Zárdúshtiylik dini

Zárdúshtiylik dini — biziń eramizǵa shekemgi II mińinshi jildan baslap, 1 mińishi jillardin dáslepki sheregine shekemgi araliqta pútkil orta Aziya jerinde din yen jaydi. B.e.sh. IV-II ásirlerde Qaraqalpaqstan hám Xorezm jerinde jasaǵan xaliqlar zardushtiyliq dinine isengen. oniń muqaddes kitabi ―Avesto bolip, bul kitap b.e.sh. II miń jilliqtiń ortalarinan- I-mińinshi jillardiń basinda Orta Aziya payda bolǵan. Bul pikirdi ataqli alim S.P. Tolstov tastiyiqlaydi hám ol bul kitap Xorezmde jazilǵan dep boljaydi. Ĝárezsizlik jıllarıda bul muxaddes mádeniy miyrasımızdi qayta tiklew ilajları baslandı. 2001- jılı ―Avestonıń 2700 jıllıǵı keńnen belgilendi. ―Avesto kitabiniń jazilǵan waqtinda Xorezm, Sogd, Baktrya mámleketleri bolǵan hám bul kitapta yertedegi olardiń ideologiyasi sóz yetiledi. Bul dinniń tiykarin orta Aziyada spitama ruwinan shiqqan Sardusht tiykar saladi, ol shayir, filosof, hám payǵambar yedi.ol dinniń yeń qatip qalǵan tiykarǵi, qaǵiydasi-dogmasi, jaqsiliq penen jamanliq, qarańǵiliq penen jaqtiliq arasindaǵi tamam bolmaytuǵin gúres. Bul din klassliq jámiyettiń duziliw jaǵdaylarinda keń taraldi. Zoroastrizm mámleketlik din boldi hám joqarǵi hákimiyatliliqti ortaliq yetti. Hákimiyattiń háreketlerin qoshametledi. Solay yetip, bul din xaliqtiń barliq qatlamlarin qudayǵa qulshiliq yetiwge shaqirdi. ol miynetkeshler massasin diniy ruxta tarbiyaladi. olarǵa zoroastizm dininiń nizam-qaǵiydalarin úyretti.

Tarıyx

Zoroastrizm óziniń baslanǵish formasinda joqarǵi, qudayǵa Axuwra Mazdaǵa siyinǵan. ol Axuwra-Mazda qudayin uliǵlawdi násiyatlaydi. Solay etip, dúnyadaǵi barliq zorlar-qudaylar, tábiyat qubilislari hám jámiyetlik turmis, haywanlar hám t.b.lar haq niyetlilerge hám qara niyetlerge-jaqsiliqqa hám jamanliqqa qosiladi degen reje yen jayǵan. Shin mánisinde haqiyqatliq penen ótiriktiń arasinda máńgilik gúres bar hám ol jer júzilik protsestiń mazmunin qurap otir.Zoroastrizm adamzattiń orni, onin ' jaqsiliq penen jamanliq arasindaǵi ayirmani tańlay biliwi menen belgilenetuǵin bolǵan. Zoratushtraniń jerge alip kelgen shin iseniminde jaqsiliqqa jol kórsetilgen. Jamanliq penen gúrestegi adamzattiń tiykarǵi waziypasi bárinen burin oniń ádil turmis keshiriw qálpi bolip yesaplanadi. Adamzat jamanliq penen ―haq niyetli oy―, ―jaqsi sóz―, „jaqsi is― arqali gúresiwge tiyisli bolǵan.Zoroastrizm qudaylariniń ishindegi anaǵurlim húrmetlisi kún hám jaqtiliq qudayi Mitra menen zúráátlilik hám suw qudayi Anaxita bolǵan. Bul qudaylar jamanliq penen gúresiwshi adamlardiń qúdiretli qayirqomlari bolǵan hám olardi jeńiske yeristirip otirǵani Zoroastrizm dástúrleriniń ishindegi jerlew dástúri ayriqsha. Marhumniń denesi ayriqsha soǵilǵan orinǵa—dóńislikke aparip qoyilǵan. ol jerde marhumniń denesin quslar hám jirtqish haywanlar jeytuǵin bolǵan. Sońinan súyeklerin arnawli idislarǵa—ossuwariylarǵa (súyek saqlaǵishlarǵa) salip saqlaytuǵin bolǵan.

Mádeniyat

Jamanliqqa qarsi gúreste materialliq bayliqti arttiriw yeń basli qural bolǵan. Bul rejeni ruwxaniyler hám mámleketti basqariwshilar qollap-quwatlap otirǵan hám miynetkeshlerdi usı baǵdarda tárbiyalap barǵan. Avestodaǵi sardushtlik dini dásúrleri boyınsha quyash, ot, suw. Ler hawaniń tazalıǵin talap yetken hám olardi dúnyada yeń muqaddes dep yesaplaǵan. Qaraqalpaq dástanlari , Yedige, Qoblanda dáwler, peri, tas adamlar hám astinda tirishilik haqqinda sózler toriniń Avestodan kóremiz.

dáwirde otqa tabiniwshiliq ibadatxanalari salindi. Máselen: Jambas qalada orayliq kósheniń aqirinda qurilǵan ójireniń ortasinda dóńgelek sipada, arnawli metalldan islengen atashtanda ―barqulla‖ ot janip turǵan. Bunday ot xramkari úlken Aybúyir qalada, Elxarasta, Gyar-3, Qazaqli jatqan (Axshaqan) hám Tashqirmanda tabilip izertlenilgen. Bul xarmjarda, muqaddes ot arnawli ójirelerde saqlanǵan. Bul ójireler diywallarinda reńli hár túrdegi mánislerdi ańlatatuǵin súwretler menen bezelgen. Zardushtiylik dininiń dástúri boyinsha b.e.sh IV-II ásirlerde, marxumlardiń suyeklerin tas, ilay hám alibastrdan islengen tórt múyeshli qutishalarǵa (ossuariylerge) salip ―Avesto nizamlarina bola jerlegen. Ossuariylerge salinǵan suyeklerdi, dástur boyinsha bálent orinlarǵa (taw jiralarina, tóbeliklerge, qarabaqanaǵa aylanǵan qalalardiń diywallarina) aparip jerlegen. Misali ushin: Sultauas taw dizberlerine, ústirt bálentligine, Quba taw, Porli taw, Qusqana taw, Tók taw hám Mizdaxqanda zartushtiyliq qábiristanlari bar.

Derek

Qaraqalpaqstan tarıyxı 6-klass sabaqlıǵı