Mıń bir tún

Mın' bir tu'n (arabsha كتاب ألف ليلة وليلة - kitāb 'alf layla wa-layla; parsısha هزار و یک شب - Hezār-o yek šab) Orta Aziyada arab tilindegi kitaplardın' tarqalıwı og'ada erte da'wirlerden baslanadı. Bulardın' ishinde İbn Kuteybanın' (828-899 j.) "Shayırlar kitabı", Abul Faradjdın' (897 – 967 j.) "Qosıqlar kitabı" ayrıqsha orındı iyeleydi. Olardın' ko'pshiligi qoljazba tu'rinde tarqalg'an hikmetler edi. Son'ın ala arab tilinde jazılg'an bir neshe xalıq kitapları tarqala basladı. Olardın' arasında a'sirese "Mın' bir tu'n" (Alif La'yla wa' La'yla) ayrıqsha orındı iyeleydi. Bul kitap arab tilinde jazılg'an ertekke ta'kabbil-bir da'stan bolıwına qaramastan onın' syujetleri tek arab ellerinen alıng'an emes, ko'pshiligi hind o'mirinen alıng'an. Bul ma'seleni dodalag'an belgili rus alımı İ.M.Filshtinskiy o'zinin' "Arab klassikalıq a'debiyatı" - dep atalg'an miynetinde "Mın' bir tu'n" hind, arab, Iran ha'm tu'rk syujetlerinin' qosılıspasınan payda bolg'an" degen sheshimge keledi. Onın' aytıwı boyınsha bul kitapqa Iranlılardın' "Sha'riyar" haqqındag'ı ertegi baslı syujet etip alıng'an. Hindlerdin' Iran patshası Sha'riyar haqqındag'ı erteginde, Sha'riyar patsha ha'r ku'ni bir hayal alıp, azanda tan atqannan baslap olardı o'limge buyırg'an. Sonın' ushın da bunday jawız patshag'a hayal bolıwdı hesh kim de qa'lemegen. Usınday bir jag'dayda wa'zirdin' qızı Shaxrizada patshag'a hayal bolıwg'a ırazı ekenligin bildirgen. Shaxrizada aqsham patshag'a sonday bir tamasha-ertekti baslap, en' qızıq jerine kelg'ende tan'dı atırg'an. Patsha: "Ertektin' qalg'an jerin esiteyin, son'ınan o'ltirtermen" - dep oylag'an. Ekinshi aqshamda ertektin, onnan da qızıq jerine kelgende tan' atıp ketken. Solay etip ertek bir ha'pte, ay ha'm jılg'a dawam etken. Aqırında aradan eki jıl 281 ku'n yag'nıy bir mın, bir tu'nnen keyin ertek tamam boladı. Bul aralıqta patsha ertek syujetleri ta'sirinde basqasha adam bolıp ta'rbiyalanadı. Ol Shaxrizadanı su'yip qalıp o'z niyetinen qaytadı.

Bunnan tısqarı arablardın' 231 tu'n dep atalg'an qıssası da bar. Bul qıssanın' syujetleri de Sha'riyar ha'm Shaxrizadag'a og'ada jaqın. Bunda da go'zzal kelinshek 9 ay 9 tu'n dawamında patshag'a qızıq ertek aytıp berip o'limnen qutıladı. Bul mu'ddet ishinde kelinshek jas bosanadı. Patsha o'zinin' perzentli bolg'anın sezip, kelinshekti o'limnen azat etedi.

Arablardın' arasında ko'p tarqalıp ketken bul didaktikalık romanlardın' ko'pshiligi hind syujetleri tiykarında payda bolg'an.

"Alif La'yla wa' La'yla"dag'ı aytılg'an syujetler bir mın' bir tu'nge sozılıp ketken bir mın' bir da'stan. A'lbette bundag'ı ertek yaki da'stan tu'rindegi ra'wiyatlardın' ha'r birewi bir tan'g'a jeterlik da'rejede hikaya etilgenligi oqıwshını inandırmaytug'ın bolsa da, ondag'ı hikayatlar qısqa bolıwına qaramastan belgili bir maqsetke bag'darlang'an. Bunda. arablardın' sol da'wirlerge ta'n bolg'an ta'lim ta'rbiya ha'm estetikalıq oyları bir kitapqa ja'mlengendey boladı. Sebebi bul shıg'armanın' kompozitsiyalıq o'zegin uslap turg'an patshag'a hikaya aytıwshı en' baslı qaharmannın' biri bolg'an qız ha'r bir hikayanın' o'zinde de aqıl-parasat, eldi a'dillik ha'm a'dilsizlik penen basqarıwdın' aqıbetleri, ilim u'yreniw ha'm muhabbattı qa'dirlewlew abzallıg'ı pikirleri menen ha'ddinen asıp, o'z jolınan adasıp baratırg'an patshanı qaytadan ta'rbiyalaw ushın da xızmet etedi. Ko'pshilik alımlar "Mın bir tu'n"di ertek dep esaplag'an menen de bul shıg'armanın' syujetleri xalıq turmısı menen a'dewir jaqın. Sebebi bunda ra'wiyat etilgen patshalardın' ayırımlarının' atları ha'reketleri Shıg'ıs xalıqlarının' tariyxında ushıraydı. Demek bunı jazg'an adamnın' o'zi de Qu'nshıg'ıs ma'deniyatı tariyxınan a'dewir xabardar bolg'an. Biraq bul shıg'arma folklorg'a a'dewir boysındırılg'anı ushın da onda a'psananın' syujetleri a'dewir mug'darda ushıraydı.

