Kontentke ótiw

Ashıq kodlı programmalıq támiynat

Wikipedia, erkin enciklopediya
Cinnamon desktop ortalıǵın qollanıp atırǵan Manjaro operaciyalıq sistemasınıń skrinshotı, MediaWiki platformasın qollanatuǵın Vikipediyaǵa kirip atırǵan Firefox brauzeri, LibreOffice Writer tekst redaktorı, Vim redaktorı, GNOME Kalkulyator, VLC media pleeri hám Nemo fayl menedjeri - bulardıń barlıǵı ashıq kodlı programmalıq támiynatlar bolıp tabıladı.

Ashıq kodlı programmalıq támiynat (ingl. Open-source software qısq. OSS;) ‒ bul avtorlıq huqıq iyesi paydalanıwshılarǵa programmalıq támiynattı hám onıń derek kodın qálegen adamǵa hám qálegen maqsette qollanıw, úyreniw, ózgertiw hám tarqatıw huqıqların beretuǵın licenziya menen shıǵarılǵan kompyuter programmalıq támiynatı.[1][2] Ashıq kodlı programmalıq támiynat jámiyetlik, birge islesiw tiykarında rawajlandırılıwı múmkin. Ashıq kodlı programmalıq támiynat - ashıq birge islesiwdiń ayqın mısalı bolıp, onda hár bir uqıplı paydalanıwshı onlayn rawajlandırıwǵa qatnasa aladı, bul bolsa potencial qatnasıwshılardıń sanın sheksiz etedi. Kodtı tekseriw múmkinshiligi programmalıq támiynatqa bolǵan jámiyetlik isenimdi arttıradı.[3]

Ashıq kodlı programmalıq támiynattı rawajlandırıw bir kompaniyanıń kóz-qaraslarınan tısqarı hár qıylı kóz-qaraslardı alıp keliwi múmkin. 2024-jılǵı bahalawǵa muwapıq, kompaniyalar ushın ashıq kodlı programmalıq támiynattıń qunı 8.8 trillion dollar dep bahalanadı, óytkeni kompaniyalar ashıq kodlı programmalıq támiynattı qollanbaǵan jaǵdayda házirgi shıǵınlarınan 3.5 ese kóbirek qarjı jumsawǵa májbúr bolar edi.[4]

Ashıq kodlı programmalıq támiynat úyreniw ushın qollanılıwı múmkin hám uqıplı sońǵı paydalanıwshılarǵa paydalanıwshı skriptleri hám arnawlı stil kesteleri veb-saytlarǵa múmkinshilik bergeni sıyaqlı, programmalıq támiynattı ózleriniń jeke qálewlerine beyimlestiriw múmkinshiligin beredi. Sonıń menen birge, uqsas qálewleri bar paydalanıwshılar ushın modifikaciyanı shanıshqı sıpatında járiyalaw hám múmkin bolǵan jaqsılanıwlardı tikkeley pull request túrinde usınıw múmkinshiligin beredi.

Anıqlamalar

Ashıq Derekler Baslamasınıń (OSI) logotipi

Ashıq Derekler Iniciativasınıń (OSI) anıqlaması xalıqaralıq dárejede[5] bir neshe húkimetler tárepinen standart yamasa de-fakto anıqlama sıpatında tanılǵan. OSI programmalıq támiynat licenziyasın ashıq kodlı dep esaplaw ushın Ashıq Derekler Anıqlamasın qollanadı.[6][7] Bul anıqlama tiykarınan Perens tárepinen jazılǵan hám beyimlestirilgen Debian Biypul Programmalıq támiynat Kórsetpelerine tiykarlanǵan. Perens óz jazbaların Free Software Foundation (FSF) niń "tórt erkinligi"ne tiykarlanbaǵan, óytkeni olar keyinirek keń tarqalǵan.[8]

Perenstiń anıqlaması boyınsha, ashıq kodlı - bul derek kodın ulıwma xalıqqa kodtı qollanıw hám modifikaciyalawda jeńilletilgen yamasa sheklewsiz shártler menen jetkerip beretuǵın keń kólemli programmalıq támiynat licenziyası. Programmalıq támiynattıń tez rawajlanıwın támiyinlew maqsetinde, qálegen shólkem yamasa paydalanıwshı tárepinen qollanıw yamasa tarqatıwǵa júdá az sheklewler qoyıw - ashıq kodtıń anıq "ózgesheligi" bolıp tabıladı.[9]

Feller hám basqalardıń (2005) pikirine qaraǵanda, "biypul programmalıq támiynat" hám "ashıq kodlı programmalıq támiynat" terminleri "paydalanıwshılarǵa" programmalıq támiynattı qálegen túrde qollanıw, modifikaciyalaw hám qayta tarqatıw imkaniyatın beretuǵın shártler menen tarqatılatuǵın "programmalıq támiynat ónimlerine" qollanılıwı kerek, bunda paydalanıwshılardan kórsetilgen háreketlerdi ámelge asırǵanı ushın programmalıq támiynat avtorına (avtorlarına) haqı yamasa tólem tólew talap etilmeydi.[10]

Dáslep qabıl etkenine qaramastan,[11] FSF shólkeminiń wákili Richard Stollman házir "biypul programmalıq támiynat" dep atalatuǵın nársege "Ashıq kodlı" termininiń qollanılıwına pútkilley qarsı. Eki termin de "programmalıq támiynattıń derlik birdey kategoriyasın" táriyipleytuǵınına kelisse de, Stollman bul terminlerdi teńlestiriwdi nadurıs hám aljastırıwshı dep esaplaydı.[12] Sonday-aq, Stollman Ashıq Derekler Iniciativasınıń málimlengen pragmatizmine qarsı, sebebi ol programmalıq támiynat erkinligi boyınsha FSF diń idealistlik standartlarına kelisim beriw arqalı biypul programmalıq támiynattıń erkinlik hám jámiyet ideallarına qáwip tuwılıwınan qáwiplenedi.[13] FSF biypul programmalıq támiynattı ashıq kodlı programmalıq támiynattıń bir bólegi dep esaplaydı, hám Richard Stollman túsindirgenindey, mısalı, DRM programmalıq támiynatı ashıq dereklik etip islep shıǵılıwı múmkin, biraq ol paydalanıwshılarǵa erkinlik bermeytuǵını sebepli (olardı shekleydi), sonlıqtan biypul programmalıq támiynat sıpatında esaplanbaydı.[12]

Ashıq kodlı programmalıq támiynattı rawajlandırıw

Rawajlandırıw modeli

1997-jılı jazǵan "Sobor hám bazar" atlı maqalasında ashıq dereklik tarawına úlken úles qosqan Erik S. Raymond ashıq kodlı programmalıq támiynattı rawajlandırıw ushın bazar modeli dep atalatuǵın modeldi usındı.[14] Raymond dástúriy metodologiyalar menen programmalıq támiynattı rawajlandırıwdı sobor qurıwǵa uqsatadı, onda jeke adamlar yamasa kishi toparlar tárepinen puxta izolyaciyalanǵan jumıs alıp barıladı.[14] Ol barlıq programmalıq támiynat hár túrli maqsetler hám tásiller menen bazar stilinde rawajlandırılıwı kerek dep usınıs beredi.[14]

Ol sobor modeli dep ataǵan dástúriy rawajlandırıw modelinde, rawajlandırıw oraylastırılǵan túrde ámelge asırıladı.[14] Wazıypalar anıq belgilengen.[14] Wazıypalarǵa dizayn islewge arnalǵan adamlar (arxitektorlar), proektti basqarıwǵa juwapker adamlar hám ámelge asırıwǵa juwapker adamlar kiredi.[14] Dástúriy programmalıq támiynat injeneriyası sobor modelin usınıs etedi.[14]

Biraq bazar modeli basqasha. Bul modelde wazıypalar anıq belgilenbegen.[14] Bazar modelin qollanıp rawajlandırılǵan programmalıq támiynat tómendegi ózgesheliklerge iye bolıwı kerek:[15]

Paydalanıwshılarǵa birge-rawajlandırıwshılar sıpatında qaraw kerek: Paydalanıwshılarǵa birge-rawajlandırıwshılar sıpatında qaraladı, sonlıqtan olar programmalıq támiynattıń dáreklik kodına kiriw múmkinshiligine iye bolıwı kerek. Bunnan tısqarı, paydalanıwshılar programmalıq támiynatqa qosımshalar, kod dúzetiwler, qáte haqqında esabatlar, hújjetlestiriw hám taǵı basqalardı usınıwǵa xoshametlenedi. Birge-rawajlandırıwshılardıń kóp bolıwı programmalıq támiynattıń rawajlanıw tezligin arttıradı. Linustıń nızamı boyınsha, jetkilikli kóz bolsa barlıq qáteler ápiwayı boladı. Bul kóp paydalanıwshılar dárekl kodın kórip shıqsa, olar aqırında barlıq qátelerdi tabadı hám olardı dúzetiw jolların usınadı degendi ańlatadı. Ayırım paydalanıwshılar joqarı programmalastırıw kónlikpelerine iye, sonıń menen bir qatarda, hár bir paydalanıwshınıń kompyuteri qosımsha testlew ortalıǵın támiyinleydi. Bul jańa testlew ortalıǵı jańa qáteni tabıw hám dúzetiw múmkinshiligin beredi.[15]

Erte relizler: Baǵdarlamalıq támiynattıń birinshi versiyası múmkin bolǵanınsha erte shıǵarılıwı kerek, bul arqalı erte basqıshtan baslap qosımsha baǵdarlamashılardı tabıw múmkinshiligi artadı.[15]

Jiyi integraciya: Kod ózgerisleri múmkin bolǵanınsha jiyi integraciyalanıwı (ulıwma kod bazasına birlestiriliwi) kerek, bul arqalı proekttiń ómirlik cikliniń sońında úlken muǵdardaǵı qáteliklerdi dúzetiw mashqalasınan qutılıw múmkin.[15][16] Ayırım ashıq kodlı proektlerde túngi qurılıslar bar, onda integraciya avtomatik túrde ámelge asırıladı.[15]

Bir neshe versiyalar: Baǵdarlamalıq támiynattıń keminde eki versiyası bolıwı kerek. Kóbirek funkciyaları bar, biraq qátelikleri kóbirek versiya hám funkciyaları azıraq, biraq turaqlıraq versiya bolıwı kerek. Qátelikleri kóp versiya (rawajlandırıw versiyası dep te ataladı) eń sońǵı funkciyalardı dárhal paydalanǵısı keletuǵın hám ele tolıq tekserilmegen kodtı paydalanıw qáwpin qabıl etiwge tayar paydalanıwshılar ushın. Bunday paydalanıwshılar qosımsha baǵdarlamashılar sıpatında háreket etip, qátelikler haqqında xabar berip hám olardı dúzetiw boyınsha usınıslar bere aladı.[15][17]

Joqarı modullestiriw: Baǵdarlamalıq támiynattıń ulıwma qurılısı modulli bolıwı kerek, bul ǵárezsiz komponentlerdi parallel rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.[15]

