Aleksandr Pushkin

Pushkin
russha Алекса́ндр Серге́евич Пу́шкин
A. S. Pushkin portreti (1827-jılı) O. A. Kiprenskiy.
Tolıq atı	Aleksandr Sergeevich Pushkin
Ádebiy laqabı	Aleksandr NKShP, Ivan Petrovich Belkin, Feofilakt Kosichkin (jurnallıq), R., St. Arz. (Starıy Arzamec), A. B.[1]
Tuwılǵan sáne	26 may (6-iyun) 1799
Tuwılǵan jeri	Moskva,  Rossiya Imperiyası
Qaytıs bolǵan sáne	29 yanvar (10-fevral) 1837 (37 jasta)
Qaytıs bolǵan jeri	Sankt-Peterburg,  Rossiya Imperiyası
Puqaralıǵı	Rossiya Imperiyası
Milleti	rus
Dóretiwshilik túri	shayır, prozaik, dramaturg, awdarmashı, ádebiy sınshı, publicist, tariyxshı
Oqıǵan jeri	Carskoe Selo liceyi
Dóretiwshilik jılları	1814–1837-jıllar
Shıǵarmalarınıń tili	russha, francuzsha
Birinshi kitabı	К другу стихотворцу (qaraqalpaqsha Shayır dostıma) (1814-jıl)
Qostarı	Natalya Pushkina (1831–1837-jıllar)
Sayt	http://www.pushkinmuseum.ru
Qol úlgisi

Aleksandr Sergeevich Pushkin (6 iyun, 1799, Moskva - 10 fevral 1837, Sankt Peterburg) rus shayırı, dramaturg, roman ha'm qısqa gu'rrin'ler jazıwshısı bolg'an. Ko'pshiliktin' oyınsha, ol en' ullı rus shayırı bolg'an. Ol rus a'debiyatının' ullı da'stu'rin baslag'an. Pushkin hesh bir rus shayırı qollanbag'an stilde jazg'an: ol eski shirkew kitablarına tiykarlan'gan emes, al awız eki rus tilinen paydalang'an stilde jazg'an. Onın' basqa rus jazıwshılarına ta'siri ku'shli bolg'an ha'm ko'plegen rus kompozitorları onın' gu'rrin'lerine ha'm taqmaqlarına namalar do'retken. Pushkinnin' poemaları Rossiyadan basqa mámleketlerde aytarlıqtay ko'p adam ta'repinen oqılmaydı. Bunın' sebebi onın' poeziyasın basqa tilge jaqsı awdarıw ju'da' qıyın, sebebi so'zler rus ma'deniyatına tiyisli ma'nige tolı. Pushkin 1837-jılı 37 jasında duelde o'ltiriledi.

Erte jılları

Pushkinnin' a'kesi eski aristokrat shan'araqtan bolg'an. Anası ta'repinen Pushkin afrikalıq tu'birge iye bolg'an. Onın' atası Abram Gannibal Istanbulda Abissiniyalı (Efiyopiyalı) bolg'an ha'm Tu'rk sultanının' sarayında jasag'an. rus elshisi onı Rossiya patshası Ullı Pyotrg'a sawg'a retinde satıp alg'an. Gannibal Ullı Pyotrge jaqsı ta'sir qaldırg'an ha'm ol oqıw ushın Parijge jiberilgen. Keyinshelik ol ju'da' bayıp ketedi. Pushkin o'zinin' ullı atası menen maqtanıshqa iye bog'an ha'm ol haqqında Ullı Pyotrdın' nergi dep atalg'an romanında jazg'an.

19-a'sirde Rossiyanın' barlıq aristokrat shan'araqları francuz tilin úyrengen, solay etip Pushkin, onın' a'jag'ası ha'm a'japası rus tiline qarag'anda fransuz tilinde jaqsıraq so'ylegen ha'm jazg'an. Balalardı Arina Rodionovna Yakovleva atlı ta'rbiyashı baqqan. Olardı rus tilin jaqsı ko'riwge u'yretken usı ta'rbiyashı boladı. Ol balalarg'a rus xalıq erteklerin aytıp bergen. Pushkin krestyanlar menen rus tilinde so'ylesken ha'm a'kesinin' kitapxanasında ko'plegen kitaplardı oqıg'an.

Ol 12 jasında Tsarskoye Seloda jaylasqan İmperator litseyi dep atalatug'ın taza mektepke baradı. Keyinshelik bul mektep olardın' ataqlı oqıwshısı hu'rmetine Pushkin dep atalg'an. Ol tez arada rus ertekleri qaharamanlarınan ha'm waqıyalarınan paydalang'an halda, rus tilinde romantikalıq poemalardı jaza baslag'an. Ruslan ha'm Lyudmila poeması keyinirek Mixail Glinka ta'repinen operag'a aylanadı.

