Az-Zamaxshariy

Wikipedia, erkin enciklopediya

Abilqasim Maxmud az-Zamaxshariy 1075-jılda Xorezmnıń Zamaxshar awılı(házirgi Xorezm wálayatı Qoskópir rayonında) da dúnyaǵa kelgen. Balalıǵında ayaǵı jaraqatlanıp aǵash ayaq penen júrgen. Fizikalıq miynetke jaramlı bolmaǵanlıǵı sebepli ákesi onı medresege oqıwǵa beredi hám medresede ol Arab tili hám grammatikasi, diniy ilmlerdi tereń úyrene baslaydı. Ilimge bolǵan qızıǵıwshılıq onı Buxara, Marv, Nishopur, Isfahan, Shom (Suriya), Bagʻdad, Xirat hám Mekkede ómir súredi, arab tili hám ádebiyatin, diniy ilimlerdi, suliw jaziw ónerin, arab maqalları hám úrp-ádetlerin tereń úyreniwge sebep boladı. Ol aymaqlıq geografiyaǵa baylanıslı maǵlumatlar toplaydı. Maxmud az-Zamaxshariy hár túrli taraw ilmlerge baylanıslı 50 den artıq shıǵarmalar jazıp qaldırdı. Tiykarınan, onıń arab tili fonetikasi hám morfologiyasina baǵishlanǵan „[Al-Mufassal]“, Qurani Karim túsindirmesine(túsindiriw) tiyisli „Al-Kashshof“ shiǵarmasi barlıq musılman áleminde belgili shiǵarma bolıp esaplanadı. Maxmud az-Zamaxshariy „Jorulloh“ („Allahtıń qońsısı“), „Arab hám ǵayrı arablar ustazı“, „Xorezm maqtanıshı“ sıyaqlı dańqlı atlar menen ullılanǵan. Qahıradaǵıbelgili Al-Azhar diniy dorulfununıń talapları házir de „Al-Kashshof“ tiykarında Qurani Karimdi úyrenedi. Zamaxshariy 1144-jılda Xorezmde dúnyadan ótken. 1995-jılda ózbekstanda onıń 920 jıllıǵı keń túrde belgilenedi.

Ómiri[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Onıń tolıq atı Abu al-Qasım Maxmud ibn Umar ibn Muhammed ibn Umar Al-Xorezmiy Az-Zamaxshariy[1]. Ol, sonıń menen birge, Faxri Xorezm yaǵnıy “Xorezm maqtanıshı” dep atalǵan, sebebi adamlar odan Quran hám arab tilin úyreniw ushın Xorezmge sayaxat qılǵan[2]. Ol eramızǵa shekemgi 1074-jıl 18-martta shárshembi Xorezimniń Zamaxshar (házirgi Qoskópir)de dúnyaga kelgen.

Az-Zamaxshariy Zamaxsharda tuwılıp ósken hám ol jerde bir múddet oqıǵan, keyninen Buxara, Xorasan, Isfaxon hám Baǵdadttı kezgen hám ol jerde bir qansha sıyasıy ǵayratkerler menen tanısqan hám olar tárepinen maqtawǵa sazawar bolǵan[3]. Onıń sayaxatlarǵa tiykarǵı sebep poeziya, din hám arab tili grammatikasin tereńirek úyreniw edi. Keyin Mekkege jol aldı hám arab ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan shıǵarmalar haqqında kóp jazǵan shaxzada Abu al-Hasan Ali bin Hamza bin Vahos al-Sharif al-Hasaniy menen ushırastı. 2 jıl ótıp, Az-Zamaxshariy Xorezmge qaytıp ketti, biraq Makke mukarramǵa, meshitine hám ol jerdegi ustazına bolǵan saǵınıshına qarsı tura almadı. Solay etip, jáne Mekkege sapar qıldı hám ol jerde 3 jıl jasadı. Keyinrek Baǵdadqa, keyinirek Xorezmge qaytıp, sol jerde dúnyadan ótti.