Dinamikalıq sheshim qabıllaw qurılısı: Ózgermeli paydalanıwshı talapları hám basqa faktorlarǵa baylanıslı strategiyalıq sheshimler qabıllaytuǵın, formal yaki formal emes sheshim qabıllaw qurılısı zárúr. Ekstremal programmalastırıw menen salıstırıń.[15]

Ashıq kodlı rawajlandırıw processi talaplardı anıqlawdan baslanadı, onda baǵdarlamashılar proektke jańa funkciyalar qosıw kerek pe yamasa qátelikti dúzetiw kerek pe ekenin qarap shıǵadı. Bul qáteliklerdi xabarlaw hám qadaǵalaw, pochta dizimleri hám proekt betleri sıyaqlı kanallar arqalı ashıq kodlı baǵdarlama jámiyeti menen baylanısıw arqalı ámelge asırıladı. Keyin, ashıq kodlı baǵdarlama baǵdarlamashıları wazıypanı tańlaydı yamasa olarǵa wazıypa beriledi hám sheshimdi anıqlaydı. Ashıq kodlı baǵdarlamada kóbinese sheshimlerdiń kóp túrli jolları bolǵanlıqtan, eń jaqsı sheshim itibar menen, hátte geyde qánigelerdiń pikirin esapqa alıp tańlanıwı kerek. Sońınan baǵdarlamashı kodtı rawajlandırıwdı hám jazıwdı baslaydı. Sońınan kod sınaladı hám qánigeler tárepinen kórip shıǵıladı. Baǵdarlamashılar úziliksiz integraciya processinen alınǵan pikirler tiykarında óz kodların redakciyalay hám rawajlandıra aladı. Basshılıq hám jámiyet pútkil proektten qanaatlanǵannan keyin, onıń bir bólegi shıǵarılıwı hám paydalanıwshı kórsetpeleri hújjetlestiriliwi múmkin. Eger proekt shıǵarılıwǵa tayar bolsa, ol muzlatıladı, tek áhmiyetli qáteliklerdi dúzetiw yamasa qáwipsizlik dúzetiwleri ámelge asırıladı. Sońında, proekt tolıq shıǵarıladı hám tek kishi qáteliklerdi dúzetiw arqalı ózgertiledi.[17]

Artıqmashlıqları

Standarttıń ashıq kodlı ámelge asırılıwı sol standarttıń qabıl etiliwin arttıra aladı.[18] Bul baǵdarlamashılardıń sadıqlıǵın payda etedi, sebebi baǵdarlamashılar kúshli sezimge iye boladı hám sońǵı ónimge iyelik sezimin sezedi.[19]

Sonıń menen bir qatarda, ashıq kodlı baǵdarlamalar ushın marketing hám logistikalıq xızmetlerdiń tómen qárejetleri talap etiledi.[20] Ashıq kodlı baǵdarlama kompaniyanıń imidjin, sonıń ishinde onıń kommerciyalıq ónimlerin járiyalaw quralı bola aladı.[21] Ashıq kodlı programma rawajlandırıw usılı isenimli, joqarı sapalı baǵdarlamalıq támiynattı tez hám arzan bahada islep shıǵarıwǵa járdem berdi.[20]

Ashıq kodlı rawajlandırıw innovaciyalardı tezlestiriw hám sociallıq qádiriyat jaratıw imkaniyatın usınadı.[22] Mısalı, Franciyada húkimetti biypul ashıq kodlı programmalıq támiynattı qollawǵa túrtki etken siyasat jılına 600,000 ǵa shamalas ashıq kodlı úleslerge alıp keldi, ashıq kodlı programmalıq támiynattıń sanın hám sapasın arttırıw arqalı sociallıq qádiriyat jarattı.[22] Bul siyasat jáne texnologiya startaplarınıń 18% ke shekem ósiwine hám IT sektorında jumıs isleytuǵın adamlar sanınıń 14% ke ósiwine alıp keldi.[22]

Ashıq kodlı programmalıq támiynat mıńlaǵan ǵárezsiz baǵdarlamashılar programmalıq támiynattıń qáteliklerin sınap hám dúzetip atırǵanda júdá isenimli bolıwı múmkin.[23] Ashıq kodlı programmalıq támiynat dáslep onı dóretken kompaniya yamasa avtorǵa ǵárezli emes. Hátte kompaniya jabılsa da, kod bar bolıwın dawam etedi hám onıń paydalanıwshıları tárepinen rawajlandırıladı.[24]

Ashıq kodlı programmalıq támiynat iykemli, sebebi modulli sistemalar baǵdarlamashılarǵa ózleriniń interfeyslerin dúziwge yamasa jańa imkaniyatlardı qosıwǵa múmkinshilik beredi hám ol innovaciyalı, sebebi ashıq kodlı programmalar kóp sanlı hár qıylı baǵdarlamashılardıń birge islesiwiniń nátiyjesi bolıp tabıladı.[15] Hár qıylı kóz-qaraslardıń, korporativ maqsetlerdiń hám jeke maqsetlerdiń aralasıwı innovaciyalardı tezlestiredi.[25]

Sonıń menen bir qatarda, biypul programmalıq támiynat tek texnikalıq talaplarǵa sáykes rawajlandırılıwı múmkin.[26] Ol kóbinese programmalıq támiynattıń sapasın tómenletetuǵın kommerciyalıq basım haqqında oylawdı talap etpeydi. Kommerciyalıq basımlar dástúriy baǵdarlamashılardı qáwipsizlik talaplarına qaraǵanda tutınıwshılardıń talaplarına kóbirek dıqqat awdarıwǵa májbúr etedi, sebebi bunday ózgeshelikler tutınıwshıǵa biraz kórinbeytuǵın boladı.[26]

Rawajlandırıw quralları

Ashıq kodlı programmalıq támiynattı rawajlandırıwda qurallar ónimniń rawajlanıwın hám rawajlanıw processiniń ózin qollap-quwatlaw ushın qollanıladı.[17]

Oraylastırılǵan versiyanı basqarıw sisteması (OVBS) hám tarqatılǵan versiyanı basqarıw sisteması (TVBS) sıyaqlı versiyanı basqarıw sistemaları - bul qurallardıń mısalları, kóbinese ashıq kodlı, olar programmalıq támiynat proekti ushın derek kodı faylların hám sol fayllardaǵı ózgerislerdi birge islesiwdi qollap-quwatlaw maqsetinde basqarıwǵa járdem beredi. OVBS oraylıq repozitoriy menen oraylastırılǵan, al TVBS oraysızlandırılǵan hám hár bir paydalanıwshı ushın jergilikli repozitoriyge iye.[27] ] Bir waqıttaǵı versiyalar sisteması (BVS) hám keyinirek Subversion (SVN) hám Git - OVBS mısalları bolıp tabıladı. Repozitoriyler GitHub sıyaqlı derek kodın jaylastırıw platformalarında saqlanadı hám járiyalanadı.[27]

Ashıq kodlı proektler ashıq kodlı programmalıq támiynattı rawajlandırıwdı shólkemlestiriw ushın másele izertlewshiler sıyaqlı utilitalardı paydalanadı. Jiyi qollanılatuǵın qáte izertlewshilerge Bugzilla hám Redmine kiredi.[17]

Pochta dizimleri hám IRC sıyaqlı qurallar baǵdarlamashılar arasında qátelerdi úylestiriw hám talqılaw ushın qural bolıp xızmet etedi. Proekt veb-betleri, viki-betler, jol kartası dizimleri hám jańalıqlar toparları aqırǵı paydalanıwshılarǵa baǵdarlanǵan proekt haqqındaǵı informaciyanı tarqatıwǵa múmkinshilik beredi.[17]

Qatnasıw múmkinshilikleri

Úles qosıw

Ashıq kodlı programmalıq támiynat qatnasıwshılarınıń tiykarǵı rolleri bir neshe kategoriyaǵa bóliniwi múmkin, proektti orınlawdı qadaǵalaytuǵın oraydaǵı basshılıqtan baslanadı. Keyin proektte úlken tájiriybe hám huqıqqa iye bolǵan tiykarǵı úles qosıwshılar keledi, olar basqa úles qosıwshılarǵa baǵdar beriwi múmkin. Tiykarǵı emes úles qosıwshılar az tájiriybe hám huqıqqa iye, biraq úziliksiz úles qosadı hám proektti rawajlandırıw ushın áhmiyetli. Jańa úles qosıwshılar eń az tájiriybege iye, biraq tálim hám baǵdar beriw arqalı turaqlı úles qosıwshılarǵa aylanıwı múmkin.[28]

Ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úles qosıwdıń ayırım múmkin bolǵan usılları programmalastırıw, paydalanıwshı interfeysin dizaynlaw hám testlew, veb-dizayn, qátelerdi súziw, qolaylılıqtı dizaynlaw hám testlew, paydalanıwshı tájiriybesin dizaynlaw, kodtı testlew hám qáwipsizlikti kórip shıǵıw hám testlew sıyaqlı rollerdi óz ishine aladı. Degen menen, hátte programmalastırıw kónlikpelerisiz de ashıq kodlı programmalıq támiynat proektlerine úles qosıwdıń bir neshe usılları bar. Mısalı, qatnasıwdıń ayırım texnikalıq emes usılları - hújjetlestiriw jazıw hám redakciyalaw, awdarma, proektti basqarıw, waqıya shólkemlestiriw hám koordinaciyalaw, marketing, reliz basqarıw, jámiyet basqarıw hám jámiyetshilik penen baylanıs hám keńeytiw.[28]

Qarjılandırıw - jeke adamlar hám shólkemler ashıq kodlı proektlerge úles qosıw ushın tańlaytuǵın jáne bir ájayıp usıl. Open Collective sıyaqlı toparlar jeke adamlarǵa ózleriniń súyikli proektlerin hár ayda qollap-quwatlaw ushın úles qosıw imkaniyatın beredi.[29] Sovereign Tech Fund sıyaqlı shólkemler Germaniya húkimeti paydalanatuǵın qurallardı qollap-quwatlaw ushın millionlaǵan qarjı ajıratıwǵa uqıplı.[30] Milliy ilim fondı ashıq kodlı innovaciyalardı qollap-quwatlaw ushın Ashıq kodlı ekosistemalardı qollap-quwatlaw jolları (POSE) programmasın dúzdi.[31]

Sanaat qatnasıwı

Sanaat tárepinen ashıq kodlı programmalıq támiynattı qabıl etiw waqıt ótiwi menen artıp barmaqta.[32] Ashıq kodlı programmalıq támiynat telekommunikaciya, aerokosmos, densawlıqtı saqlaw hám media & oyın-zawıq sıyaqlı bir qansha sanaatlarda ózi keltiretuǵın paydalar sebepli keń tarqalǵan.[33] Ashıq kodlı programmalıq támiynattı qabıl etiw iri shólkemlerde kóbirek ushırasadı hám kompaniyanıń informaciyalıq texnologiyalardı paydalanıwı, operaciyalıq nátiyjeliligi hám xızmetkerlerdiń ónimdarlıǵına baylanıslı.[32]

