Vozrojdenie
Vozrojdeniye – jáne bir atı Oyanıw aralı[1] Aral teńiziniń oraylıq bólegindegi aral. Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında. 1961-jılǵa shekem maydanı 216 km² bolǵan. Bul aral Aral-7 yamasa Kantubek bioximiyalıq poligoni jaylasqanı menen ataqlı. Eń biyik jeri 56 m. Jer maydanı tegislik bolıp, qum hám qumlaqlardan quram tapqan. Dog qum ushraydı. Turaqlı aǵar suw joq, terek óspeydi. Shól hám shala shól ósimliklerinen jıńǵıl, sora, aqbas, qosjapıraq, jantaq sıyaqlılar qumlı, otlaqı-taqır hám sorlaq jerlerde tarqalǵan. 1961-jıldan Aral teńizi júzesiniń turaqlı tómenlep barıwı nátiyjesinde Oyanıw aralınıń maydanı ásirese arqa-batıs hám qubla-batıs tárep keńeydi. Jańa payda bolǵan qurǵaqlıq tiykarlanıp qumlıqtan ibarat bolıp, júdá shor. Bul jerde siyrek halda bir jıllıq soralar (qara sora hám qızıl sora), bazıda jıńǵıl hám qarabaraq ushıraydı. Vozrojdeniyeda xalıq jasamaydı.
Oyanıw atawında Aral-7 yamasa Kantubek qalası jaylasqan bolıp, biologiyalıq qurallar ushın labaratoriya jaylasqan.
2008-jılda yarımatawdıń Ózbekstan bóleginde geologiyalıq izlew jumısları (neft hám gaz kánlerin izlew) ámelge asırıldı. Jalawshı „PetroAlliance“ kompaniyası, buyırtpashı Ózbekstan húkimeti esaplanadı.
Aral teńizi sayızlasıp, araldıń kólemi úlkenlesip barıp atır. Bunnan tısqarı, Ózbekstan tárepindegi vozrojdeniye atawı 2001-jılda sayız suw arqalı materik penen baylanısqan jáne onı qansha waqıttan berli yarım aral dep ataw múmkin edi. Qurǵaqshıl jıllarda (mısalı, 2014-jıl) Arqa Aral pútkilley qurıǵan, soǵan uyqas túrde Oyanıw dáwirdiń arqa shegarası kartadan pútkilley óshirilgen hám burınǵı aral Aralqum quramına kirgen.
Geografiyası
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Vozrojdeniye bir waqıtlar kishi aral bolǵan. XIX ásirde onıń maydanı tek 200 kvadrat kilometrden ibarat edi[2]. Bıraq, 1960-jıllarda Sovet Birlespesi awıl xojalıǵı joybarları ushın Aral teńizine quyılıwshı dáryalardı tosıp qoyǵanı sebepli Aral teńizi qurıy baslaydı hám aral úlkenlese baradı[3]. . Aral teńiziniń qısqarıwı waqıt ótiwi menen tezlesedi. Nátiyjede qısqa waqıt ishinde vozrojdeniye dúnyadaǵı ekinshi eń úlken dushshı suw aralına aylandı. 2001-jılda maydanı 2300 km² di quradı[4]. Qubla Aral teńizi qurıp qalǵannan keyin aymaq yarım aralga aylanıp, aral qurǵaqlıqqa qosıldı[5].. 2008-jılda Qubla-Arqa Aral teńizi pútkilley qurǵannan soń, 2014-jılǵa kelip vozrojdeniye Aralqum shólindegi jerdiń bir bólegine aylandı.
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Vozrojdeniye atawı qońsılas atawlar sıyaqlı XVI ásir aqırı - XVII ásir baslarında Aral teńizi júzesi tómenlep ketkeninen keyin payda bolǵan. Aral 1848-jılda leytenant Aleksey Butakov ekspediciyası tárepinen jańalıq ashılǵan hám „Shah Nikolay I atındaǵı aral“ dep atalǵan[6][7]. Aral jaqın átirapında Konstantin hám Násilednik atawları jaylasqan. Pútkil arxipelag Shah atawları dep atalǵan[8].
