Dástan

Dástan, poema — liro-epik janr; sol janrdǵı ádebiy shıǵarma. Ózbek xalıqınıń awızeki dóretiwshiligi hám ózbek eski ádebiyatında keń tarqalǵan. Dástanda anıq waqiya liro-epik súwret detalları járdeminde bayan etiledi. Ol jerde ómir haqıyqatlıǵı keń kólemde qamtıp alınadı, bir yakı eki bas qaharman qatnasadı, personajlar kóp boladı. Syujeti kóp tarmaqlı, túrli reńli. Xalıq awızeki dóretiwshiligindegi Dástanlar poeziya hám ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma, jazba ádebiyattaǵı Dástanlar poeziyada boladı bunda poeziya waqıyalardı baylanıstırıwshı waziypanı atqaradı. Jazba ádebiyattaǵı dástanlarda lirizm kúshli boladı ásirese házirgi zaman dástanlarında lirik tiykar jánede salmaqlı orın tutadı.Jáhán eski ádebiyatındaǵı dástanlar keń qamtıp alınǵanlıǵı hám kóleminiń úlkenligi, alıp shıqqan social, siyasıy, ádep-ikramlılıq mashqalaları, syujetiniń kóp tarmaqlılıǵı hám dramatizminiń ótkirligi, personajlardıń kópligi menen ajıraladı. Bunday shıǵarmalar orayında jámiyet hám xalıq táǵdiri turadı, jámiyet, xalıq hám qaharman bir-biri menen tıǵız baylanısta, bir pútinlikte súwretlenedi, olar ortasında kelispewshilik bolmaydı, bálki sol xalıq, sol qaharman menen sırtqı dushpanlar ortasındaǵı gúres, jaqsılıq penen jamanlıq ortasındaǵı kelispewshilik súwretlenedi. Olarda watan súyiwshilik, qaharamanlıq insanparwarlıq, mehir-muxabbat, dosliq hám sadıqlıq, miynet súygishlik ideyaların aldıǵa qoyadı. Dáslepki dástanlar Greciyada payda boldı. Olardaápsanawiy qaharmanlardıń mártligi, qudaylardıń káramatı haqqında jazılǵan. Gomerdiń "Iliada" hám "Odisseya", Danteniń "Ilohiy komediya", Ferdawsiydiń "Shaxnama" shıǵarmaları dástan janrınıń eski úlgileri esaplanadı. Dástanlar, óz mánisine qarap, qaharmanlıq ("Alpamıs", "Farhad hám Shirin"), hádiyse-detektiv ("Sabbai sayyor"), romantikalıq ("Tohir hám Zuhra", "Layli hám Majnun"), qaharmanlıq ("Yusuf hám Ahmad", "Saddi Iskandariy"), tariyxıy-memuar ("Shaybaniynama", "Jizzax qozǵalańı"), filosofiyalıq ("Hayrat ul-abror"), fantastikalıq-allegoriyalıq ("Lison uttayr"), didaktikalıq ("Qutadǵu bilig") siyaqlı túrlerge bólinedi. Qaharmanlıq dástanlarda xalıq, jámiyettáǵdiri súwretlense, romantikalıq dástanlarda ashıqlardıń hádiyseleri baslı orında turadı. Tariyxıy-memuar yakı tariyxıy-biografiyalıq dástanlarda bir tariyxıy tulǵalar bórttirip súwretlenedi.Ulıwma dástanlardaideallastırıw joqarı boladı, olarda túrli ápsanalar, hikayalar, dáwler, periler, xızır("Alpamıs" taǵı Bayshubar) sıyqırshılıq kóp qatnasadı. Xalıq dástanları baqsı, jıraw hám xalıq shayırları tárepinen duwtar, dombıra hám xalıq ásbapları xor bolıp aytıladı. Folklordaǵı dástanlar menen jazba ádebiyattaǵı dástanlar kórinisi tárepinen birdey kóriniste bolsada, jazba ádebiyattaǵı dástanlar jazıwshınıń dúnyanı ózine mas tárizde ańlı etiwi, bahalawı hám óz pikir-ideyaları arzıw-ármanların súwretlew usılında parıqlanadı.