Sanaatlar ashıq kodlı programmalıq támiynattı artqı ofis funkcionallıǵı, satıwlardı qollap-quwatlaw, izertlew hám rawajlandırıw, programmalıq támiynat ózgeshelikleri, tez engiziw, platformalar arasında kóship júriw múmkinshiligi hám kommerciyalıq licenziya basqarıwınan qashıw sebepli paydalanıwı itimal.[32] Bunnan tısqarı, apparat támiynatı hám iyelik etiw ushın tómen baha da áhmiyetli artıqmashlıqlar bolıp tabıladı.[32]

Belgili shólkemler

Pútkil dúnya boylap biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat háreketleriniń rawajlanıwına hám keńeyiwine úles qosatuǵın shólkemler bar. Bul shólkemler texnologiyanı úyretiw hám tarqatıw sıyaqlı maqsetlerge arnalǵan. Ashıq kodlı iniciativanıń burınǵı vice-prezidenti keltirgen dizimge muwapıq, Amerika shólkemleri arasında Erkin Programmalıq támiynat fondı, Programmalıq támiynat erkinligi konservaciyası, Ashıq kodlı iniciativa hám Jámiyetlik mápke xızmet etiwshi programmalıq támiynat bar. Evropada ayırım belgili shólkemler - Evropa biypul programmalıq támiynat fondı, Evropa Awqamınıń ashıq kodlı proektleri (OSP) hám OpenForum Europe (OFE). Avstraliyada Linux Australia shólkemi bar, al Aziyada Ashıq kodlı Aziya hám FOSSAsia shólkemleri bar. Afrika ushın biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat (FOSSFA) hám OpenAfrica - Afrika shólkemleri, al Oraylıq hám Qubla Aziyada FLISOL hám Peru biypul programmalıq támiynat paydalanıwshılar toparı sıyaqlı shólkemler bar. Bulardan tısqarı, ashıq kodlı programmalıq támiynattı alǵa ilgeriletiwge baǵıshlanǵan kóplegen basqa shólkemler de bar.[28]

Huqıqıy hám ekonomikalıq máseleler

Licenziyalaw

Ashıq kodlı programmalıq támiynat ónimleri ádette eki túrli licenziya boyınsha licenziyalanadı: ruqsat etiwshi licenziyalaw hám kopileft licenziyalaw. Bul eki túrdegi licenziyalar menshik licenziyalawdan ózgeshelenedi, óytkeni olar kóbirek paydalanıwshılarǵa programmalıq támiynatqa kiriw múmkinshiligin beriwi hám belgili bir licenziyanıń shártlerine muwapıq tuwındı jumıslardı jaratıwǵa ruqsat beriwi múmkin, óytkeni hár bir licenziyanıń óz qaǵıydaları bar. Ruqsat etiwshi licenziyalar programmalıq támiynattı alıwshılarǵa avtorlıq huqıq iyesiniń huqıqların tarqatıw ushın sol licenziyanı paydalanbay-aq ámelge asırıwǵa múmkinshilik beredi. Bunday licenziya túrlerine BSD, MIT hám Apache licenziyaları kiredi. Kopileft licenziyaları basqasha, óytkeni olar alıwshılardan óz jumısların tarqatıwdıń hesh bolmaǵanda ayırım bólimleri ushın sol licenziyanı paydalanıwdı talap etedi. Kúshli kopileft licenziyaları barlıq tuwındı jumıslar ushın sol licenziyanı paydalanıwdı talap etedi, al hálsiz kopileft licenziyaları tek belgili sharayatlarda ǵana sol licenziyanı paydalanıwdı talap etedi. Bunday licenziya túrlerine GNU licenziyalar toparı, sonday-aq MPL hám EPL licenziyaları kiredi. Bul eki kategoriyadaǵı licenziyalawdıń uqsaslıqları - olar avtorlıq huqıqlardıń keń kólemli beriwin támiyinleydi, alıwshılardan avtorlıq huqıq eskertpelerin saqlawdı talap etedi hám licenziyanıń kóshirmesi kod penen birge alıwshılarǵa beriledi.[34]

Ashıq kodlı programmalıq támiynat ushın áhmiyetli huqıqıy precedent 2008-jılı Jacobson v Katzer isinde jaratıldı, bunda Artistic licenziyasınıń shártleri, sonıń ishinde avtorlıqtı tán alıw hám modifikaciyalardı anıqlaw talapları kúshke endi. Bul istiń qararı licenziya shártleri orınlanbaǵan jaǵdayda avtorlıq huqıq nızamı boyınsha orınlawdı bekkemledi. Artistic licenziyasınıń basqa ashıq kodlı programmalıq támiynat licenziyalarına uqsaslıǵı sebepli, bul qarar keń qollanılatuǵın precedent jarattı.[34]

Biypul programmalıq támiynat licenziyası / ashıq kodlı licenziyalardıń mısallarına Apache licenziyaları, BSD licenziyaları, GNU General Public licenziyaları, GNU Lesser General Public licenziyası, MIT licenziyası, Eclipse Public licenziyası hám Mozilla Public licenziyası kiredi.[34]

Huqıqıy máseleler

Programmalıq támiynattı tártipke salıwda ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úlken tásir kórsetetuǵın bir neshe gúńgirt tárepler bar, mısalı, programmalıq támiynattıń tovar yaki xızmet ekenligi, neniń modifikaciya dep esaplawǵa bolatuǵınlıǵı, kelisim arqalı basqarıw hám licenziya arqalı basqarıw, iyelik huqıqı hám paydalanıw huqıqı. Bul máseleler boyınsha rawajlanıwlar bolsa da, olar kóbinese jáne de kóbirek sorawlarǵa alıp keledi. Bul belgisizliklerdiń bar bolıwı ulıwma texnologiyalar menen baylanıslı industriyalarǵa unamsız tásir etedi.[34]

Ulıwma alǵanda programmalıq támiynattıń huqıqıy tariyxında, onı intellektual múlk sıpatında patent nızamı, avtorlıq huqıq nızamı boyınsha qorǵaw yamasa ózine tán tártipke salıwdı ornatıw haqqında kóp tartıslar boldı. Sońında, kompyuter programmaları ádebiy shıǵarmanıń bir túri dep esaplanıp, geypara ózgeshelikleri menen avtorlıq huqıq nızamı standart bolıp qaldı.[34]

Programmalıq támiynat ulıwma derek kodı hám obyekt kodı dep esaplanadı, ekewi de qorǵalıwǵa ılayıqlı, biraq bul anıqlamada huqıqıy kóp túrlilik bar. Geypara yurisdikciyalar óz maqsetleri ushın bul konceptualizaciyanı keńeytiwge yaki qısqartıwǵa háreket etedi. Mısalı, Evropa Ádillik Sudı kompyuter programmasın anıqlaǵanda programmanıń funkcionallıǵın, programmalastırıw tilin yaki maǵlıwmat fayllarınıń formatın kirgizbeydi. Programmalıq támiynattıń hár qıylı aspektlerin qorǵawdı sheklew arqalı nızam programmalıq támiynattı paydalanıwda ashıq kodlı usıldı qollaydı. Ásirese AQSH programmalıq támiynatqa ashıq usılǵa iye, kópshilik ashıq kodlı licenziyalar sol jerde payda bolǵan. Biraq bul usı licenziyalardaǵı patent huqıqlarına dıqqattı kúsheytti, bul bolsa intellektual múlkti qorǵawdıń basqa formaların qáleytuǵın ashıq kodlı programmalıq támiynat jámiyetiniń narazılıǵına sebep boldı.[34]

Basqa bir másele texnologiyalıq qorǵaw ilajları (TQI) hám cifrlı huqıqlardı basqarıw (CHB) usılların óz ishine aladı, olar 1996-jılǵı Bútkil dúnya intellektual múlk shólkemi (BDIMSH) shártnamasında xalıqaralıq dárejede nızamlı túrde tán alınǵan hám qorǵalǵan. Ashıq kodlı programmalıq támiynat tárepdarları bul texnologiyalardı unatpadı, sebebi olar aqırǵı paydalanıwshılardı avtorlıq huqıq nızamınan da artıq sheklewi múmkin edi. Evropa bunday shaǵımlarǵa TQI-dı nızamlı qadaǵalaw astına alıw arqalı juwap berdi, bul ashıq kodlı programmalıq támiynat qollap-quwatlawshıları ushın jeńis boldı.[34]

Ekonomikalıq/biznes nátiyjeleri

Ashıq kodlı jámiyetlerde, islep shıǵarılǵan programmalıq támiynatqa iyelik etiwdiń ornına, islep shıǵarıwshı rawajlanıp atırǵan programmalıq támiynattıń rawajlanıwına iyelik etedi. Usılayınsha, programmalıq támiynattıń keleshegi ashıq bolıp, ashıq kodlı programmalıq támiynat ishinde iyelik etiw yamasa intellektual múlk qıyın boladı. Licenziyalaw hám brendlew basqalardıń onı urlawınıń aldın alıp, onıń jámiyetlik iygilik sıpatındaǵı statusın saqlaydı. Ashıq kodlı programmalıq támiynat jámiyetlik iygilik dep esaplawǵa boladı, óytkeni ol hámme ushın qoljetimli hám bir adam tárepinen júklep alınǵanda basqalar ushın qádiri tómenlemeydi. Ashıq kodlı programmalıq támiynat ózgeshe, sebebi ol resurstı azaytıwdıń ornına qollanılǵanda hám úles qosılǵanda qádirlirek boladı. Bul abıroy-ataqqa investiciya salıw hám tarmaq tásirleri sıyaqlı koncepciyalar menen túsindiriledi.[35]

Ashıq kodlı programmalıq támiynattıń ekonomikalıq modeli baǵdarlamashılardıń proektlerge miynet qosıp, jámiyetlik payda jaratıwı menen túsindiriledi. Baǵdarlamashılar proektlerdi abıroy-ataqtıń jaqsılanıwı yaki proekttiń qádiri sıyaqlı qabıl etilgen payda yamasa shıǵınlarǵa tiykarlanıp tańlaydı. Baǵdarlamashılardıń motivaciyası (jigeri) kóp hár qıylı orınlardan hám sebeplerden kelip shıǵıwı múmkin, biraq eń áhmiyetli juwmaq - pul jalǵız yaki hátte eń áhmiyetli stimul emes.