Al-Zamaxshariy bir ayaǵınan ayrılǵanı belgili bolıp, onıń ómiri haqqındaǵı ádebiyatlarda bul haqıyqat túrlishe túsindiriledi. Al-Damaǵaniy az-Zamaxshariydan ayaǵı haqqında soraǵanlıǵı haqqında hám ol balalıǵında qustıń ayaǵına jip baylaǵanın aytqan[4]. Solay etip, qus ushıp qashpaqshı bolǵanda, qustıń ayaǵı kesilgen. Az-Zamaxshariydiń anası bunı kórip , qustıń awırıwın seziw ushın oǵan da sonday tilek bildirgen. Keyinrek Buxaraǵa ketip baratırıp, attan jıǵılıp, ayaǵın sındırıp, keyinrek kesip taslaǵan. Ibn Xalqan hám basqa ulamalar shamasına kóre onıń ayaǵınan ayrılıwına Xorezmnıń qáharli qisında kúndelikli sayaxat qılıwı sebep bolǵanın aytıp ótken.

Ustazları[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Az-Zamaxshariy sol dáwirde belgili ulamalardan kóp nárselerdi úyrengen. Oniń ustazlarınan biri Abu Muzar Maxmud ibn Jarir al-Zabiy al-Isfahaniy edi, onı qatarlasları Farid Asruh “óz dáwiriniń eń zor oqımıslısı” dep ataǵan[5]. Ol Az-Zamaxshariyge sintaksis hám ádebiyattan sabaq bergen. Az-Zamaxashariy bul ustazin júda qádirlegen hám 1113-jılda dúnyadan ótken soń, qattı qayǵıǵa túsken[6]. Hám sonıń menen birge, Az-Zamaxshariy Abu Ali Al-Hasan bin Al-Mudzaffar An-Nisoburiyden ádebiyat hám prosodiyanı úyrengen[7]. Sonıń menen birge, ol óziniń filosofiyalıq-diniy pikirlerin ustazları Abu Mansur Nasr Al-Hartiy, Abu Sad ash-Shoǵiy hám Abu Al-Xattob ibn Al-Batardan da úyrengen. Mekkede bolǵanda ol Abu al-Husayn Ali ibn Hamza ibn Vahostan ritorika hám morfosintaksisti úyrengen, ol bolsa óz náwbetinde Az-Zamaxshariyden Quran túsindiriwleri hám Quranda qollanılatuǵın ádebiy qurallardan paydalanıw principlerin úyrengen[8].

Shákirtleri[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Al-Qafti (1172–1248) óziniń “Axbor al-Olama” “Alımlar ómirbayanı” atlı kitabında Az-Zamaxshariy qayerde bolmasın , shákirtleri onnan sabaq alıw ushın oǵan ergenligin jazǵan[9]. Olar onı tabıw ushın bir neshe ay júredi. Onıń Zamaxshardaǵıshákirtleri arasında Abu Umar hám Amir ibn Hasan As-Simsor da bar edi. Arqa Irannıń Kaspiy teńizi jaǵasında jaylasqan Tabaristanda ol Abu al-Mahosin Ismoil ibn Abdulloh at-Tavayliyǵa, Obivarda bolsa Abdurraxim ibn Abdullah Al-Barraǵa sabaq bergen. Samarqandta onıń shákirtleri arasında Ahmad ibn Mahmud ash-Shotiy, óz dáwiriniń eń ullı shayırı hám sintaksisi Muhammad ibn Abu al-Qasım al-Xorezmiy, tilshi hám shayır Abu Yusuf Yaqup bin Ali Al-Balxi hám shayır, násir hám poeziyada belgili alım Rashididdin Al-Vatvat bar edi.

Ólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Az-Zamaxshariy Xorezm paytaxtı Gurgenjde biziń eramızǵa shekemgi 1143-jıl 12-iyulda (musılmansha jıl esabı 538-jıl, Zulxijja ayınıń 8-sánesi, dúyshembi) 69 jasında dúnyadan ótedi.

Shıǵarmaları[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Al-Kashshof[redaktorlaw | derekti jańalaw]