Ereseklik

1817-jılı Pushkin Sankt Peterburgta sırt el firmasına jumısqa kiredi. Ol tez arada siyasat penen qızıg'ıp baslaydı ha'm 1825-jılı bir topar dvoryanlar ha'm armiya ofitserleri basshılıqqa jan'a patsha qoyıp onın' ku'shin azaytıwg'a ha'reket etken dekabristler ko'terilisin qollap quwatlaydı. Pushkin bir neshe siya'siy poemalardı jazg'an. Na'tiyjede ol Sankt Peterburgtan ketiwge ma'jbu'r bolg'an. Ol mámlekettin' qublasındag'ı Kavkaz ha'm Qırımda altı jıl su'rginde bolıwg'a ma'jbu'r boladı. Ol o'zinin' qublada basınan keshirgenlerin bir neshe romantikalıq gu'rrin' poemalarda (waqıyanı aytıp beriwshi uzın poemalarda) jazg'an. Ol Evgeniy Onegin dep atalg'an taqmaq tu'rindegi roman u'stinde jumısın baslag'an. Ol romandı 1833-jılg'a shekem pitkermegen. Bul onın' en' belgili jumısı bolg'an. Bul shıg'arma ko'plegen muzıkantlar ta'repinen qollanılg'an, ha'tte Tchaikovskiy onı operag'a aylandırg'an. Poema a'piwayı rus adamların sol da'wir ja'miyetinde su'wretleydi.

Pushkin ele su'rginde ekenligine ashıwlanadı ha'm doslarına ko'plegen xatlar jazadı. Bul xatlardın' ko'pshiligi keyinirek baspadan shıg'arılg'an. Ol ko'p waqtın ishiw, oynaw ha'm qılısh penen urısıw menen o'tkergen. Ol o'zi qol astında jumıs islep atırg'an graftın' qızın jaqsı ko'rip qaladı. Graf Pushkindi Rossiyanın' basqa shetine, Pskovqa jaqın jerde o'zinin' anasının' pomestieine su'rginge jiberedi. Pushkin bul jerde eki jıl o'tkeredi. Ol jalg'ız edi, biraq ol rus tariyxın uyrenedi ha'm krestyanlar menen baylanısta boladı. Onın' jazg'an poemaları rus ma'deniyatı ideyalarına tolı edi. Ol o'zinin' baslı jumıslarının' biri bolg'an tariyxıy waqıyag'a tiykarlang'an Boris Godunov dramasın jazg'an. Kompozitor Musorgskiy keyinirek bunı operag'a aylandırg'an. Boris Godunov 17-a'sirdegi jawız patsha bolg'an. Pushkinnin' pesası a'piwayı adamlarda u'lken ku'sh bolg'anlıg'ın ko'rsetedi. Sol sebepli onı baspadan shıg'arıw Pushkin ushın qıyın boladı.

Su'rginnen qaytıp keliwi

1825-jılg'ı ko'terilisten keyin taza patsha Nikolay I sol waqıtqa kelip Pushkinnin' ju'da' belgili bolıp ketkenin tu'sinedi. Ol onın' ko'teriliste qatnaspag'anın da tu'sinedi ha'm onın' qaytıp keliwine ruqsat beredi. Patsha Pushkinnin' jumısları baspadan shıg'ıwınan aldın o'zi ko'rip shıg'atug'ınlıg'ın aytadı. Ol o'zinin' jaqsı patsha bolatug'ının ha'm jarlılardın' (qullardın') azat etiliwine ja'rdem beretug'ınlıg'ın aytadı. Pushkin qıyın jag'dayda edi, sebebi ol patshag'a unamaytug'ın hesh zat jaza almas edi. Ol mámleket basshıları haqqında jaman zat jazbaslıg'ı ushın ju'da' abaylı bolıwı kerek edi. Politsiya itibar menen onı baqlawdı dawam ettirdi. Degen menen, sol waqıtta Pushkin ko'plegen ullı shıg'armalardı jazadı, derlik ha'r biri rus a'debiyatında o'z tarawının' birinshisi bolg'an. Bug'an Pikalı xanım (Пиковая дама) dep atalg'an qisqa gu'rrin'i mısal bola aladı. Bul shıg'arma Tchaikovsky ta'repinen operag'a aylandırilg'an ha'm Dostoevskiydin' romanlarına u'lken ta'sir ko'rsetken.

Aqırgı jılları

Pushkin o'zinin' son'g'ı jıllarında Sankt Peterburgta hu'kimet xızmetinde bolg'an. Ol 1831-jılı uylengen ha'm patsha sarayı ja'miyetinde ko'p waqıt o'tkeriwge ma'jbu'r bolg'an. Ol ko'birek proza jaza baslag'an. Ol Ullı Pyotr tariyxın ha'm Kapitan qızı tariyxıy romanın jazg'an. Ol patshadan o'z jumısınan bosap, waqtın awılda jazıw menen o'tkeriwine ruqsat etiwin sorag'an. Patsha bug'an ruqsat bermegen. Pushkin 1837-jılı duelde o'ltiriledi. Ol hayalının' hu'rmetin qorg'awı ushın duelge shıg'ıwına ma'jbu'r boladı.

Pushkinnin' jetiskenlikleri

Pushkin bolmag'anında bu'gingi ku'nde rus tili ju'da' o'zgeshe bolar edi. Shıg'armalarında awız eki so'ylesiw tilin paydalanıwı arqalı ol onı an'sat sonın' menen birge teren' sezimlerdi bildire alatug'ın tilge aylandırdı. Onın' jumısları keyinirek Turgenev, Goncharov ha'm Lev Tolstoy sıyaqlı jazıwshılarg'a u'lken ta'sir ko'rsetken. Evgeniy Onegin da'wir ja'miyetin ashıp bergen birinshi rus romanı bolg'an. Onın' jumısları barlıq baslı tillerge awdarılg'an.