Ekonomikalıq teoriya tiykarınan siyrek resurslardı tutınıwǵa itibar qaratqanlıqtan, ashıq kodlı programmalıq támiynat dinamikasın túsiniw qıyın bolıwı múmkin. Ashıq kodlı programmalıq támiynatta, islep shıǵarıwshılar proektke úles qosıwdıń sıylıqların alıw arqalı tutınıwshılarǵa aylanadı. Mısalı, baǵdarlamashı ashıq kodlı programmalıq támiynat proektine tabıslı úles qosqanı ushın óz qánigeleri arasında jaqsı bahalanadı. Ashıq kodlı programmalıq támiynattıń sociallıq paydaları hám óz-ara tásirlerin ekonomikalıq modellerde esapqa alıw da qıyın. Bunnan tısqarı, texnologiyanıń innovaciyası úziliksiz ózgerip turǵan qádir talqılawların hám kóz-qaraslardı jaratadı, bul ekonomikalıq modeldiń sociallıq minez-qulıqtı aldınnan boljawına múmkinshilik bermeydi.

Ashıq kodlı programmalıq támiynat teoriyalıq jaqtan ekonomikalıq modellerde qıyınshılıq tuwdırsa da, ol resurslardı talap etetuǵın turaqlı sociallıq iskerlik sıpatında túsindiriledi. Bul resurslarǵa waqıt, aqsha, texnologiya hám úlesler kiredi. Kóplegen baǵdarlamashılar universitetler hám húkimetler sıyaqlı shólkemler tárepinen qarjılandırılǵan texnologiyalardı paydalanǵan, degen menen usı shólkemlerdiń ózleri de ashıq kodlı programmalıq támiynat tárepinen islengen jumıstan payda kóredi. Ashıq kodlı programmalıq támiynat rawajlanǵan sayın, ashıq kodlı hám jeke menshik sistemalardı óz ishine alǵan gibrid sistemalar kóbirek ushırasıp atır.[35]

2000-jıllardıń ortasınan baslap, kóbirek texnologiya kompaniyaları ashıq kodlı programmalıq támiynattı paydalana basladı. Mısalı, Dell kompaniyasınıń GNU/Linux ornatılǵan kompyuterlerdi satıwǵa shıǵarıwı. Hátte Microsoft kompaniyası da ashıq kodlı programmalıq támiynat háreketi menen burınǵı kelispewshiligine qaramastan, Linux tiykarındaǵı operaciyalıq sistemanı iske qostı. Usı rawajlanıwlarǵa qaramastan, bul kompaniyalar ashıq kodlı programmalıq támiynattı tek belgili maqsetler ushın paydalanıwǵa beyim, bul bolsa korporaciyalardıń ashıq kodlı programmalıq támiynattan paydalanıp, oǵan ornına heshnárse bermey atırǵanı haqqında táshwishlerge alıp kelmekte.[24]

Húkimetlik qollanıw

Kóplegen húkimetler ashıq kodlı programmalıq támiynattı engiziw hám alǵa ilgerletiwge qızıǵıwshılıq bildirse de, esapqa alınıwı kerek bolǵan úlken másele - kiberqáwipsizlik. Tosattan bolatuǵın hálsizlikler múmkin bolǵanı menen, sırttan bolǵan hújimler de múmkin. Usı qorqınısh sebepli, húkimetlerdiń programmalıq támiynattı basqarıwǵa úles qosıwǵa qızıǵıwshılıǵı artıp barmaqta. Biraq, bular máseleniń ulıwma tárepleri bolıp, hár bir mámlekettiń ashıq kodlı programmalıq támiynat penen ózine tán siyasiylasqan qatnasıqları hám onı ámelge asırıw maqsetleri bar. Mısalı, Qıtay hám Rossiya sıyaqlı mámleketlerde ashıq kodlı programmalıq támiynat iskerliginiń artıwı sebepli payda bolǵan qáwip-qáterge baylanıslı, Amerika Qurama Shtatları ashıq kodlı programmalıq támiynattı engiziwde milliy qáwipsizlikke itibar qaratqan, Qorǵanıw ministrligi ashıq kodlı programmalıq támiynattı paydalanıw ushın bir neshe kriteriylerdi názerde tutqan. Bul kriteriylerge tómendegiler kiredi: isenimli dereklerden kelip shıqqanlıǵı hám qollap-quwatlanıp turılıwı, keleshekte de qollap-quwatlanıwı dawam etiwi, programmalıq támiynattaǵı qosımsha komponentlerge ǵárezliligi, komponent qáwipsizligi hám pútinligi, hám sırt mámleket húkimetleriniń tásiri.[36]

Húkimetler ushın ashıq kodlı programmalıq támiynatqa baylanıslı jáne bir másele - operaciyalıq sistemalar, yarım ótkizgishler, bult texnologiyaları hám jasalma intellekt sıyaqlı texnologiyalarǵa investiciyalar. Bul texnologiyalardıń hámmesi global birge islesiwge tásir etedi, jáne de qáwipsizlik máseleleri hám siyasiy aqıbetlerdi keltirip shıǵaradı. Kóplegen mámleketler bul sheriklik qatnasıqlarda texnologiyalıq innovaciya menen texnologiyalıq ǵárezlilik arasında teń salmaqlılıqtı saqlawı kerek. Mısalı, Qıtaydıń ashıq kodlı programmalıq támiynatqa ǵárezli Huawei kompaniyasına 2019-jılı Google kompaniyasınıń Android sistemasın paydalanıwǵa ruqsat berilmegennen keyin, olar ózleriniń alternativ operaciyalıq sisteması Harmony OS ti jaratıwdı basladı.[36]

Jaqında Germaniya ózleri paydalanatuǵın programmalıq támiynattı basqarıw hám qollap-quwatlawǵa járdem beriw ushın Suveren Texnologiya Fondın dúzdi.

Ashıq kodlı programmalıq támiynat háreketi

Tariyxı

Esaplaw texnikasınıń dáslepki dáwirlerinde, mısalı 1950-jıllar hám 1960-jıllarda, baǵdarlamashılar hám programmalıq támiynat islep shıǵarıwshılar bir-birinen úyreniw hám esaplaw texnikası tarawın rawajlandırıw ushın programmalıq támiynattı bólisetuǵın edi. Mısalı, Unix paydalanıwshılar ushın operaciyalıq sistema derek kodın óz ishine alǵan edi. Sońında, 1970–1980 jıllar aralıǵında programmalıq támiynattıń kommerciyalastırılıwı bul ámeliyatqa tosqınlıq ete basladı. Biraq, ilimpazlar ele de kóbinese programmalıq támiynattı birgelikte islep shıǵaratuǵın edi.[37]

Oǵan juwap retinde, ashıq kodlı háreket tájiriybeli baǵdarlamashı entuziastlardıń, keń túrde xakerler yamasa xaker mádeniyatı dep atalatuǵınlardıń jumısınan payda boldı. Bul entuziastlardıń biri, Richard Stollman, biypul programmalıq támiynat háreketiniń jetekshi kúshi boldı, bul keyinirek ashıq kodlı háreketke jol ashtı. 1984-jılı ol biypul operaciyalıq sistema, GNU di jaratıw ushın MIT den ketti, sebebi onıń laboratoriyasındaǵı baǵdarlamashılar mádeniyatı derek kodın bólisiw hám jaqsılawǵa jol qoymaytuǵın jeke menshikli programmalıq támiynat tárepinen tosqınlıqqa ushıraǵan edi. GNU UNIX penen úylesimli edi, yaǵnıy baǵdarlamashı entuziastlar onıń qalay isleytuǵının ele de jaqsı biletuǵın edi. Biraq, tez arada Stollman tańlaǵan "biypul programmalıq támiynat" atamasında bir qansha túsiniksizlik bar ekenligi anıq boldı. Ol bunı "erkin sóz sıyaqlı biypul, biypul pivo sıyaqlı emes" dep túsindirdi, yaǵnıy "erkin" sóziniń bahadan góre erkinlikke tiyisli ekenligin názerde tuttı. Keyinirek ol bul erkinlik túsinigin tórt tiykarǵı erkinlikke keńeytti. GNU arqalı basqalardıń derek kodın qosıw, jámiyetlik qátelerdi dúzetiw hám jańa funkciyalar ushın kod usınısları sıyaqlı ashıq kodlı normalar payda boldı. 1985-jılı Stollman programmalıq támiynattaǵı ózgerislerdi alǵa ilgerletiw hám GNU di jazıwǵa járdem beriw ushın Erkin Programmalıq Támiynat Fondın (FSF) shólkemlestirdi. Óz jumısınıń jeke menshikli programmalıq támiynatta qollanılıwın aldın alıw ushın, Stollman kopileft túsinigin dóretti, bul onıń jumısın hár kimniń, biraq belgili shártler menen paydalanıwına ruqsat berdi. Bunı ámelge asırıw ushın ol 1989-jılı GNU Ulıwma Jámiyetlik Licenziyasın (GNU GPL) dóretti, ol 1991-jılı jańalandı.[16] 1991-jılı GNU Linus Torvalds tárepinen jazılǵan Linux yadrosı menen biriktirildi, sebebi GNU de yadro joq edi.[38] Házir bul operaciyalıq sistema kóbinese Linux dep ataladı.[16] Usı pútkil dáwir dawamında sol waqıtta kóplegen basqa biypul programmalıq támiynat proektleri hám licenziyaları bar edi, olardıń hámmesiniń biypul programmalıq támiynat túsinigi hám onıń qanday bolıwı kerekligi, sonday-aq jeke menshik programmalıq támiynattıń minez-qulqı haqqında hár túrli pikirleri bar bolǵan, mısalı Berkeley Software Distribution, TeX hám X Window System.[39]

Erkin (biypul) programmalıq támiynat rawajlanǵan sayın, Erkin Programmalıq Támiynat Fondı biypul programmalıq támiynat ideyaların hám onıń paydaların kommerciyalıq programmalıq támiynat industriyasına qalay alıp keliw múmkinligin izertley basladı. FSF tiń jámiyetlik aktivizmi kompaniyalarǵa tartımlı emes ekenligi hám olar biypul programmalıq támiynat háreketin qayta brendlew arqalı programmalıq támiynattıń derek kodın bólisiw hám birge islesiwdiń biznes potencialın ayrıqsha kórsetiw kerek degen juwmaqqa kelindi.[39] 1998-jılı biypul programmalıq támiynat tárepdarlarınıń jıynalısında Kristin Peterson tárepinen "ashıq kodlı" termini usınıldı. Topardaǵı kópshilik "biypul programmalıq támiynat" ataması jańadan qosılǵanlar ushın túsiniksiz hám industriyanıń qızıǵıwshılıǵın sheklep atır dep esapladı hám olar "ashıq kodlı" degen jańa atamanı qabıl etip, Ashıq Kodlı Iniciativa (OSI) hám ashıq kodlı programmalıq támiynattıń ne ekenligi haqqındaǵı OSI anıqlamasın dóretti.[16] Ashıq Kodlı Iniciativa (OSI) anıqlaması házirgi waqıtta xalıqaralıq dárejede bir qansha húkimetler tárepinen standart yamasa de-fakto anıqlama sıpatında tán alınǵan.[38] Bul anıqlama tiykarınan Bryus Perens tárepinen jazılǵan hám beyimlestirilgen Debian Erkin Programmalıq Támiynat Nızamlarına tiykarlanǵan.[40] OSI anıqlaması biypul programmalıq támiynat anıqlamasınan menshikli programmalıq támiynattı qosıwǵa ruqsat beriwi hám onıń licenziyalawında kóbirek erkinliklerge jol qoyıwı menen ózgeshelenedi. Stollman sıyaqlı ayırımlar, programmalıq támiynattıń islewi jaǵınan eki háreket arasında kóp uqsaslıqlar bolsa da, menshikli programmalıq támiynatqa qarsı kúshli minez-qulıq poziciyasın alǵanlıǵı sebepli, erkin programmalıq támiynattıń dáslepki túsinigi menen kóbirek kelisedi.[16]

