Zárdúshtiylik dini

Zárdúshtiylik dini — bizin' eramizģa shekemgi II mińinshi jildan baslap, 1 mińishi jillardin da'slepki sheregine shekemgi araliqta pu'tkil orta Aziya jerinde din yen jaydi. B.e.sh. IV-II ásirlerde Qaraqalpaqstan hám Xorezm jerinde jasaģan xaliqlar zardushtiyliq dinine isengen. oniń muqaddes kitabi ―Avesto bolip, bul kitap b.e.sh. II miń jilliqtiń ortalarinan- I-mińinshi jillardiń basinda Orta Aziya payda bolģan. Bul pikirdi ataqli alim S.P. Tolstov tastiyiqlaydi hám ol bul kitap Xorezmde jazilģan dep boljaydi. Ĝárezsizlik jıllarıda bul muxaddes mádeniy miyrasımızdi qayta tiklew ilajları baslandı. 2001- jılı ―Avestonıń 2700 jıllıģı keńnen belgilendi. ―Avesto kitabiniń jazilģan waqtinda Xorezm, Sogd, Baktrya mámleketleri bolģan hám bul kitapta yertedegi olardiń ideologiyasi sóz yetiledi. Bul dinniń tiykarin orta Aziyada spitama ruwinan shiqqan Sardusht tiykar saladi, ol shayir, filosof, hám payģambar yedi.ol dinniń yeń qatip qalģan tiykarģi, qaģiydasi-dogmasi, jaqsiliq penen jamanliq, qaran'ģiliq penen jaqtiliq arasindaģi tamam bolmaytuģin gu'res. Bul din klassliq ja'miyettiń duziliw jaģdaylarinda ken' taraldi. Zoroastrizm mámleketlik din boldi ha'm joqarģi ha'kimiyatliliqti ortaliq yetti. Hákimiyattiń ha'reketlerin qoshametledi. Solay yetip, bul din xaliqtiń barliq qatlamlarin qudayģa qulshiliq yetiwge shaqirdi. ol miynetkeshler massasin diniy ruxta tarbiyaladi. olarģa zoroastizm dininin' nizam-qaģiydalarin úyretti.

Tarıyx

Zoroastrizm o'zinin' baslanģish formasinda joqarģi, qudayģa Axuwra Mazdaģa siyinģan. ol Axuwra-Mazda qudayin uliģlawdi násiyatlaydi. Solay etip, du'nyadaģi barliq zorlar-qudaylar, ta'biyat qubilislari ha'm ja'miyetlik turmis, haywanlar hám t.b.lar haq niyetlilerge hám qara niyetlerge-jaqsiliqqa hám jamanliqqa qosiladi degen reje yen jayģan. Shin ma'nisinde haqiyqatliq penen o'tiriktin' arasinda ma'n'gilik gu'res bar ha'm ol jer ju'zilik protsestin' mazmunin qurap otir.Zoroastrizm adamzattin' orni, onin ' jaqsiliq penen jamanliq arasindaģi ayirmani tan'lay biliwi menen belgilenetuģin bolģan. Zoratushtraniń jerge alip kelgen shin iseniminde jaqsiliqqa jol ko'rsetilgen. Jamanliq penen gu'restegi adamzattin' tiykarģi waziypasi ba'rinen burin oniń a'dil turmis keshiriw qa'lpi bolip yesaplanadi. Adamzat jamanliq penen ―haq niyetli oy―, ―jaqsi so'z―, „jaqsi is― arqali gúresiwge tiyisli bolģan.Zoroastrizm qudaylariniń ishindegi anaģurlim hu'rmetlisi ku'n ha'm jaqtiliq qudayi Mitra menen zu'ra'a'tlilik ha'm suw qudayi Anaxita bolģan. Bul qudaylar jamanliq penen gu'resiwshi adamlardin' qu'diretli qayirqomlari bolģan ha'm olardi jen'iske yeristirip otirģani Zoroastrizm da'stu'rlerinin' ishindegi jerlew da'stu'ri ayriqsha. Marhumnin' denesi ayriqsha soģilģan orinģa—do'n'islikke aparip qoyilģan. ol jerde marhumnin' denesin quslar ha'm jirtqish haywanlar jeytuģin bolģan. Son'inan su'yeklerin arnawli idislarģa—ossuwariylarģa (su'yek saqlaģishlarģa) salip saqlaytuģin bolģan.

Mádeniyat

Jamanliqqa qarsi gu'reste materialliq bayliqti arttiriw yen' basli qural bolģan. Bul rejeni ruwxaniyler hám ma'mleketti basqariwshilar qollap-quwatlap otirģan ha'm miynetkeshlerdi usı baģdarda ta'rbiyalap barģan. Avestodaģi sardushtlik dini dásúrleri boyınsha quyash, ot, suw. Ler hawaniń tazalıģin talap yetken hám olardi dúnyada yeń muqaddes dep yesaplaģan. Qaraqalpaq dástanlari , Yedige, Qoblanda dáwler, peri, tas adamlar hám astinda tirishilik haqqinda sózler toriniń Avestodan kóremiz.

dáwirde otqa tabiniwshiliq ibadatxanalari salindi. Máselen: Jambas qalada orayliq kósheniń aqirinda qurilģan ójireniń ortasinda dóńgelek sipada, arnawli metalldan islengen atashtanda ―barqulla‖ ot janip turģan. Bunday ot xramkari úlken Aybúyir qalada, Elxarasta, Gyar-3, Qazaqli jatqan (Axshaqan) hám Tashqirmanda tabilip izertlenilgen. Bul xarmjarda, muqaddes ot arnawli ójirelerde saqlanģan. Bul ójireler diywallarinda reńli hár túrdegi mánislerdi ańlatatuģin súwretler menen bezelgen. Zardushtiylik dininiń dástúri boyinsha b.e.sh IV-II ásirlerde, marxumlardiń suyeklerin tas, ilay hám alibastrdan islengen tórt múyeshli qutishalarģa (ossuariylerge) salip ―Avesto nizamlarina bola jerlegen. Ossuariylerge salinģan suyeklerdi, dástur boyinsha bálent orinlarģa (taw jiralarina, tóbeliklerge, qarabaqanaģa aylanģan qalalardiń diywallarina) aparip jerlegen. Misali ushin: Sultauas taw dizberlerine, ústirt bálentligine, Quba taw, Porli taw, Qusqana taw, Tók taw hám Mizdaxqanda zartushtiyliq qábiristanlari bar.

Derek

Qaraqalpaqstan tarıyxı 6-klass sabaqlıģı