Sovet dáwirinde aral atı vozrojdeniye atawı atına ózgertirilgen[7].
Aral balıq tutıw hám ań qılıw ushın ideal bolǵan. Sayǵaqlardıń (sahra Antilopaları) úlken padaları puta menen oralǵan 216 km² maydanda otlı hám eki buxtasında balıq hám suw qusı menen bolǵan.
Bul jer anıq júz jıl dawamında, 1948-jıldıń aqırına shekem, áskeriy bioximiyalıq sınaq maydanshası qurılısı munasábeti menen tınısh xalıq araldan quwıp shıǵarılǵanǵa shekem jaqsı jer bolǵan edi. Sonnan berli aral ańshıları hám balıqshılar ushın kirisiw múmkinshiliksiz bolıp qalǵan jerge aylandı[7].
1924—1926 -jıllarda vozrojdeniye atawında regionlıq arnawlı paydalanıwǵa mólsherlengen bólek ójire jaylasqan. Xalıq bir neshe shańaraqqa qısqara bergen. 1948-jıl aqırında aralda jaylasqan balıq zavodı jabıladı jáne onıń ornına áskeriy bólim shólkemlestiriledi[7].
1960-jıllardıń baslarında maydanı 216 km² bolǵan aral dáslep Aral teńizi júzesiniń tómenlewi menen keskin kóterilip, yarım aralǵa aylanadı, 2009-jılda aral materik penen tolıq birlesken[7].
Házirgi waqıtta vozrojdeniyeǵa jaqın orında, Shaǵala dizbeginde qudıqlar qazılıp jasıl oazis júzege kelip atır[9].
Bioximiyalıq sınaw maydanshası
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]1942-jıldan 1992-jılǵa shekem aralda „Barxan“ atlı áskeriy bioximiyalıq sınaq maydanshası iskerlik alıp barǵan. Rásmiy atı : 52-atız izertlew laboratoriyası (PNIL-52). Aralda bioximiyalıq poligon qurıw jobası 1930-jıllarda payda bolǵan, lekin Ekinshi jáhán urısı bunı tezlestirgen. Fashistler qolına túsiwinen qorqqan Sovetlar Tver wálayatı Serogar kólindegi Gorodoml atawında jaylasqan biologiyalıq labaratoriyanı aldın Saratov wálayatına, keyinirek Oyanıw aralına asıǵıs kóshirilgen. Asıǵıs kóshiriw sebepli aral ele insanları jasawı ushın tolıq tayın bolmaǵan. 1954-jıldan xalıq (áskerler, xizmetshiler hám olardıń shańaraq aǵzaları) ushın imaratlar qurılıstı baslaǵan. 1949-jıl aqırına kelip, aralda áskeriy transport samolyotların qabıllaw imkaniyatın beretuǵın ushıw-qonıw jeri qurıldı. Odan bir neshe kilometr uzaqta Kantubek awılı bolıp, ol eki-úsh qabatlı kazarmalar hám áskeriy xizmetkerlerdiń shańaraqları ushın turar-jay imaratlarınan ibarat edi. Shtab binası awıl orayında jaylasqan edi. Shette arnawlı áskeriy hám avtomobil texnikası parklari de ámeldegi bolǵan. Awıldan bir neshe kilometr uzaqlıqta laboratoriya binası qurılǵan. Átirapda bir neshe kazarma tipidegi imaratlar bar. Jaqın átirapda poligon hám taǵı bir kúshli elektr stansiyası bolǵan[10].
Mikrobiologiyalıq (bakteriologiyalıq) qurallar aralda eliw jıl dawamında eksperimental haywanlarda (iytlar, meshinler, balpaq tıshqanlar, atlar, qoy) sınaqtan ótkerilgen. Biologiyalıq tekseriw ushın dári úlgileri aralǵa SSSRdıń barlıq áskeriy bioximiyalıq laboratoriyalarınan (Stepnogorsk, Kirov, Sverdlovsk-19, Omutninsk, Zagorsk, Obolensk) jetkezip berilgen.