Ashıq Kodlı Iniciativa jańa terminniń qollanılıwın xoshametlewge hám ózi ámel qılǵan principlerdi keń járiyalawǵa umtılǵan waqıtta, kommerciyalıq programmalıq támiynat vendorları ózlerin biypul tarqatılatuǵın programmalıq támiynat túsinigi hám qollanbanıń derek kodına ulıwma qoljetimlilik tárepinen barǵan sayın qáwip astında seze basladı, hátte 2001-jılı Microsoft kompaniyasınıń basshılarınıń biri ashıq kodlı programmalıq támiynattı intellektual múlkti joq etiwshi dep atadı.[41] Degen menen, biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat (FOSS) tariyxıy jaqtan tiykarǵı jeke programmalıq támiynat rawajlanıwınan tısqarı orın iyelegen bolsa da, Microsoft sıyaqlı iri kompaniyalar internette rásmiy ashıq kodlı resurslardı rawajlandıra basladı.[41] IBM, Oracle hám State Farm - búgingi básekige tolı ashıq kodlı bazarda úlken ashıq aydın úleske iye kompaniyalardıń tek bir neshewi bolıp, bul FOSS ti rawajlandırıwǵa baylanıslı korporativ filosofiyada áhmiyetli ózgerislerdi belgileydi.[41]

Keleshek

Ashıq kodlı programmalıq támiynat jámiyetiniń, sonıń menen birge erkin programmalıq támiynat jámiyetiniń keleshegi tabıslı boldı, biraq olar ózleriniń ne ushın gúresetuǵını haqqında túsiniksizlikke iye. Mısalı, Android hám Ubuntu - bul 2000-jıllardıń basında texnologiyalıq innovaciyanıń shetinde bolǵan ashıq kodlı programmalıq támiynattıń áhmiyetli orınǵa kóteriliwiniń tabıslı mısalları. Biraq, jámiyettiń ayırım aǵzaları olardı ashıq kodlı programmalıq támiynattı kórsetiwde sátsizlikke ushıradı dep esaplaydı. Buǵan sebep, Google hám onıń sherikleri tárepinen Android tiń ashıq kodlı programmalıq támiynat ekenligin itibarǵa almawı, Apache licenziyasın qollanıw arqalı bóliniwge jol qoyılıwı hám nátiyjede Android ishinde birge islesiw múmkinshilikleriniń joǵalıwı, Ubuntu da erkinlikten góre qolaylılıqtı birinshi orınǵa qoyıwı hám Ubuntu daǵı paydalanıwshılardı marketing maqsetlerinde baqlaytuǵın qásiyetler kiredi.[24]

Ashıq kodlı programmalıq támiynattı paydalanıw bizneste kóbirek tarqalǵan, kompaniyalardıń 78% ózleriniń barlıq yamasa bir bólim jumısların biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat tiykarında alıp baratuǵının xabarlaydı. Ashıq kodlı programmalıq támiynattıń keń tarqalıwı sonshelli, bir waqıtları oǵan qarsı bolǵan Microsoft ta óz sistemalarında onı qollanıwdı basladı. Biraq, bul tabıs ashıq kodlı programmalıq támiynattıń keleshegin anıqlaytuǵın táshwishlerdi keltirip shıǵardı, óytkeni jámiyet ashıq kodlı programmalıq támiynattıń ne ekenligi, qanday bolıwı kerekligi hám onı qorǵaw ushın ne islew kerekligi (eger qorǵawdıń keregi bolsa) sıyaqlı sorawlarǵa juwap beriwi kerek. Ulıwma alǵanda, biypul hám ashıq kodlı revolyuciya bazarda belgili bir teńsalmaqlılıqqa jetken bolsa da, bul onıń tamam bolǵanın ańlatpaydı, sebebi onıń keleshegin anıqlaw ushın kóplegen teoriyalıq talqılawlar ótkeriliwi kerek.[24]

Basqa programmalıq támiynat licenziyalaw/rawajlandırıw modelleri menen salıstırıw

Jabıq kodlı / menshikli programmalıq támiynat

Ashıq kodlı programmalıq támiynat menshikli programmalıq támiynattan tómendegiler menen ózgeshelenedi: ol jámiyetke ashıq túrde qoljetimli, licenziya hesh qanday tólem talap etpeydi, licenziya shártlerine muwapıq ózgertiwler hám tarqatıwlarǵa ruqsat etiledi. Bulardıń hámmesi hár qanday ashıq kodlı programmalıq támiynat ónimine monopoliyanıń payda bolıwınıń aldın aladı, al bul menshikli programmalıq támiynattıń maqseti bolıp esaplanadı. Menshikli programmalıq támiynat óz klientleriniń tańlawın ya sol programmalıq támiynattı paydalanıwdı dawam etiw, onı jańalaw yamasa basqa programmalıq támiynatqa ótiw menen shekleydi, usılayınsha klientlerdiń programmalıq támiynat boyınsha qálewlerine finanslıq shıǵınlar arqalı tásir etedi. Menshikli programmalıq támiynat jetkerip beriwshiler ushın ideal jaǵday - bul klienttiń usı shıǵınlar sebepli programmalıq támiynattı ózgerte almawı yamasa ózgertkisi kelmewi hám sol jetkerip beriwshiden ónimlerdi satıp alıwdı dawam etiwi bolıp tabıladı.[42]

Menshikli programmalıq támiynat sheńberinde, qátelerdi dúzetiw tek jetkerip beriwshi tárepinen ámelge asırılıwı múmkin, platformalardı ózgertiw jańa satıp alıwdı talap etedi hám ónimniń bar bolıwı jetkerip beriwshige baylanıslı, ol qálegen waqıtta onı toqtatıp qoyıwı múmkin.[43] Bunnan tısqarı, menshikli programmalıq támiynat óziniń derek kodın bermeydi hám paydalanıwshılar tárepinen ózgertiliwi múmkin emes. Biznes ushın bul qáwipsizlik qáwpin hám narazılıq deregi bolıwı múmkin, sebebi olar ónimdi óz zárúrliklerine beyimlestire almaydı, hám programmalıq támiynatta olar erise almaytuǵın yaki ózgerte almaytuǵın jasırın qáwipler yamasa informaciya aǵıp ketiwleri bolıwı múmkin.[16]

Biypul programmalıq támiynat

OSI anıqlaması boyınsha, ashıq kodlı - bul derek kodın ulıwma jámiyetshilikke jetkerip beretuǵın, kodtı paydalanıw hám ózgertiwge baylanıslı sheklewleri joq yamasa jeńilletilgen keń programmalıq támiynat licenziyası. Programmalıq támiynattıń tez rawajlanıwın támiyinlew ushın, ashıq kodlınıń anıq ózgesheligi - onıń hár qanday shólkem yamasa paydalanıwshı tárepinen paydalanıwı yaki tarqatılıwına júdá az sheklewler qoyıwı bolıp tabıladı.[44]

Biypul programmalıq támiynat háreketiniń jetekshisi hám biypul programmalıq támiynat fondınıń aǵzası Richard Stollman, olar biypul programmalıq támiynat dep ataytuǵın nársege "ashıq kodlı" terminin qollanıwǵa qarsı shıǵadı. Ol eki termin de programmalıq támiynattıń derlik birdey kategoriyasın súwretleytuǵınına kelisse de, Stollman bul terminlerdi teńlestiriwdi nadurıs hám aljastırıwshı dep esaplaydı.[12] Ol tiykarǵı ayırmashılıq - bir termindi ekinshisinen tańlaw arqalı basqalarǵa óz maqsetlerińiz haqqında: rawajlanıw (ashıq kodlı) yamasa jámiyetlik poziciya (biypul programmalıq támiynat) haqqında bildiriw múmkinligin beretuǵınına isenedi. Soǵan qaramastan, ashıq kodlı programmalıq támiynat penen biypul programmalıq támiynat arasında ádewir uqsaslıq bar.[12] Stollman jáne de Ashıq Kodlı Iniciativanıń málimlengen pragmatizmine qarsı, sebebi ol programmalıq támiynat erkinligi ushın FSF idealistlik standartlarınan kelisimge keliw arqalı biypul programmalıq támiynat ideallarınıń erkinligi hám jámiyetlik birligine qáwip tuwılıwınan qorqadı.[45] FSF biypul programmalıq támiynattı ashıq kodlı programmalıq támiynattıń ishki toparı dep esaplaydı, hám Richard Stollman túsindirgenindey, mısalı, DRM programmalıq támiynatı ashıq kodlı etip islep shıǵılıwı múmkin, biraq ol paydalanıwshılardı sheklegeni ushın, biypul programmalıq támiynat sıpatında esaplanbaydı.[12]

FSF aytıwınsha, "ashıq kodlı" termini basqa túrdegi eki mánililikti payda etedi, yaǵnıy ol derek kodtıń járiyalanıwın onı paydalanıw, ózgertiw hám qayta tarqatıw erkinligi menen shatastıradı.[12] Ekinshi tárepten, "biypul programmalıq támiynat" termini "biypul" sóziniń eki mánililigi sebepli sınǵa ushıradı, bul bizneste qabıl etiwdi qıyınlastıradı dep esaplandı, hám bul terminniń tariyxıy jaqtan eki mánili qollanılıwı da sınǵa alındı.

