Marshall Atawları

Marshall atawları — Tınısh okeanındaǵı arxipelag, Mikroneziyada. Bir neshe júz marjan ataw, atoll hám riflerden ibarat. Marshall Atawların 1529-jılda ispan teńizshi sayaxatshısı A. Saavedra evropalıqlarǵa xabar bergen. Atawlardı keyinirek inglis izertlewshileri D. Gilbert hám J. Marshall jetik úyrengen. Atawlarda Marshall Atawları Respublikası jaylasqan. Arxipelag bir neshe júz atawdıń 2 toparı: Radak hám Raliktan ibarat. Maydanı 180 km². Xalqı 70,82 mıń adam (2001). Paytaxtı Majuro atawdaǵı Majuro qalası. Basqarıw tárepten 25 rayon (district) ǵa bólingen. Derlik barlıq xalqı mikronezlar rasalıq qatlamına kiretuǵın marshallıqlar; protestantlıqqa sıyınadı.

Mámleketlik basqarıw principi

Marshall atawları — respublika, AQSh penen "erkin birlesken" mámleket. 1979-jıl 1-maydaǵı konstituciya ámel etedi. Mámleket baslıǵı — prezident (2000-jıldan Kessai Nout), ol parlament aǵzaları arasınan 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyat — parlament, ol xalıq tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident ámelge asıradı, ol parlament aǵzaları arasınan húkimet aǵzaların tańlap aladı.

Tábiyatı

Jer maydanı oypatlıq, tiykarınan, marjan háktaslardan quralǵan. Íqlımı arqasında tropikalıq, passatlı, qublasında subekvatorial. Jıllıq jawın 2000-4000 mm. Putalıqlar, kokos palmazarları hám mudam jasıl ormanlar bar, ishki qoltıqlar átirapında mangra putaları ósedi.

Tariyxı

Marshall atawların 1529-jılda ispan teńizshi sayaxatshısı Alvaro de Saavedra oylap tapqan, 1788-jılda bolsa inglis izertlewshileri J. Marshall hám T. Gilbert tolıq úyrengen. Atawlar J. Marshall atı menen atalǵan. Tınısh okeanınıń batıs bóliminde jaylasqan Mariana, Karolina hám Marshall atawları, sonıń menen birge, Palau atawı XVII ásirden XIX ásirge shekem Ispaniya koloniyası bolǵan. 1885-jılda Germaniya Ispaniyanıń hálsirewinen paydalanıp, Marshall atawların tartıp aldı. 1914-jılda atawlar Yaponiya qolına ótti, 1920-jılda Milletler ligası Yaponiyaǵa sol atawlardı basqarıw mandatın berdi. 1945-jılda atawlardı amerikalıqlar basıp aldı, 1947-jılda bolsa BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń sheshimine qaray, Mikroneziya (atawlardıń ulıwma atı) BMSh nıń AQSh basqarıwındaǵı jer-múlikine aylandırıldı. 1952-jılǵa shekem Tınısh okeandaǵı qáwenderlik aymaǵı atawları AQSh áskeriy teńiz flotı qaramaǵında turdı, keyninen AQSh Ishki isler ministrligine alıp berildi.

1962-jılda qáwenderliktegi aymaq atawlarında Amerika joqarı komissarı basshılıǵındaǵı puqara administraciyası engizildi. 1964-jılda jergilikli nızam shıǵarıwshı organ retinde sheklengen huquqlı Mikroneziya kongressi shólkemlestirildi. 1967-jılda Mikroneziya kongressi atawlardıń bolajaq siyasiy mártebesin belgileytuǵın komissiya dúzdi. AQSh penen uzaq dawam etken kelisim procesi nátiyjesinde qáwenderliktegi atawlar aymaǵınan tórt ǵárezsiz siyasiy basqarıw birlik ajıralıp shıqtı. Usılardan biri — Marshall atawlarında 1979-jılda respublika daǵaza etildi. AQSh qáwenderliginen azat bolıp, ol menen "erkin birlesken" mámleketke aynalǵan Marshall atawları ózin-ózi basqarıw hám sırtqı siyasat salasında arnawlı bir ǵárezsizlik mártebesine iye bolsa da, qorǵaw, finans hám sırtqı isler máseleleri AQSh ıqtıyarında. Marshall atawlarında birden-bir Birlesken demokratiyalıq partiya iskerlik kórsetedi. Marshall atawları — 1991-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 1-may — Konstituciya kúni (1990).

Xojalıǵı

Xalıq, tiykarınan, balıq tutıw hám dıyqanshılıq penen shuǵıllanadı, fosfat qazıp shıǵaradı. Kokos palmasi, nan teregin ósiredi, taro hám batat jetilistiriledi. Shetke kokos mayı, kopra, balıq ónimleri, jergilikli ónermentshilik buyımları hám fosfat shıǵaradı. Shetten azıq-awqat, mashina hám ásbap-úskeneler aladı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: AQSh, Yaponiya. Pul birligi — AQSh dolları. "Marshall aylendz gazett" ("Marshall atawları gazetası", 1982-jıldan) gazetası, "Marshall aylendz djornel" ("Marshall atawları jurnalı", 1970-jıldan) háptenaması basıp shıǵarıladı. Marshall Atawları radiosı húkimetke qaraslı kommerciya mákemesi bolıp, inglis hám jergilikli tillerde esittiriwler júrgizedi. Kvajaleyn atawdaǵı AQSh áskeriy bazasında teleoray bar.

Tınısh okeanında jaylasqan Mikroneziyadaǵı bul mámlekettiń paytaxtı Majuro qalası bolıp tabıladı. Kóplegen mayda atawlardan ibarat bul mámlekette 64 mıń xalıq jasaydı. Bul mámleket qorǵanıwı boyınsha juwapkershilikti AQSh óz moynına alǵan. Grenada Karib teńiziniń qubla-shıǵısta jaylasqan bul ataw mámleket te óz qurallı kúshlerine iye emes. Hújimge dus kelgen waqıtta, Antigua hám Barbuda, Barbados, Dominikan Respublikası sıyaqlı mámleketler qorǵawǵa shıǵadı. Lekin bul mámleketlerdiń ózleri jeterli áskeriy kúshlerge iye emesligi ushın báribir AQSh tan járdem kútiwge tuwrı keledi.