Mıń bir tún
Mıń bir tún (arabsha كتاب ألف ليلة وليلة - kitāb 'alf layla wa-layla; parsısha هزار و یک شب - Hezār-o yek šab) Orta Aziyada arab tilindegi kitaplardıń tarqalıwı oǵada erte dáwirlerden baslanadı. Bulardıń ishinde Ibn Kuteybanıń (828-899 j.) "Shayırlar kitabı", Abul Faradjdıń (897 – 967 j.) "Qosıqlar kitabı" ayrıqsha orındı iyeleydi. Olardıń kópshiligi qoljazba túrinde tarqalǵan hikmetler edi. Sonıń ala arab tilinde jazılǵan bir neshe xalıq kitapları tarqala basladı. Olardıń arasında ásirese "Mıń bir tún" (Alif Láyla wá Láyla) ayrıqsha orındı iyeleydi. Bul kitap arab tilinde jazılǵan ertekke tákabbil-bir dástan bolıwına qaramastan onıń syujetleri tek arab ellerinen alınǵan emes, kópshiligi hind ómirinen alınǵan. Bul máseleni talqılaǵan belgili rus alımı I.M.Filshtinskiy óziniń "Arab klassikalıq ádebiyatı" - dep atalǵan miynetinde "Mıń bir tún" hind, arab, Iran hám túrk syujetleriniń qosılıspasınan payda bolǵan" degen sheshimge keledi. Onıń aytıwı boyınsha bul kitapqa Iranlılardın' "Sháriyar" haqqındaǵı ertegi baslı syujet etip alınǵan. Hindlerdiń Iran patshası Sháriyar haqqındaǵı erteginde, Sháriyar patsha hár kúni bir hayal alıp, azanda tan atqannan baslap olardı ólimge buyırǵan. Sonıń ushın da bunday jawız patshaǵa hayal bolıwdı hesh kim de qálemegen. Usınday bir jaǵdayda wázirdiń qızı Shaxrizada patshaǵa hayal bolıwǵa ırazı ekenligin bildirgen. Shaxrizada aqsham patshaǵa sonday bir tamasha-ertekti baslap, eń qızıq jerine kelgende tańdı atırǵan. Patsha: "Ertektiń qalǵan jerin esiteyin, sońınan óltirtermen" - dep oylaǵan. Ekinshi aqshamda ertektin, onnan da qızıq jerine kelgende tán atıp ketken. Solay etip ertek bir hápte, ay hám jılǵa dawam etken. Aqırında aradan eki jıl 281 kún yaǵnıy bir mın, bir túnnen keyin ertek tamam boladı. Bul aralıqta patsha ertek syujetleri tásirinde basqasha adam bolıp tárbiyalanadı. Ol Shaxrizadanı súyip qalıp óz niyetinen qaytadı.
Bunnan tısqarı arablardıń 231 tún dep atalǵan qıssası da bar. Bul qıssanıń syujetleri de Sháriyar hám Shaxrizadaǵa oǵada jaqın. Bunda da gózzal kelinshek 9 ay 9 tún dawamında patshaǵa qızıq ertek aytıp berip ólimnen qutıladı. Bul múddet ishinde kelinshek jas bosanadı. Patsha óziniń perzentli bolǵanın sezip, kelinshekti ólimnen azat etedi.
Arablardıń arasında kóp tarqalıp ketken bul didaktikalık romanlardıń kópshiligi hind syujetleri tiykarında payda bolǵan.
"Alif Láyla wá Láyla"daǵı aytılǵan syujetler bir mıń bir túnge sozılıp ketken bir mıń bir dástan. Álbette bundaǵı ertek yaki dástan túrindegi ráwiyatlardıń hár birewi bir tańǵa jeterlik dárejede hikaya etilgenligi oqıwshını inandırmaytuǵın bolsa da, ondaǵı hikayatlar qısqa bolıwına qaramastan belgili bir maqsetke baǵdarlanǵan. Bunda. arablardıń sol dáwirlerge tán bolǵan tálim tárbiya hám estetikalıq oyları bir kitapqa jámlengendey boladı. Sebebi bul shıǵarmanıń kompozitsiyalıq ózegin uslap turǵan patshaǵa hikaya aytıwshı eń baslı qaharmannıń biri bolǵan qız hár bir hikayanıń ózinde de aqıl-parasat, eldi ádillik hám ádilsizlik penen basqarıwdıń aqıbetleri, ilim úyreniw hám muhabbattı qádirlewlew abzallıǵı pikirleri menen háddinen asıp, óz jolınan adasıp baratırǵan patshanı qaytadan tárbiyalaw ushın da xızmet etedi. Kópshilik alımlar "Mıń bir tún"di ertek dep esaplaǵan menen de bul shıǵarmanıń syujetleri xalıq turmısı menen ádewir jaqın. Sebebi bunda ráwiyat etilgen patshalardıń ayırımlarınıń atları háreketleri Shıǵıs xalıqlarınıń tariyxında ushıraydı. Demek bunı jazǵan adamnıń ózi de Qúnshıǵıs mádeniyatı tariyxınan ádewir xabardar bolǵan. Biraq bul shıǵarma folklorǵa ádewir boysındırılǵanı ushın da onda ápsananıń syujetleri ádewir muǵdarda ushıraydı.