Baǵdarlamashılar ashıq kodlı hám sonıń menen birge biypul programmalıq támiynattı súwretlew ushın Biypul hám Ashıq Kodlı Programmalıq Támiynat (FOSS) yamasa Biypul/Libre hám Ashıq Kodlı Programmalıq Támiynat (FLOSS) sıyaqlı alternativ terminlerdi qollanǵan.[28]

Derek kodı járiyalanǵan programmalıq támiynat

Programmalıq támiynattı oqıwǵa bolatuǵın kod bolǵan derek kodı menen birge tarqatılıwı múmkin. Bul derek kodı kóriwge múmkin bolǵanda, programmalıq támiynat deregi járiyalanǵan (ashıq, qoljetimli) dep esaplanadı. Biraq, deregi járiyalanǵan yamasa FOSS bolıwı ushın, derek kodı hámme ushın emes, tek sol programmalıq támiynattı paydalanıwshılar ushın qoljetimli bolıwı kerek. Barlıq FOSS programmalıq támiynatı Ashıq Kod Anıqlaması talap etkeni ushın derek kodı járiyalanǵan bolsa da, barlıq derek kodı járiyalanǵan programmalıq támiynat FOSS emes. Mısalı, eger programmalıq támiynat Ashıq Kod Anıqlamasınıń ruqsat etilgen modifikaciya yamasa qayta tarqatıw sıyaqlı basqa aspektlerine juwap bermese, hátteki derek kodı járiyalanǵan bolsa da, ol programmalıq támiynat FOSS bolıp esaplanbaydı.[46]

Ashıq kodlı etiw

Programmalıq támiynat kompaniyalarında sońǵı waqıtları payda bolǵan tendenciya - bul ashıq kodlı etiw, yaǵnıy burınǵı menshikli programmalıq támiynatların ashıq kodlı licenziya boyınsha shıǵarıw arqalı ashıq kodlı programmalıq támiynatqa aylandırıw.[47][48] Bunı ámelge asırǵan kompaniyalarǵa Google, Microsoft hám Apple mısal bola aladı.[47] Bunnan tısqarı, ashıq kodlı etiw ashıq kodlı programmalıq támiynattı programmalastırıw yamasa ornatıwdı da ańlatıwı múmkin.[48] Ashıq kodlı etiwdiń bir neshe paydalı tárepleri bar, mısalı, jańa kóz-qaraslar hám máseleni sheshiw qábiletlerin alıp keletuǵın kóbirek sırtqı úles qosıwshılardı tartıw. Ashıq kodlı etiwdiń kemshiliklerine jańa jámiyetti qollap-quwatlaw ushın islenetuǵın jumıslar kiredi, mısalı, tiykarǵı kodtı ańsat túsiniwge bolatuǵın etiw, jańa baǵdarlamashılar ushın baylanıs kanalların dúziw hám jańa baǵdarlamashılardıń ańsat qosılıwına múmkinshilik beretuǵın hújjetlestiriwdi jaratıw. Degen menen, bir neshe ashıq kodlı proektlerdi úyreniw nátiyjesinde, jańadan ashıq kodlı etilgen proekt kóp jańa qatnasıwshılardı tartsa da, olardıń kópshiligi tez arada proektti taslap ketiwi hám olardıń tarmaqları da áhmiyetli bolmawı múmkin ekenligi anıqlandı.[47]

Basqalar

Ashıq kodlı túsinigi menen ayırım uqsaslıqlarǵa iye bolǵan basqa túsinikler - bul ulıwma programmalıq támiyinlew, jámiyetlik domen programmalıq támiynatı, biypul programmalıq támiynat hám derek kodı berilmeytuǵın, biraq biypul qoljetimli bolǵan programmalıq támiynat kóriwshiler/oqıwshılar. Degen menen, bular ashıq kodlı programmalıq támiynattan derek kodqa kiriw múmkinshiligi, licenziyalaw, avtorlıq huqıq hám tólemler boyınsha ózgeshelenedi.[16]

Jámiyet hám mádeniyat

Demografiyalıq maǵlıwmatlar

Xalıqaralıq dárejede birge islesiw múmkinshiligine qaramastan, ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úles qosıwshılardıń kópshiligi Silikon maydanı sıyaqlı úlken toparlarda jaylasqan hám tiykarınan óz ishinde birge islesetuǵını anıqlandı. Bul qubılıstıń múmkin bolǵan sebepleri - ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úles qosıwshılardıń demografiyası tiykarınan programmalıq támiynat tarawında isleydi, yaǵnıy ashıq kodlı programmalıq támiynattıń geografiyalıq jaylasıwı usı tarqalıwǵa tıǵız baylanıslı hám birge islesiwler jumıs hám sociallıq tarmaqlar arqalı xoshametleniwi múmkin.[49] Kod qabıl etiw usı sociallıq tarmaq toparlarındaǵı status tárepinen tásir etiliwi múmkin, bul ornalasıwǵa baylanıslı kod qabıl etiwde ádil emes beyimliklerdi payda etedi.[50] Xalıqaralıq birge islesiwge kesent beretuǵın faktorlarǵa til yamasa mádeniy ayırmashılıqlar da kiredi. Bunnan tısqarı, Hindstannan basqa hár bir mámlekettiń óz elindegi úles qosıwshılardan kelgen kodtı qabıl etiw dárejesi joqarıraq ekenligi kórsetilgen, bul mádeniy jaqtan uqsas birge islesiwshilerge qarata beyimlikti kórsetedi.[51]

2021-jılı ashıq kodlı programmalıq támiynatqa eń kóp úles qosqan mámleketler qatarına AQSH, Qıtay, Germaniya, Hindstan hám Ullıbritaniya kiredi.[49] 2021-jılǵı izertlew boyınsha, adam basına shaqqandaǵı eń kóp ashıq kodlı programmalıq támiynat baǵdarlamashıları bar mámleketler qatarına Islandiya, Shveycariya, Norvegiya, Shveciya hám Finlyandiya kiredi, al 2008-jılı SourceForge-de eń kóp boljanǵan úles qosıwshıları bar mámleketler AQSH, Germaniya, Ullıbritaniya, Kanada hám Franciya bolǵan.[49][51] Ashıq kodlı programmalıq támiynat baǵdarlamashılarınıń tarqalıwı hám úlesleri boyınsha bir neshe izertlewler júrgizilgen bolsa da, bul ele de hár qıylı usıllar menen ólsheniwi múmkin bolǵan ashıq taraw bolıp qalmaqta.[51] Mısalı, informaciyalıq hám kommunikaciyalıq texnologiyalarǵa qatnasıw, xalıq sanı, baylıq hám internetke kiriw múmkinshiligi proporciyası ashıq kodlı programmalıq támiynatqa qosılǵan úlesler menen baylanıslı ekenligi kórsetilgen.[51]

Genderlik kóp túrlilik komanda ónimdarlıǵın arttıratuǵını anıqlanǵan bolsa da, hayal-qızlar ashıq kodlı programmalıq támiynat joybarlarına úles qosqanda, olardıń jınısı anıqlanatuǵın jaǵdaylarda ele de kemsitiwlerge ushıraydı.[52] 2002-jılı xalıqaralıq ashıq kodlı programmalıq támiynat baǵdarlamashılarınıń tek 1.5% ǵana hayal-qızlar bolǵan, al texnologiya tarawındaǵı lawazımlardıń 28% in hayal-qızlar iyelegen, bul olardıń programmalıq támiynat tarawında tómen dárejede kórsetilgenin kórsetedi.[53] Ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úles qosıwda hesh qanday aldınnan talaplar bolmasa da, bul genderlik kemsitiw úles qosıwshılardıń jınısqa itibar beriwdiń keregi joq hám kod qabıl etiw ushın tek kodtıń sapası ǵana esapqa alınıwı kerek degen ulıwma pikiri sebepli dawam etiwi múmkin, bul jámiyetke hayal-qızlardıń wákilligindegi sistemalı teńsizliklerdi sheshiwge tosqınlıq etedi.[43] Degen menen, 2005-jıldan 2021-jılǵa shekemgi dáwirde esaplanǵan xalıqaralıq ashıq kodlı programmalıq támiynatqa hayal-qızlardıń qatnasıwınıń jaqınǵı kórsetkishi 9.8% ti quraydı, olardıń kópshiligi jaqında ǵana úles qosa baslaǵanlar, bul hayal-qızlardıń qatnasıwı ósip atırǵanın kórsetedi.[54]

Jigerlendiriw

Ashıq kodlı programmalıq támiynat jámiyetine úles qosıwdıń kóp jigerlendiriwleri (motivaciyaları) bar. Birinshi gezekte, bul kod jazıw hám basqa da texnologiyaǵa baylanıslı qábiletler sıyaqlı kóp tárepleme kónlikpelerdi úyreniw hám ámelde qollanıw múmkinshiligi, sonıń menen birge qatnas hám birge islesiw sıyaqlı tiykarǵı kónlikpeler hám máseleni qadaǵalaw yamasa versiyanı basqarıw sıyaqlı texnologiyaǵa baylanıslı tarawlarda tabısqa erisiw ushın zárúr bolǵan ámeliy kónlikpelerdi de rawajlandırıw imkaniyatı. Klassta yamasa jumısta úyreniwdiń ornına, ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úles qosıw arqalı úyreniw qatnasıwshılarǵa óz pátinde úyreniwge hám ózlerin qızıqtırǵan nárselerdi izertlewge múmkinshilik beredi. Ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úles qosqanda, úles qosıwshı házirgi waqıttaǵı sanaat boyınsha eń jaqsı ámeliyatlardı, texnologiyalardı hám tendenciyalardı úyreniwi múmkin, hátte ashıq kodlı programmalıq támiynat texnologiya tarawında barǵan sayın keń tarqalıp atırǵanlıqtan, kelesi úlken innovaciyaǵa úles qosıw múmkinshiligine de iye boladı. Ashıq kodlı programmalıq támiynatqa haqı tólenbesten úles qosıw jumıstan bosatılıw qáwpi joq ekenin ańlatadı, biraq abıroy tómenlewi múmkin. Ekinshi tárepten, ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úles qosıwdıń úlken jigerlendiriwi (motivaciyası) - adamnıń jámiyetlik portfoliosın keńeytiwi menen alatuǵın abıroy.[28]

Ayırmashılıqlar

Dáslep programmalastırıw hayal-qızlar kásibi sıpatında qabıl etilgen bolsa da, esaplaw tarawında ele de úlken ayırmashılıq saqlanıp qalmaqta.[55] Sociallıq sáykeslik úlken táshwish bolıp qalmaqta, sebebi texnologiya tarawındaǵı hayal-qızlar kereksiz erkekler dıqqatın tartıw hám tınıshsızlandırıw yamasa texnologiya bilimlerinde hayal-qızlarǵa tán emes bolıw haqqında qáweterlenedi, bul bolsa isenimge úlken tásir etedi.[43] Ayırım texnologiya qatnasıwshıları hayal-qızlardıń bul mádeniyatqa sıyısıwı múmkin emes ekenin ashıq aytadı, bul hayal-qızlardıń qáweterin hám olardıń texnologiya tarawındaǵı ornın jáne de arttıradı. Bunnan tısqarı, hátte ashıq kodlı programmalıq támiynat sıyaqlı ıqtıyarlı úles qosıw ortalıǵında da, hayal-qızlar hám erkekler ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úles qosıwda birdey ónimdarlıqtı kórsetkenine qaramastan, hayal-qızlar kóbinese joybarlardıń qol menen sınaw yamasa hújjetlestiriw sıyaqlı az texnikalıq táreplerin orınlawǵa májbúr boladı. Anıq kemsitiwshiliklerge pikir bildiriwdiń kóbirek waqıt alıwı, kodtı kóbirek tekseriw hám kodtı qabıllawdıń tómenirek dárejesi kiredi.[52] Atap aytqanda, ashıq kodlı programmalıq támiynat jámiyetinde hayal-qızlar jınıslıq mazmundaǵı ádepsiz sózlerdiń keń tarqalǵanın hám hayal-qızlardıń hayal-qız sıpatındaǵı sáykesligine ashıq kodlı programmalıq támiynatqa úles qosıwshı sıpatındaǵı sáykesligine qaraǵanda kóbirek itibar beriletuǵının aytadı. Jınısqa itibar beriw kerek emes degen isenim sebepli kemsitiwshilikti saplastırıw qıyın, kópshilik úles qosıwshılar hayal-qızlarǵa ayrıqsha itibar qaratıwdı ádil emes dep esaplaydı hám tabıs kónlikpege baylanıslı bolıwı kerek dep esaplaydı, bul bolsa qosıp alıwǵa qaratılǵan hár qanday ózgerislerdiń aldın aladı.[43]

