Mırza Ulıǵbek

[[Fayl:Ulugh Beg, Timurid painting 1425-50.jpg|280px|súwret]]
Tuwılǵan sánesi	22-mart 1394
Qaytıs bolǵan sánesi	27-oktyabr 1449 (55 jasta)

Mırza Ulıǵbek
الغ‌بیگ
Jınısı	erkek
Ana tilinde atalıwı	الغ‌بیگ
Jeke atı	Uluğ
Noble title	Bï
Tuwılǵan sánesi	22 Mart, 1394
Tuwılǵan jeri	Soltaniyeh
Qaytıs bolǵan sánesi	27 Oktyabr, 1449
Qaytıs bolǵan jeri	Samarqand
Óliminiń sebebi	homicide
Jerlengen jeri	Gur-e Amir
Ákesi	Şaxrwx
Anası	Goharshad
Tuwısqanı	Ibrahim Sultan, Baysonqor, Muhammad Juki, Soyurghatmish ibn Shahrukh, Soyurghatmish ibn Shahrukh
Perzent	Abdal-Latif Mirza, Rabiya Sultan Begim, Abd al-Aziz ibn Ulugh Beg
Family	Timurid dynasty
Sóylew yamasa jazba til(ler)i	Turkic, Parsı tili, Chagatai
Kásibi	astronom, matematik, calligrapher, astrologer
Position held	monarch
Student of	Qāḍī Zāda al-Rūmī
Din yaki dúnyaqarası	İslam dini
Replaced by	Abdal-Latif Mirza
Replaces	Şaxrwx
Derekli súwretlengen	Great Soviet Encyclopedia (1969–1978), Armenian Soviet Encyclopedia, Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary, Small Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary, The Nuttall Encyclopædia, Encyclopædia Britannica 11th edition
Wikimedia joybarınıń dıqqat orayında	Wikipedia:Vital articles/Level/4
Maintained by WikiProject	WikiProject Mathematics
Commons galereyası	Ulugh Beg
Commons kategoriyası	Ulugh Beg
Temanıń tiykarǵı kategoriyası	Category:Ulugh Beg
Ulugh Beg

Mırza Ulıǵbek (Shaǵataysha/parsısha (میرزا محمد طارق بن شاه رخ (الغ‌بیگ Mīrzā Mohammad Tāregh bin Shāhrokh (Ulugh Beg) - XV ásirdiń kózge kóringen alımlarınan hám patshalarınan biri. Ol Temuriylerden bolǵan sháwketli patshalardıń biri Shaxruq Mırzanıń ulı Ámir Temurdiń aqlıǵı. Haqıyqıy atı Muxammed Taraǵay bolıp Temurdiń shıǵıs ellerine bolǵan sawashlarınıń birinde 1394-jılı 22-martta Irannıń Sultakiya qalasında tuwılǵan.

Temur sarayındaǵı dástúrlerge baylanıslı jas Ulıǵbek Temurdiń báybishe Saray múlk-analıqtıń tárbiyasına berilgen. Aradan bir jıl ótkennen keyin 1395-jılı óz aqlıǵın ata-anasına qosıp Samarqandqa jibergen.

Aradan tórt jıl ótkennen keyin 1398-jılı Samarqandtıń belgili alımı ha'm shayırı Shayx Azariy Ulıǵbektiń muǵallimi sıpatında belgilenedi. Ulıǵbek onnan til, ádebiyat hám tariyx tálimin úyrengen. Ol Temuriylar dástúrine kóre altı jasınan baslap-aq bir neshe sawashlarda qatnasqan. Yaģnıy jas balalar sawashlarda qaharmanlıq kórsetpese de, ásker qorshawındaģı arbalarda júrip óz atalarınıń qaharmanlıq háreketlerin baqlap barıwı tiyis bolǵan. Sebebi patsha bolatuǵın adamǵa óziniń jas waqıtlarınan baslap-aq sawash maydanların kózden keshiriw zárúr ekenligi uqtırılǵan. Usınday sebepler menen Ulıǵbek 6-10 jas aralıǵında Siriya (1400-1404), Qıtay (1404-1405) sawashlarında qatnasqan.

Bul arada Ámir Temur qazalanıp Maveranaxr taxtın onıń aqlıqlarınıń biri Xalil Sultan iyelegen edi. Bul jaǵday shaxzadanıń óz basımshalıǵı menen bolǵanı ushında Temur áwladları arasında úlken kelispewshiliklerge alıp keldi.