Shıg'armanın kompozitsiyası og'ada sheberlik penen du'zilgen. Sebebi ha'r bir tu'n waqıyasın bayanlawdın' o'zinde de avtor o'z aldına u'lken maqset qoyadı. Birinshi jag'ınan shıg'arma syujetleri og'ada qızıqlı bolıp patshanı zeriktirmewi kerek. Eger patsha zerikken jag'dayda qızdı o'lim ku'tedi. Ekinshiden bul hikayatları menen shaxtı ta'wbege keltirip, qaytadan ta'rbiyalawı za'ru'r edi. A'lbette bul shıg'arma tutas bir mın' bir hikayattan ibarat bolg'anı ushın da onın' barlıg'ın oqıwshılarg'a aytıp jetkeriw mu'mkin emes. Geypara shıg'ıs izertlewshilerinin' aytıwına qarag'anda bul shıg'arma bir mın' bir kitaptan ibarat bolg'an. Son'ınan bul kitaptag'ı hikayatlar a'dewir qısqartılıp biriktirilgen.

Bunan tısqarı bul shıg'armadag'ı hikayatlarda bir romannın' bir-birine baylanısqan baplar sıyaqlı birin-biri tolıqtırıp baradı. Ma'selen kitaptın' bas betinen baslap-aq ushırasatug'ın Omar Nug'man patsha ha'm onın, a'wladları haqqındag'ı hikayatlarda arab patshalıg'ının' ishi menen tısına baha berilgendey ko'rinedi. Sebebi Omar Nug'man a'wladı arasındag'ı da jaqsılıq penen jamanlıq arasında gu'resiwshiler bolg'an. A'sirese onın' ulken balası Sharxan Allataala onın' ha'reketlerin hesh qanday su'ymeydi. Sonın' ushın ol ha'mme waqıt gu'nag'a batıw menen aq ju'redi. Ishqı jolında da talapları kelispeydi. A'kesi menen arazlasıp basqa jurtqa ketedi. Ol jaqta da hesh bir qızdı qa'lemey ju'rip, urı Ba'dawiy ta'repinen urlang'an anası basqa bolsa da a'kesi bir bolg'an qarındası Nuzhat az-Zamang'a u'ylenedi. A'lbette bul ma'selenin' to'rkinin Sharqan da, Nuzhat az-Zaman da bilmeydi. Solay bolsada Allataala bulardı jazalaydı.

Kitaptın' 57 aqshamdag'ı hikayatlar menen 77 aqsham aralıg'ındag'ı hikayatlar negizinen usı ma'seleler haqqında so'z etedi.

Bul hikayatlarda patshanın' en kishkene balası Daw-al Maqan og'ada aqıllı ha'm sabır taqatlı jigit sıpatında su'wretlengen. Ol o'zinin, jigit ag'asının' İerusalimde qattı qa'stelenip qalg'anın esitip jolg'a shıg'adı. Biraq baskeser urı Ba'dawiyge ushırap o'zinin' qarındası Nuzxat az-Zamannan ajıralıp qaladı. Bir monshashının' mehir muhabbatı ha'm doslıg'ı tiykarında g'ana ol o'limnen aman qaladı. Ko'p g'ana qalalardı aralap o'z qarındasın izleydi.

Ol ha'tte talantlı shayır sıpatında da ko'rinedi. Sebebi onın' o'z qarındasın izlegen da'rtli ku'nleri qosıqlar tiykarında berilgen. Mısalı:

Qarındastan ayrıldım, qaralı kewlim jubanbas,
Shaxtın, qızın qaraqshı urladı desem inanbas.
Ju'regime ot tiydi, jaman ёken jalg'ızlıq,
Qan tiygen daqtı heshkim de qanı menen juwalmas.

En' izinde Daw al-Maqan o'z qarındasın izlep tabadı. Bul arada patsha Omar ibn an-Numandı o'zinin' qarsılasları za'ha'r berip o'ltiredi. Son'ınan elge patsha saylaw kerek bolg'anda xalıq onın' u'lken balası Sharqannın' a'detlerin unatpay kishkene balası Daw a'l-Muqandı patshalıqqa miyasar ko'redi. Kitapta bul ra'wiyatlar patshalar a'deti bayanı menen baylanısqan bolsa, son'g'ı hikayatlarında xalıq hikmetlerine a'dewir itibar beriledi.