“Al-Kashshof” (Ashıq jariya; Quran túsindirmeleri”) az-Zamaxshariydiń eń belgili shıǵarması bolıp esaplanadı. Haqıyqatında da, táriyx dawamında kóp ǵana tilshi alımlar Az-Zamaxshariydiń ǵayratın usı kitapqa jámlegen. Bul kitaptıń atı (Al-Kashshaf) kashof “ashıw” feyilinen alınǵan. Solay etip, bul kitap Quran ibaralarınıń sintaksis hám semantik uǵımsızlıǵın ashıwǵa háreket qıldı. Tekstte Az-Zamaxshariy onı qurıw motivi, túrtki hám maqsetlerin túsindirip berdi. Haqıyqatında da, ol bárinen burın bul kitaptı jazıwǵa ekilengenligin tán alǵan, sebebi ol ózin Qurandı tuwrı talqılaw ushın zárúr bolǵan kónikpelerge iye emes dep oylaytuǵın edi. Onıń sózlerine kóre, ol hár dayım óz shákirtlerine sabaq ótip atırǵanda da Quran ayatların tilge alǵanda, shákirtleri aldın hesh qashan ushıramaǵan jańa mánilerdi ózlestirgendey seziler eken. Ol bunı dawam ettirer eken, oqıwshılar basqa pánlerden kóre Quran túsindirmelerine kóplew qızıǵıwshılıq bildirgen[10]. Solay etip, Az-Zamaxshariy Quran túsindirmeleriniń barlıq mánileri haqqında kitap jazıedı aytqanda, shákirtleri sabırsızlıq penen Al-Kashshof kitabı jazılıwın kútken.

Maqomat az-Zamaxshariy «Az-Zamaxshariy asoslari» (ilk marta 1982-yilda nashr etilgan) adabiy asardir. U Allohni barcha ne'matlari uchun ulug'lash va kitobxonlardan mazkur kitobni diqqat bilan o'qib chiqishni va har bir so'zdan maqsadni tushunishni so'rash bilan boshlanadi. So‘ngra Az-Zamaxshariy o‘zining 50 tamoyiliga amal qilgan diniy ma’ruza beradi. Bu tamoyillar turli mavzular haqida gapiradi. Ulardan ba’zilari saxovat, jiddiylik, mardlik, shukronalik, nasihat, o‘lim, sintaksis, prosodiya, o‘tmishdagi arablarning hayoti haqida.

Derekler[redaktorlaw | derekti jańalaw]

  1. ↑ Husam, Gassan Ali (2021-02-28). "The effect of recitation Al- A' mash on directing the Qur'anic text of Al- Zamakhshari in Al- kashaf: An analytical study". Journal of Humanities & Social Sciences. 5 (2). doi:10.26389/ajsrp.m140920. ISSN 2522-3380.. 
  2. ↑ Arifuddin, Arifuddin (2018). ""The Contextual Meanings of Grammatical Tense Meaning: Syntactical and semantic study"". Journal of Linguistics and Literary Studies. 9 (1): 24–40. doi:10.31436/jlls.v9i1.607.. 
  3. ↑ .Zwemer, Samuel M. (2009-12-31). Moslem Women. doi:10.31826/9781463220358. ISBN 9781463220358.. 
  4. ↑ Mohammad, Z (2020). "Lifting the Illusion of Imam Al-Zamakhshari on Some Grammatical Issues". Journal of Tikrit University for Humanities. 27 (4): 109–126.. 
  5. ↑ .S., Hodgson, Marshall G. (1977). The venture of Islam : conscience and history in a world civilization. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-34683-0. OCLC 1158413117.. 
  6. ↑ .Names., Canada. Natural Resources Canada. Canadian Permanent Committee on Geographical (2004). Aboriginal place names: charting our heritage. Geographical Names Section, Natural Resources Canada. OCLC 987160626.. 
  7. ↑ .Zaidan, J (1999). Târîkh alAdab al'Arabiyyah 'History of Arabic Language Literature'. Lebanon: Dâr al-Maârif.. 
  8. ↑ .Ahmad Khan, Israr (2014-06-01). "Identifying Preface in the Quranic Surahs: A New Methodology of Quranic Interpretation". International Journal of Quranic Research. 6 (1): 1–16. doi:10.22452/quranica.vol6no1.1. ISSN 2590-4167.. 
  9. ↑ .Shawqi, A (2015). "Khawarizmi Grammatical Objections in His Book ALTekhmer on AlZamakhshari (names Section)". Arab Scientific Heritage Journal. 1 (1). doi:10.4095/327546.. 
  10. ↑ .AlZamakhshari, A (2006). ʿabbāsī, Javād (ed.). Tafsir AlKashaf. Beirut:DarAlKutub AlcIlmiyyah. doi:10.1163/9789004402195. ISBN 9789004402195.. 
"https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Az-Zamaxshariy&oldid=75996" saytınan alınǵan