Geografiyalıq tárepten Barxon poligoni araldıń Ózbekstan bóleginde (Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Moynaq wálayatı) jaylasqan bolsa da, tiykarınan onıń iskerligi Qazaqstan tárepinen ámelge asırılǵan. Qızılorda wálayatınıń Aralsk qalasında, Aral teńizi temirjol vokzalı janında Aralsk-5 („Ural“) atlı áskeriy qalasha ámeldegi bolıp, onda áskeriy xizmetkerler hám olardıń shańaraqları ushın turar-jay imaratlarınan tısqarı, poligonǵa texnikalıq xizmet kórsetiw polkı (25484-áskeriy bólim) jaylasqan. Polk quramına motor batalyoni, Aralsk-5 qalashasınıń qawipsizlik hám ekspluataciya kompaniyası kiredi.
1971-jılda aralda tosınarlı bariola virusı (sheshek gúl qozǵawtıwshısı) 10 adamǵa juqqan, olardan úshewi qaytıs bolǵan[11].
Qayta qurıw siyasatı baslanǵanınan keyin qaladan xabar tapqan AQSh SSSRdı „Biologiyalıq qurallar tuwrısındaǵı konvensiya“nı buzıwda, Kúydirgi keselligi qozǵawtıwshıların islep shıǵıwda ayıplaydı. 1988-jılda „The New York Times“ gazetasınıń jazıwınsha, SSSRda toplanǵan tonnalap kúydirgini iri xalıq aralıq jánjeldiń aldın alıw ushın joq etiw kerek edi.
1990-jıllarda aral qáwipi haqqındaǵı sóz sovet defektatorlari, atap aytqanda, Sovet Birlespesiniń bioqurallar programmasınıń burınǵı basshısı Ken Alibek tárepinen tarqaldı. Alınǵan hújjetlerge kóre, kúydirgi sporaları hám bubonlı tırıspa tayaqshaları quralǵa aylantırılǵan hám kompleksde saqlanǵan. Alım hám kompleks xızmetkerleri jasaǵan araldagi tiykarǵı qala Kantubek dep atalǵan. Ol social klub, stadion, bir neshe mektep hám dúkanlardan ibarat ápiwayı infratuzilmanı óz ishine alǵan[1]. Kem ushraytuǵın „Barxan“ aerodromı Kantubek qasında jaylasqan edi. Bul Sovet Birlespeindegi tórtew ushıw-qonıw otıw jayı bolǵan birden-bir aerodrom edi. Aralda hawa rayı tez-tez ózgerip turardı. Sol sebepli samolyotlar sol waqıttaǵı hawa rayı hám samal baǵdarına qaray tórtew ushıw-qonıw jerinen birine qonǵan[1].
Sovet áskeriy hákimiyat 1991-jıl noyabr ayında SSSR Qorǵaw ministrliginiń Zagorskdaǵı virusologiya orayında Aralsk-7 táǵdirin talqılaw ushın jıynalıs ótkerdi. Bul jerde aralda eksperimental islerdi toqtatıw tuwrısında qarar qabıllandı. 1992-jılda Rossiya prezidenti Baris Yeltsin poligondı jabıw tuwrısında párman shıǵaradı. Sverdlovsk qasındaǵı áskeriy kárxana qánigeleri bólek sır saqlaǵan halda, kúydirgi qozǵawtıwshısın tat baspaytuǵın polattan jasalǵan arnawlı ıdıslarǵa salıp, aǵartırıwshı menen toltırıldı. Keyin júk jigirma tórt vagonǵa jaylastırıladı. Rossiya hám Qazaqstan aymaqlarından ótip, Aralskǵa alıp barılǵan. 1992-jıl oktyabr-noyabr aylarında áskeriy kontingent (óz shańaraqları menen birge) Rossiyaǵa (Kirovǵa) kóshiriledi, biologiyalıq laboratoriya demontaj etiledi, hújjetler hám úskenelerdiń bir bólegi alıp ketiledi, qalǵanları aralda qaldırilǵan[6].