Sonıń ushında Ulıǵbek babası Ámir Temur qazalanǵan kún 1403-jıldıń 18-fevralınan baslap tap 1409-jılı Xalil Sultan Shaxruq ámirleri tárepinen tutqınǵa alınǵanǵa shekem Xiratta óz ákesiniń panasında boldı. Xalil Sultan hákimliginen keyin Maveranaxr taxtı 1409-jıldıń aqırınan baslap Ulıǵbekke násip etken edi. Bul waqıtta ol on úsh jasar bala bolıp, sonda da Ámir Temurdıń aqlıǵı bolǵanı ushın ǵana ana mámleketti basqarıwı kerek edi. Sonıń ushında ol mámleketti ákesiniń eń jaqın adamlarınıń járdeminde basqardı. Sol tiykarda ol tap 1449-jıl 25-oktyabrge shekem qırıq jıl dawamında mámleketti basqaradı. Eń sońında óz perzentiniń qaslıq etiwinen ashınarlı jaǵdayda qaytıs bolǵan.

Ulıǵbek qırıq jıl patsha bolıwına qaramastan urıs qaǵısqa kewli shappaytuǵın adam bolǵan. Sonıń ushında tariyxshılar ol haqqında orta dárejedegi hákim hám sarkarda sıpatında táriypleydi. Biraq oǵada talantlı alım bolǵan. Sonıń ushın tariyxta onıń patshalıǵınan ko're alımlıǵı kóbirek tilge alınadı. Ózi patshalıq etken dáwirde kóbirek ilim-pánge itibar bergen. Samarqandqa bir neshe ilim orayları hám medreseler qurǵızǵan. Bunnan tısqarı ol talantlı astronom alım edi. Sonıń ushında Shıǵıstaǵı eń eski astronomiyalıq observatoriyalardıń biri Samarqand qalasında sol dáwirde Ulıǵbek tárepinen saldırılǵan.

Astronomiya tarawındaǵı onıń eń kólemli miyneti 'Zichi jadidi Kuraganiy' (Kóraganiydıń jańa astronomiyalıq kestesi) 1437-jılı jazılǵan. Ekinshi eń kólemli miyneti tariyx ilimine baǵıshlanǵan bolıp XIII-XIV ásirdegi mongol imperiyasın sóz etetuǵın 'Ulusiy arbayi Chingiziy' (Chingiziylardıń tórt ulısınıń tariyxı). Bul túrki mongol tariyxına baǵıshlanǵan oǵada ájayıp kitaplardan biri bolıp, kiris bólimi payǵambarlar tariyxınan baslanıp, túrklerdiń ańızǵa aylanǵan babaları Efas hám Nux payǵambarlardan baslanıp, sońınan Túrk xan hám Shıǵıs xan haqqında sóz baslaydı.

Birinshi bólim, ullı jurt, yaǵnıy Mongolstan menen arqa-qıtay tariyxına baǵıshlanǵan bolıp Ugedey xan (1227-1241) jıllardan baslanıp, sońı Orday xan zamanı menen tamamlanadı.

Ekinshi bólim, Joshı ulısınan baslanǵan Altın Orda tariyxı. Bul Orda Edil ha'm Jayıq boylarınan baslanıp Xorezm, Túrkstan úlkenlerin óz ishine alǵan. Kitaptaǵı bul ellerdiń tariyxı tap XV ásirge shekemgi waqıyalardı sóz etedi.

Úshinshi bólimde Elxaniylar húkimranlıǵı sóz etilip eki ásir aralıǵındaǵı Iran hám Ázerbayjan arasındaǵı tariyxıy waqıyalar sóz etiledi.

Tórtinshi bólim Shıǵatay ulısınıń tariyxına baǵıshlanıp (Qashqar, Jeti suw, Maveranaxr hám Arqa Awǵanstan) xalıqlarınıń mongollar qol astında bolǵan dáwirindegi tariyxı bayanlanadı.

Ulıǵbek bul xanlıqlardıń tariyxın ádewir jetik bilgen. Sonıń ushında tariyxshılar bul kitaptıń ómir haqıyqatlıǵınan jazılǵanlıǵın da tán aladı. Mırza Ulıǵbek óz dáwiriniń kórnekli patshalarınıń biri bolıwı menen birlikte kóp ellerge atı jayılıp ketken alım da edi.