Bunnan basqada shayırdıń ishki keshirmeleri, qıyalları, oy-pikirlerinen ibarat bolǵan lirik dástanlarda jaratılmatqa. 20-ásir ózbek ádebiyatında dástanlar kemeyiwi roman janrı rawajlanıwı ebepli dep aytiwǵa boladı. Waqiyalardı ápsanalar hám ertekler tiykarında bayan etip, balalarǵa mólsherlengen iri qosıqlı shıǵarmalar jazıwda da dástan janrınan paydalanadı.

Qaraqalpaq ádebiyatında dástan

Qaraqalpaq hám basqa xalıqlardıń awızeki dóretpeleriniń ishinde dástanlar úlken orın tutadı. Dástanlar xalıqtıń talabın, ármanın, umtılıwların óz ishine alıp, pútini menen bir eldiń, xalıqtıń jırın jırlawǵa qaratılǵan. Dástanlarda kóbinese xalıq óziniń watandı súyiwshiligin, ádillik hám batırlıǵın jırlaydı. Watandı dushpanlardan qorǵawda qaharmanlıq kórsetken batırlar jırlanadı. Dástanlard xalıqlardıń óz watanın súyiwshiligi haqlıq hám ádilliktiń jeńiwi úlken isenim menen súwretlenedi. Bul dástanlar xalıqtı dushpanlarına qarsı gúresiwge hám watandı qorǵawǵa shaqıradı.

Dástanlar bizge kóp zamanlardan beri áwladtan áwladqa, awızdàn awızǵà ótip kelgen hám usı kúnge shekem saqlanıp qalǵan. Ertek hám qosıq sıyaqlı dástanlar da xalıq poeziyàsı bolıp esaplanadı. Dástanlar tiykarınan qosıq túrinde hám azı-kem prozalıq bayanlaw tiykarında dóretiletuǵın shıǵarmalar.

Ádette, olardı baqsı, jırawlar jırlaydı. Qaraqalpaqstannıń barlıq jerlerinde, ásirese, Shımbay, Xojeli rayonlarında talantlı baqsı, jırawlar kóp bolǵan. Olardan Qurbanbay, Xojambergen, Nurabulla, Qıyas hám taǵı basqalar.Dástan aytıwshı baqsı, jırawlar dástandı duwtar yamasa qobız benen túrli namaǵa salıp atqarǵan. Ádette, baqsılar dástanlardı diyqanshılıq isleri pitkennen keyin keshqurınları aytqan. Olardı xalıq kútá húrmetlegen.

Qaraqalpaq xalqınıń awızsha atqarılatuǵın dástanları kólemi jaǵınan 5 mıń qatardan 20 mıń qatarǵa shekem jetedi. Dástanlar bay waqıya, keń mazmunǵa iye bolıw menen qatar janrlıq jaqtan da hár qıylı boladı.Dástanlardı izertlewshi alımlar qaraqalpaq dástanların qaharmanlıq, liro-epikalıq, sociallıq-turmıslıq hám tariyxıy dástanlar dep 4 ke bóledi. Bular formalıq jaqtan bir-birine uqsas bolǵan menen waqıya qurılısı hám syujetlik mazmunı boyınsha bir-birinen ayırılıp turadı.

Qaharmanlıq dástanlarda tınısh otırǵan elge, sırtqı dushpanlardıń topılısı, olarǵa qarsı xalıq batırınıń gúresi sóz etiledi. Mısalı, «Alpamıs», «Qırq qız», «Qoblan» hám basqa dástanlar. Al liro-epikalıq dástanlarda shańaraq qurıw, turmıslıq másele sóz boladı. Buǵan «Ǵárip-ashıq», «Sayatxan=Hamre», «Yusup-Zliyxa» dástanları kiredi.

Sociallıq-turmıslıq dástanlarda turmıstıń ishki qarama-qarsılıqları sóz etiledi. Buǵan «Sháryar» dástanı kiredi. Tariyxıy dástanlarda tariyxta bolǵan adamlar sóz etiledi. Dástannıń bul túrine «Edige», «Er Shora» t.b. kiredi.