Qırım

Bul maqala yarım ataw haqqında. Usı yarım atawda jaylasqan administrativlik birlik ushın Qırımnıń Tolıq huqıqlı Respublikasına qarań.

Qırım yarım atawı (russha Крым; ukrainsha Крим; qırım tatarsha: Къырым; áyyemgi grekshe: Κιμμερία/Ταυρική) Ukraina qublasındaǵı yarım ataw sanaladı. Maydanı — 27 mıń km². Batıs hám qublada Qara teńiz hám shıǵısında Azov teńizine tutasqan. Arqada tar (8 km shamasında) Perekop moynı arqalı Shıńıs Evropa tegisligi menen tutasqan. Qırım yarım atawınıń shıǵısında Qara teńiz hám Azov teńizi aralıǵında Kerch yarım atawı, batısında Qırım yarım atawınıń bir bólegi — Tarxankut yarım atawı jaylasqan.

Qırım atawınıń arqa-shıǵıs jaǵası boylap Azov teńiziniń kishi qoltıqshaları (Sivash hám basqalar) sozılǵan. Arqası (yarım atawdıń úlken bólegi) sahralı tegislik (Sahralı Qırımnıń), qublası (maydanı jaǵınan kishi) Qırımnıń tawları menen bánt. Eń biyik jeri 1545 m (Roman-Kosh tawı). Qublasında Qırımnıń qubla jaǵası boylap kam-bar tegislik sozılǵan; jaǵanıń qaslarında lakkolitke uqsas magmatik jınıslar (Ayudaq tawı), áyyemgi vulqan dizbekleri (Qaradaq tawı) ushraydı. Paydalı qazılmaları: Kerch temir rudası, kóllerinde duz hám shıpabaxsh ılaylar, hák tas, saz, mergel. Qırım atawınıń arqa bóliminiń ıqlımı ortasha qurǵaq. Qısı jıllı (yanvardıń ortasha temperaturası G, 2°); jazı ıssı (iyuldıń ortasha temperaturası 24°). Qırım atawınıń qubla jaǵasında ıqlım orta teńiz ıqlımı; jazı ıssı (iyuldıń ortasha temperaturası 24°) hám qısı jıllı (yanvardıń ortasha temperaturası 4° qa shekem). Jıllıq jawın batıs bóliminde 1000 -1200 mm, shıǵısında 500–700 mm, arqasında 300–500 mm. Yarım atawdıń dáryaları kem suwlı; áhmiyetlileri — Chyornaya, Belbek, Kacha, Alma, Salgir. Arqa Qırım kanalı, Salgir dáryasında Simferopol suw bazası qurılǵan. Bir neshe iri shor kóli bar. Arqa bóleginde kashtan, Sivash boylap kashtan, shor, shorlı topıraqlar, oraylıq bóleginde qaratopıraq, taw aldı hám tawlarda sıltısızlanǵan qaratopıraq, gúńgirt tawtoǵay, jaylawlarda qaratopıraqsıman taw-otlaq topıraqlar tarqalǵan. Arqa bóleginiń jer maydanı aydap egin egiledi. Azıraq bóleginde sahra ósimlikleri saqlanıp qalǵan. Tawlarda (ásirese, arqa táreplerinde) qaraǵay toǵaylıqları bar. Qırımnıń qubla jaǵasında orta teńiz átirapına tán ósimlikler ósedi. Kórgizbeli terek hám putalardan ibarat parkler, baǵlar, júzimzarlıqlar, temeki plantaciyalari kóp. Qırım tawlarınıń qubla eteginen teńiz jaǵası qala-kurortları jaylasqan. Yarım atawda birneshe qorıq jer, Nikita botanika baǵı bar. Qırım qalaları arasında Yalta qalası júdá ataqlı.