Qabıl etiw hám qollanıw

Tiykarǵı proektler

Ashıq kodlı programmalıq támiynat proektleri baǵdarlamashılar tarmaǵı tárepinen dúziledi hám saqlanadı, olar kóbinese ıqtıyarlı bolıwı múmkin, hám biypul hám de kommerciyalıq ónimlerde keń qollanıladı.[56]

Unix: Unix - bul AT&T tárepinen jaratılǵan operaciyalıq sistema bolıp, ol ashıq kodlı programmalıq támiynattıń aldın ala versiyası sıpatında baslandı, sebebi erkin hám ashıq kodlı programmalıq támiynat revolyuciyası baǵdarlamashılar Unix kodısız operaciyalıq sistemalardı jaratıwǵa urınǵan waqıtta baslandı. Unix 1960-jıllarda, programmalıq támiynattıń kommerciyalastırılıwınan burın hám ashıq kodlı programmalıq támiynat túsinigi zárúr bolmastan burın jaratılǵan, sonlıqtan ol haqıyqıy ashıq kodlı programmalıq támiynat proekti dep esaplanbaǵan. Ol 1980-jıllardıń ortasında kommerciyalastırılıwdan burın izertlew proekti retinde baslandı. Kommerciyalastırılıwdan burın, ol Erkin hám Ashıq kodlı programmalıq támiynat revolyuciyası tárepinen uslap turılǵan kóp ideallardı, sonıń ishinde global paydalanıwshılardıń oraylastırılmaǵan birge islesiwin, úziliksiz shıǵarılımlardı hám menshikli programmalıq támiynatqa qarsı jámiyetlik mádeniyattı óz ishine alǵan.[24]

BSD: Berkeley Software Distribution (BSD) - bul 1978-jılı Unix variatı sıpatında baslanǵan operaciyalıq sistema bolıp, funkcionallıqtı arttırıw ushın Unix kodın Berkeley laboratoriyalarınıń kodı menen aralastırǵan. BSD funkcionallıqtı arttırıwǵa baǵdarlanǵanlıqtan, ol óziniń eń ullı innovaciyaların tiykarǵı Unix operaciyalıq sisteması menen ashıq túrde bólisetuǵın edi. Bul házirgi kúnde FOSS (Biypul hám Ashıq kodlı programmalıq támiynat) tıń oraylıq ózgesheligi bolǵan erkin jámiyetlik kod bólisiwdiń mısalı bolıp tabıladı. 1980-jılları Unix kommerciyalastırılǵanda, menshikli programmalıq támiynattı qollap-quwatlamaytuǵın baǵdarlamashılar yamasa jámiyet aǵzaları BSD ge dıqqat awdara basladı hám onı Unix tiń kodın óz ishine almaytuǵın operaciyalıq sistemaǵa aylandırıwǵa urındı. BSD niń aqırǵı versiyası 1995-jılı shıǵarıldı.[24]

GNU: GNU - bul 1984-jılı Richard Stollman tárepinen jaratılǵan biypul operaciyalıq sistema bolıp, onıń atı "Gnu's Not Unix" (GNU Unix emes) degendi ańlatadı. Ideya Unix ke alternativ bolǵan, hár kim paydalana alatuǵın hám baǵdarlamashılarǵa kod penen erkin bólisiwge múmkinshilik beretuǵın operaciyalıq sistema jaratıw edi. Biraq, GNU dıń maqseti tek ǵana Unix ti almastırıw emes, al texnikalıq múmkinshilikleri kóbirek bolǵan joqarı dárejeli versiya jaratıw edi. Ol Biypul hám Ashıq kodlı programmalıq támiynat revolyuciyasınıń filosofiyalıq isenimleri tolıq anıqlanbastan burın shıǵarılǵan edi. Kórnekli FOSS (Biypul hám Ashıq kodlı programmalıq támiynat) baǵdarlamashısı Richard Stollman tárepinen jaratılǵanlıǵı sebepli, GNU FOSS aktivizminde úlken rol oynadı. GNU nıń eń úlken jetiskenlikleriniń biri - GNU General Public License yamasa GPL di jaratıw boldı, ol baǵdarlamashılarǵa nızamlı túrde bólisiw hám modifikaciyalaw múmkin bolǵan programmalıq támiynattı shıǵarıwǵa múmkinshilik berdi.[24]

Linux: Linux - bul 1991-jılı Linus Torvalds tárepinen usınılǵan operaciyalıq sistema yadrosı. Linux kommerciyalıq operaciyalıq xızmet Minux tiń jaqsıraq versiyasın jaratıw ideyasınan kelip shıqqan. Ol sol waqıtta basqa xakerler islep atırǵan nárselerden pútkilley biypul hám oraysızlastırılǵan bolǵanı ushın túp-tiykarınan parıq qılatuǵın edi. Keyinirek, Linux GPL licenziyası boyınsha qoyıldı, bul adamlarǵa Linux penen pul tabıwǵa múmkinshilik berdi hám Linux ti FOSS jámiyetine alıp keldi.[24]

Apache: Apache 1995-jılı bir topar baǵdarlamashılardıń NCSA HTTPd kod bazasına narazılıǵı sebepli ózleriniń veb-serverin shıǵarıw boyınsha birge islesiwinen baslandı. Apache atı usı kod bazasına qollanılǵan bir neshe patchlar sebepli qollanılǵan. Shıqqanınan bir jıl ishinde ol dúnya júzi boyınsha jetekshi veb-server boldı. Tez arada Apache óz licenziyasın shıǵardı, bul úlken FOSS jámiyetinde kelispewshilikler payda etti, biraq sońında tabıslı boldı. Apache licenziyası ruqsat etilgen aǵzalarǵa derek kodqa tikkeley kiriwge múmkinshilik berdi, bul GNU hám Linux tıń usıllarınan ayrıqsha ózgeshelenedi.[24]

Programmalıq támiynattan tısqarı qollanıwdıń keńeyiwi

Ashıq kod termini dáslep tek programmalıq támiynattıń derek kodına qollanılsa da, házir ol ashıq dereklik ekologiya sıyaqlı kóp basqa tarawlarǵa da qollanılmaqta, bul texnologiyalardı oraysızlastırıw háreketi bolıp, onı hár bir adam qollana aladı.[12][57] Biraq, ol kóbinese basqa tarawlarǵa da nadurıs qollanıladı, olar hár qıylı hám básekilesiwshi principlerge iye bolıp, tek tolıq emes sáykes keledi.[43]

Ashıq kodlı programmalıq támiynattıń tiykarında jatqan usı principlerdi ashıq derek, ashıq mazmun hám ashıq birge islesiw sıyaqlı kóp basqa tarawlarda da tabıwǵa boladı.[58][3]

Bul "mádeniyat" yamasa ideologiya principlerdiń hár túrli kún tártipleri, usıllar hám ústinliklerdiń bir waqıtta kirgiziliwin jeńillestiriw ushın ulıwma qollanıladı dep esaplaydı, bul kommerciyalıq kompaniyalarda ádette qollanılatuǵın oraylastırılǵan rawajlanıw modellerine qarama-qarsı.[14]

Qádir-qımbatı

Kompaniyalardıń 90 procentten kóbisi ashıq kodlı programmalıq támiynattı ózleriniń menshikli programmalıq támiynatınıń komponenti sıpatında paydalanadı. Ashıq kodlı programmalıq támiynattı paydalanıw, hátte bar bolǵan ashıq kodlı programmalıq támiynattı jaqsılaw ushın ashıq kodlı proektler menen shuǵıllanıw haqqındaǵı sheshim ádette pragmatikalıq biznes sheshimi bolıp tabıladı. Menshikli programmalıq támiynat ashıq kodlı alternativa menen tikkeley básekileskende, izertlewler básekiniń jeke menshik ónimniń bahası hám sapasına tásiri haqqında qarama-qarsı nátiyjelerdi tapqan.

On jıllar dawamında, ayırım kompaniyalar kárxana paydalanıwshıları ushın ashıq kodlı programmalıq támiynat ónimine xızmet kórsetiwdi ózleriniń biznes modeli etip alǵan. Bul kompaniyalar ashıq kodlı programmalıq támiynat ónimin basqaradı hám licenziyalaw yamasa paydalanıw ushın tólem alıwdıń ornına, jaqsılawlar, integraciya hám basqa xızmetler ushın haqı aladı. Ashıq kodlı komponentlerge tiykarlanǵan Xızmet sıpatındaǵı programmalıq támiynat (SaaS) ónimleri barǵan sayın keń tarqalmaqta.

Ashıq kodlı programmalıq támiynat ilimiy qollanıwlar ushın maqul kóriledi, sebebi ol ashıq aydınlıqtı arttıradı hám ilimiy nátiyjelerdi tekseriw hám qabıl etiwge járdem beredi.[59]