Shıǵarmanın kompozitsiyası oǵada sheberlik penen dúzilgen. Sebebi hár bir tún waqıyasın bayanlawdıń ózinde de avtor óz aldına úlken maqset qoyadı. Birinshi jaǵınan shıǵarma syujetleri oǵada qızıqlı bolıp patshanı zeriktirmewi kerek. Eger patsha zerikken jaǵdayda qızdı ólim kútedi. Ekinshiden bul hikayatları menen shaxtı táwbege keltirip, qaytadan tárbiyalawı zárúr edi. Álbette bul shıǵarma tutas bir mıń bir hikayattan ibarat bolǵanı ushın da onıń barlıǵın oqıwshılarǵa aytıp jetkeriw múmkin emes. Geypara shıǵıs izertlewshileriniń aytıwına qaraǵanda bul shıǵarma bir mıń bir kitaptan ibarat bolǵan. Sońınan bul kitaptaǵı hikayatlar ádewir qısqartılıp biriktirilgen.
Bunan tısqarı bul shıǵarmadaǵı hikayatlarda bir romannıń bir-birine baylanısqan baplar sıyaqlı birin-biri tolıqtırıp baradı. Máselen kitaptıń bas betinen baslap-aq ushırasatuǵın Omar Nuǵman patsha hám onın, áwladları haqqındaǵı hikayatlarda arab patshalıǵınıń ishi menen tısına baha berilgendey kórinedi. Sebebi Omar Nuǵman áwladı arasındaǵı da jaqsılıq penen jamanlıq arasında gúresiwshiler bolǵan. Ásirese onıń úlken balası Sharxan Allataala onıń háreketlerin hesh qanday súymeydi. Sonıń ushın ol hámme waqıt gúnaǵa batıw menen júredi. Ishqı jolında da talapları kelispeydi. Ákesi menen arazlasıp basqa jurtqa ketedi. Ol jaqta da hesh bir qızdı qálemey júrip, urı Bádawiy tárepinen urlanǵan anası basqa bolsa da ákesi bir bolǵan qarındası Nuzhat az-Zamanǵa úylenedi. Álbette bul máseleniń tórkinin Sharqan da, Nuzhat az-Zaman da bilmeydi. Solay bolsada Allataala bulardı jazalaydı.
Kitaptıń 57 aqshamdaǵı hikayatlar menen 77 aqsham aralıǵındaǵı hikayatlar negizinen usı máseleler haqqında sóz etedi.
Bul hikayatlarda patshanıń eń kishkene balası Daw-al Maqan oǵada aqıllı hám sabır taqatlı jigit sıpatında súwretlengen. Ol óziniń, jigit aǵasınıń Ierusalimde qattı qástelenip qalǵanın esitip jolǵa shıǵadı. Biraq baskeser urı Bádawiyge ushırap óziniń qarındası Nuzxat az-Zamannan ajıralıp qaladı. Bir monshashınıń mehir muhabbatı hám doslıǵı tiykarında ǵana ol ólimnen aman qaladı. Kóp ǵana qalalardı aralap óz qarındasın izleydi.
Ol hátte talantlı shayır sıpatında da kórinedi. Sebebi onıń óz qarındasın izlegen dártli kúnleri qosıqlar tiykarında berilgen. Mısalı:
Qarındastan ayrıldım, qaralı kewlim jubanbas,
Shaxtın, qızın qaraqshı urladı desem inanbas.
Júregime ot tiydi, jaman eken jalǵızlıq,
Qan tiygen daqtı heshkim de qanı menen juwalmas.
Eń izinde Daw al-Maqan óz qarındasın izlep tabadı. Bul arada patsha Omar ibn an-Numandı óziniń qarsılasları záhár berip óltiredi. Sońınan elge patsha saylaw kerek bolǵanda xalıq onıń úlken balası Sharqannıń ádetlerin unatpay kishkene balası Daw ál-Muqandı patshalıqqa miyasar kóredi. Kitapta bul ráwiyatlar patshalar ádeti bayanı menen baylanısqan bolsa, sońǵı hikayatlarında xalıq hikmetlerine ádewir itibar beriledi.