq, qısı suwıq. Qońırat meteostantsiyası bergen mag'lıwmatları boyınsha ortasha jıllıq temperatura 10-18 °C may-sentyabrde 20 °C qa shekem jetedi, maksimal temperatura iyun, iyul, avgust aylarında +43,9 °C qa jetedi, al minimal temperatura dekabr, yanvarg'a shekem -26,7 °C boladı. Suwıq tu'siw waqtı 18-27 oktyabr aralıg'ında, en' son'g'ı ba'ha'rgi suwıq 23-marttan, 25-aprelge shekem bolıp o'tedi. Atmosferalıq jawın-shashın jılına 86–117 mm di quraydı. Shımbay meteostantsiyasının' bergen mag'lıwmatları boyınsha ortasha jıllıq temperatura 4,5-11,8 °C, maksimal iyulde +42,1 °C, minimal yanvarda -26,7 °C, birinshi suwıq tu'siw oktyabrde ha'm tamam bolıwı aprelde. Jawın-shashınnın' mug'darı jılına ortasha 100,7 mm, sonın' belgili mug'darı ba'ha'r ayına tuwra keledi yaki 43,1 mm.