Derekler

  1. ↑ St. Laurent, Andrew M.. Understanding Open Source and Free Software Licensing. 
  2. ↑ Corbly, James Edward (2014-09-25). "The Free Software Alternative: Freeware, Open Source Software, and Libraries". Information Technology and Libraries 33 (3): 65. doi:10.6017/ital.v33i3.5105. ISSN 2163-5226. http://ejournals.bc.edu/ojs/index.php/ital/article/view/5105. Retrieved 28 April 2021. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Levine, Sheen S. (2013-12-30). "Open Collaboration for Innovation: Principles and Performance". Organization Science 25 (5): 1414–1433. doi:10.1287/orsc.2013.0872. ISSN 1047-7039.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "Open Collaboration" defined multiple times with different content
  4. ↑ Hoffmann, Manuel; Nagle, Frank; Zhou, Yanuo (2024). "The Value of Open Source Software". SSRN Electronic Journal. doi:10.2139/ssrn.4693148. ISSN 1556-5068. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.4693148. 
  5. ↑ „International Authority & Recognition“. Opensource.org (21-aprel 2015-jıl). 23-iyul 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 7-dekabr 2017-jıl.
  6. ↑ The Open Source Definition by Bruce Perens. O'Reilly, January 1999. 
  7. ↑ „The Open Source Definition“ (7-iyul 2006-jıl). 15-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 24-avgust 2008-jıl. , The Open Source Definition according to the Open Source Initiative
  8. ↑ „How Many Open Source Licenses Do You Need? – Slashdot“. News.slashdot.org (16-fevral 2009-jıl). 17-iyul 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 25-mart 2012-jıl.
  9. ↑ Open Source Initiative. „The Open Source Definition (Annotated)“. opensource.org (24-iyul 2006-jıl). 5-may 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-iyul 2016-jıl.
  10. ↑ Feller, Joseph. Perspectives on Free and Open Source Software — xvii bet. 
  11. ↑ Tiemann. „History of the OSI“. Open Source Initiative. 24-sentyabr 2006-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 13-may 2014-jıl.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 Stallman. „Why Open Source Misses the Point of Free Software“ (2007). Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":19" defined multiple times with different content
  13. ↑ Stallman. „Why "Free Software" is better than "Open Source"“. Philosophy of the GNU Project. Free Software Foundation (19-iyun 2007-jıl). 27-mart 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 23-iyul 2007-jıl.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 14,8 Raymond, Eric (2005). "The Cathedral and the Bazaar (originally published in Volume 3, Number 3, March 1998)". First Monday. doi:10.5210/fm.v0i0.1472. ISSN 1396-0466.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":9" defined multiple times with different content
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 15,8 Robles, Gregorio. 2006 22nd IEEE International Conference on Software Maintenance, 2006. DOI:10.1109/icsm.2006.25.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":11" defined multiple times with different content
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 Napoleao, Bianca M. „Open Source Software Development Process: A Systematic Review“,. 2020 IEEE 24th International Enterprise Distributed Object Computing Conference (EDOC), 2020 — 135–144 bet. DOI:10.1109/EDOC49727.2020.00025. ISBN 978-1-7281-6473-1. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Napoleao, Bianca M. „Open Source Software Development Process: A Systematic Review“,. 2020 IEEE 24th International Enterprise Distributed Object Computing Conference (EDOC), 2020 — 135–144 bet. DOI:10.1109/EDOC49727.2020.00025. ISBN 978-1-7281-6473-1.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":10" defined multiple times with different content
  18. ↑ US Department of Defense. „Open Source Software FAQ“. Chief Information Officer. 28-avgust 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 22-iyul 2016-jıl.
  19. ↑ Sharma. A framework for creating hybrid-open source software communities. http://www.cin.ufpe.br/~in953/lectures/papers/ISJAFrameworkForCreatingHybrid-OpenSourceSoftwareCommunities.pdf. Retrieved 8 September 2008. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Reynolds, Carl; Jeremy Wyatt (February 2011). "Open Source, Open Standards, and Health Care Information Systems". Journal of Medical Internet Research. doi:10.2196/jmir.1521. 
  21. ↑ Landry, John; Rajiv Gupta (September 2000). "Profiting from Open Source". Harvard Business Review. doi:10.1225/F00503. 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Nagle, Frank (3 March 2019). "Government Technology Policy, Social Value, and National Competitiveness". Information Systems Journal. doi:10.2139/ssrn.3355486. 
  23. ↑ Robles, Gregorio „Empirical Software Engineering Research on Free/Libre/Open Source Software“,. 2006 22nd IEEE International Conference on Software Maintenance, 2006 — 347–350 bet. DOI:10.1109/icsm.2006.25. ISBN 0-7695-2354-4. 
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 24,7 24,8 Tozzi, Christopher. For Fun and Profit: A History of the Free and Open Source Software Revolution. United States: MIT Press, 2017. ISBN 978-0-262-34118-9. 
  25. ↑ Plotkin. What (and Why) you should know about open-source software. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Payne. On the Security of Open Source Software. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Zolkifli, Nazatul Nurlisa; Ngah, Amir; Deraman, Aziz (2018). "Version Control System: A Review" (in en). Procedia Computer Science 135: 408–415. doi:10.1016/j.procs.2018.08.191. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 Brasseur, V. M.. Forge your future with open source: build your skills, build your network, build the future of technology. The Pragmatic Bookshelf, 2018. ISBN 978-1-68050-301-2.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":4" defined multiple times with different content
  29. ↑ „Open Source“ (en). Open Collective (20-oktyabr 2022-jıl). Qaraldı: 28-may 2024-jıl.
  30. ↑ „Technologies“ (en). Sovereign Tech Fund. Qaraldı: 28-may 2024-jıl.
  31. ↑ „NSF invests over $26 million in open-source projects | NSF - National Science Foundation“ (en). new.nsf.gov (25-oktyabr 2023-jıl). Qaraldı: 28-may 2024-jıl.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 Spinellis, Diomidis; Giannikas, Vaggelis (2012). Organizational adoption of open source software. pp. 666–682. doi:10.1016/j.jss.2011.09.037.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":6" defined multiple times with different content
  33. ↑ Zhang, Yiming; Malhotra, Baljeet; Chen, Cheng „Industry-Wide Analysis of Open Source Security“,. 2018 16th Annual Conference on Privacy, Security and Trust (PST). IEEE, 2018 — 1–10 bet. DOI:10.1109/PST.2018.8514185. ISBN 978-1-5386-7493-2. 
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 34,6 Brock, Amanda. Open Source Law, Policy and Practice, 2nd, UK: Oxford University Press, 2023. ISBN 978-0-19-886234-5.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":7" defined multiple times with different content
  35. ↑ 35,0 35,1 Wynants, M., & Cornelis, J. (Eds.). (2005). How open is the future? : Economic, social and cultural scenarios inspired by free and open-source software. ASP.
  36. ↑ 36,0 36,1 Pannier, Alice. Software Power: The Economic and Geopolitical Implications of Open Source Software. Études de l'Ifri, 2022. ISBN 979-10-373-0641-8. 
  37. ↑ Maracke, Catharina (2019). "Free and Open Source Software and FRAND-based patent licenses: How to mediate between Standard Essential Patent and Free and Open Source Software" (in en). The Journal of World Intellectual Property 22 (3–4): 78–102. doi:10.1111/jwip.12114. ISSN 1422-2213. 
  38. ↑ 38,0 38,1 „International Authority & Recognition“ (en-US). Open Source Initiative (21-aprel 2015-jıl). Qaraldı: 18-dekabr 2023-jıl. Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":18" defined multiple times with different content
  39. ↑ 39,0 39,1 Fogel, Karl. Producing open source software: how to run a successful free software project. O'Reilly. ISBN 978-0-596-00759-1. 
  40. ↑ Two Bits: The Cultural Significance of Free Software. 
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Free and Open Source Software. 2010. http://dx.doi.org/10.1109/mitp.2010.147. 
  42. ↑ Zhu, Kevin Xiaoguo; Zhou, Zach Zhizhong (2012). "Research Note —Lock-In Strategy in Software Competition: Open-Source Software vs. Proprietary Software" (in en). Information Systems Research 23 (2): 536–545. doi:10.1287/isre.1110.0358. ISSN 1047-7047. https://pubsonline.informs.org/doi/10.1287/isre.1110.0358. 
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 43,4 Bretthauer, David (2001). Open Source Software: A History.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":3" defined multiple times with different content
  44. ↑ „The Open Source Definition (Annotated)“ (en-US). Open Source Initiative (24-iyul 2006-jıl). Qaraldı: 18-dekabr 2023-jıl.
  45. ↑ Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named :20
  46. ↑ (in en) The case for free and open source software in research and scholarship. 2021-05-17. https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsta.2020.0079. 
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Pinto, Gustavo; Steinmacher, Igor; Dias, Luiz Felipe; Gerosa, Marco (2018). "On the challenges of open-sourcing proprietary software projects" (in en). Empirical Software Engineering 23 (6): 3221–3247. doi:10.1007/s10664-018-9609-6. ISSN 1382-3256. http://link.springer.com/10.1007/s10664-018-9609-6. 
  48. ↑ 48,0 48,1 Ågerfalk; Fitzgerald (2008). "Outsourcing to an Unknown Workforce: Exploring Opensurcing as a Global Sourcing Strategy". MIS Quarterly 32 (2): 385. doi:10.2307/25148845. ISSN 0276-7783. http://dx.doi.org/10.2307/25148845. 
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Wachs, Johannes; Nitecki, Mariusz; Schueller, William; Polleres, Axel (March 2002) (in en). The Geography of Open Source Software: Evidence from GitHub. pp. 121478. doi:10.1016/j.techfore.2022.121478. https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0040162522000105.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":0" defined multiple times with different content
  50. ↑ Rastogi, Ayushi; Nagappan, Nachiappan; Gousios, Georgios; van der Hoek, André „Relationship between geographical location and evaluation of developer contributions in github“,. Proceedings of the 12th ACM/IEEE International Symposium on Empirical Software Engineering and Measurement (en). ACM, 2018-10-11 — 1–8 bet. DOI:10.1145/3239235.3240504. ISBN 978-1-4503-5823-1. 
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 Gonzalez-Barahona, Jesus M.; Robles, Gregorio; Andradas-Izquierdo, Roberto; Ghosh, Rishab Aiyer (August 2008) (in en). Geographic origin of libre software developers. pp. 356–363. doi:10.1016/j.infoecopol.2008.07.001. https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0167624508000395.  Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
  52. ↑ 52,0 52,1 Bosu, Amiangshu; Sultana, Kazi Zakia „Diversity and Inclusion in Open Source Software (OSS) Projects: Where do We Stand?“,. 2019 ACM/IEEE International Symposium on Empirical Software Engineering and Measurement (ESEM). IEEE, 2019 — 1–11 bet. DOI:10.1109/ESEM.2019.8870179. ISBN 978-1-7281-2968-6. 
  53. ↑ Nafus, Dawn (June 2012). 'Patches don't have gender': What is not open in open source software. pp. 669–683. doi:10.1177/1461444811422887. 
  54. ↑ Trinkenreich, Bianca; Wiese, Igor (2022-10-31). Women's Participation in Open Source Software: A Survey of the Literature. pp. 1–37. doi:10.1145/3510460. 
  55. ↑ Albusays, Khaled; Bjorn, Pernille; Dabbish, Laura; Ford, Denae; Murphy-Hill, Emerson; Serebrenik, Alexander; Storey, Margaret-Anne (April 2021). "The Diversity Crisis in Software Development". IEEE Software 38 (2): 19–25. doi:10.1109/MS.2020.3045817. ISSN 0740-7459. https://ieeexplore.ieee.org/document/9354402. 
  56. ↑ Best practices for commercial use of open source software: business models, processes and tools for managing open source software, Synomic Academy. Norderstedt: BoD – Books on Demand, 2020. ISBN 978-3-7386-1909-6. 
  57. ↑ Powers, Stephen M.. Open science, reproducibility, and transparency in ecology. 
  58. ↑ Cheliotis, Giorgos (2009). "From open source to open content: Organization, licensing and decision processes in open cultural production". Decision Support Systems 47 (3): 229–244. doi:10.1016/j.dss.2009.02.006. ISSN 0167-9236. http://dx.doi.org/10.1016/j.dss.2009.02.006. 
  59. ↑ Morin et al. 2012, Compatibility, Proliferation, Fragmentation, and Directionality.
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Ashıq_kodlı_programmalıq_támiynat&oldid=98700» saytınan alınǵan