Vozrojdeniye atawında jasawshı barlıq adamlar bir neshe hápte ishinde evakuatsiya etiledi; puqaralıq hám áskeriy infradúzilme tark etildi, Kantubek bolsa sharpa qalaǵa aylandı[12]. Biologiyalıq qurallardı saqlaytuǵın kóplegen konteynerlar tuwrı saqlanbaǵan yamasa joq etilmegen. Sońǵı on jıl ishinde bul ıdıslardıń ishindegi kóplegen suyıqlıqlar sızıp shıqqan.
1995-jılda Qazaqstan hám Ózbekstan mámleketleri usınısına qaray AQShdan ilimpazlar hám áskerler Kantubek qalasına keledi. Kúshli dezinfeksiyalawǵa qaramay olar kúydirgi keselin qozǵawtıwshı Bacillus anthracis batsillalari pútkilley ólmegeni, ele da qáwipli ekeni tuwrısında juwmaq beredi[13].
2002-jılda aralga taǵı bir gruppa Pentagon qánigeleri[14], sonıń menen birge, kóplegen ilimiy ekspediciyalar kelgen. Ózbekstan járdeminde Amerika Qospa Shtatları tárepinen islengen hám finanslashtırılǵan joybar arqalı on dana kúydirgi kómilgen jer zıyansizlandırılǵan[15].
Galereya
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]-
Vozrojdeniye aralınıń qırǵaq penen tutasıwı, 2000 – 2001 j. -
1960-jıldan 2010-jılǵa shekem Aral teńizi Orol dengizi júzesiniń tómenlewi
Ádebiyatlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ 1,0 1,1 1,2 „Bakteriologik laboratoriya va kimyoviy poligon. Oroldagi arvoh-shahar - Kantubek yoxud Orol-7“.
- ↑ „Аральск-7 — закрытый город-призрак, где испытывали биологическое оружие“. Qaraldı: 13-dekabr 2015-jıl.
- ↑ "Grand Soviet Scheme for Sharing Water in Central Asia Is Foundering". The New York Times. https://www.nytimes.com/2002/12/09/world/grand-soviet-scheme-for-sharing-water-in-central-asia-is-foundering.html.
- ↑ „Islands of the World: Largest Lake Islands“. World Atlas. Qaraldı: 3-iyun 2019-jıl.
- ↑ NASA Visible Earth – „Rebirth“ Island Joins the Mainland Arxivlendi 2010-05-28 Wayback Machine saytında.
- ↑ 6,0 6,1 „Покинутый советский остров-полигон, на котором захоронено биологическое оружие“.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 „Аральское море“ (12-dekabr 2018-jıl).
- ↑ Karta zemel Orenburgskogo, Uralskogo i Bashkirskogo kazachix voysk. Iz Atlasa zemlyam irregulyarnix voysk 1858 goda
- ↑ „Dunyodagi eng maxfiy hududlardan biri — Orol dengizining qoq markazidagi Vozrojdeniye oroli qayta uyg‘onadimi?“ (9-iyun 2019-jıl). Qaraldı: 31-oktyabr 2023-jıl.
- ↑ „Остров Возрождения: правда и домыслы об Аральском Полигоне“. 30-dekabr 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ „OP#09: The 1971 Smallpox Epidemic in Aralsk, Kazakhstan, and the Soviet Biological Warfare Program“.
- ↑ „Аральск-7 — закрытый город-призрак, где испытывали биологическое оружие“.
- ↑ „Bakteriologik laboratoriya va kimyoviy poligon. Oroldagi arvoh-shahar - Kantubek yoxud Orol-7“. Qaraldı: 31-oktabr 2023-yil.
- ↑ Марк Синнот. „Как высушить море за полвека: трагическая история Арала“. National Geographic. 12-oktyabr 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ Powell, Bill. "Are We Safe Yet? For all the warnings, there hasn't been another attack. But the hard work of enhancing homeland security has only just begun. Here's what we need to do". CNN. https://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune_archive/2002/09/16/328574/index.htm.
