Maxmudxoja Behbudiy

Maxmudxoja Behbudiy (Kirill álipbesinde: Маҳмудхўжа Беҳбудий; Arab álipbesinde: محمود خواجه بهبودی‎; Tolıq atı - Maxmudxoja Bexbudiy ibn Behbudxoja) (20-Yanvar 1875 Samarqand — 25-mart 1919 Qarshiı) dramaturg, din hám jámiyet arbabı, jadidshilik háreketi jetekshilerinen biri.

Ol Yassawiy áwladınan. 18 jasınan qazıxanada xatkerlik etedi, qazı, muftı dárejesine kóteriledi. Salamatiy haj saparında bolǵan waqıtında Arabiya, Egipet, Turkiyanı aylanıp shıqqan (1899 -1900). Sayaxat dawamında jańa mektep (usılı jadid) ashıw pikiri bekkemlenip bardı. Samarqand qasındaǵı Halwayı awılında Ajziy, Rajabaminda Abdulqadir Shakuriyler menen sheriklikte jańa mektep ashadı. Behbudiy Qazan hám Ufaǵa barıp (1903-1904), ol jerdegi jańa usıl mektepleri menen tanısadı, tatar oqımıslı adamları menen baylanıstı jolǵa qoyadı. Jańa mektepler ushın sabaqlıqlar dúziwge kirisedi.

Kitapları

• „Risolayi ásbabı sawat“ ("Sawat shıǵarıw kitabı", 1904),
• „Risolayi geografiya umroniy“ ("Xalıq geografiyasına kiriw", 1905),
• „Muntaxabi geografiya ulıwma“ ("Qısqasha ulıwma geografiya", 1906),
• „Kitobatul atfol“ ("Balalar xatı", 1908),
• „Ámeliyatı islam“ (1908),
• „Tariyxı islam“ (1909) siyaqlı kitaplar basıp shıǵaradı ettiredi. Keyinshelik (1908-jılda) Shakuriydiń Rajabamindaǵı mektebin Samarqandtaǵı óz dalasına kóshirip keltiredi.

Behbudiya kitapxanası

Behbudiydiń jurt abadlıǵı  jolında baslaǵan unamlı jumıslarınan biri „Behbudiy“ kitapxanasınıń dúziliwi boldı. Behbudiy birinshilerden bolıp Samarqandta kitapxana iskerligin jolǵa qoyǵan. 1908-jıl 11-sentyabrde Samarqand hákiminiń rásmiy ruxsatı menen bul kitapxana „Jańa sawda qatarları“dep ashılǵan. Biraq kitapxananıń ashılıwı haqqındaǵı xabar azmaz aldın baspadan shıǵarılǵan. Bul haqqında „Túrkstan wálayatınıń gazeta“sında xabar berilgen edi. 27 baptan ibarat bolǵan programma kitapxananıń barlıq rásmiy máselelerin belgilep bergen. Kitapxanaǵa jıllıq aǵza bolıw ushın 3 sum tólegen. Kitapxananıń tiykarǵı maqseti jergilikli musılman jasları hám medrese studentlerin zamanagóy ilimler menen shuǵıllanıwǵa úndew bolǵan.

Kitapxana iskerliginde Maxmudxoja Behbudiyge jadid bilimparwarları Hajı Muin, Vasliy Samarqandiy hám pedagog Abduqadir  Shakuriy járdem bergen. Dúziliw tárepinen túrme-túr hám bay fondǵa iye bolǵan. Sırt el mámleketlerinde baspadan shıqqan dúnyalıq hám diniy kitaplar, súwretli jurnallar hám de gazetalar, ensiklopediya, sózlikler, karta hám atlaslardan oqıp paydalanıw múmkin bolǵan. Kitapxanadaǵı kitaplar fondı dáslep 200, keyin 225 toplamǵa jetken. Kúnde 14 saat dawamında islegen. Ashılıwınan 7 ay ótip, aǵzaları sanı 125 kisige jetken. 1910 -jıllarǵa kelip iskerligi tawsıla basladı. Buǵan áwele úlkedegi jadidler hám áyyemgilerdiń ǵárezli-qarsılıǵı sebep bolǵan. Mollalar ata-analar menen sáwbetlesip, kápirxana retinde ol jerge barıwdı qadaǵan etip qoyadı. 1912-jılda sanaqlı kisi kitapxanadan paydalanǵan. 1914-jıldan finanslıq qıyınshılıqlar baslanadı. 15 aǵzadan ibarat jıllıq jıynalıs waqtında kitapxananı saqlap qalıw hám ekonomikalıq mashqalanı sheshiw maqsetinde spektakl qoyıwǵa kelisip aladı. Teatr tamashaları da áyyemgiler tárepinen biykarlaw etilgeninen keyin, kitapxana iskerligi tawsıladı. Behbudiy kitapxananı óziniń úyine kóshiredi hám Behbudiy kitapxanası dep ataydı. Keyinirek onda sırt elde baspa etilgen kitaplardı satıwdı da jolǵa qoyadı hám olardıń dizimi „Ayna“ jurnalında járiyalanıp baradı.

Maqalaları

Behbudiy baspasózimiz tariyxında maqala jazıwshı retinde bólek poziciyaǵa iye. Onıń házirshe anıqlanǵan maqalalarınıń sanı 300 ge jetedi. Olar túrli-túrli temada. Dáslepki maqalalarında-aq kommunistlik ideologiyanı keskin biykarlaǵan, „hayaliy“, „bul taypaǵa qosılıw biz, musılmanlar ushın  zálellik“ dep jazǵan edi („Xayrul umuri avsatuho“— „Islerdiń jaqsısı ortashasıdur“, „Quyash“ gazetası 1906 -jıl, 6- san). Ózlikti ańǵarıwdı zárúrli biledi. " Qáwimiǵ atın hám jeti atasınıń atamasın bilmeytuǵınlardı " qulq „marquq“ deydi", dep jazadı („Sart sózi belgisizdur“, „Ayna“ jurnalı, 1914, № 23). 1917-jıldıń aqırı 1918-jıldıń baslarında jadidler qurǵan dáslepki demokratiyalıq mámleketshilik úlgisi Túrkistan tolıq huquqıylıq táǵdiri sheshilip atırǵan bir waqıtta úlke xalıqların birlikke shaqıradı.

Yad etiw hám miyras

Ózbekstanda (H. Sayd, N. Áwezov, Axrarova), Tájikstanda (R. Xodizada), Germaniyada (I. Baldauf; Behbudiy Qasimov penen sheriklikte), AQShta (E. Olvort) hám Behbudiy mámleketlerde Behbudiy turmısı hám dóretiwshiligi  boyınsha iimiy izertlewler alıp barıladı. Tashkent qalasında kóshe hám mektepke Behbudiy atı qoyılǵan.

Ókinish penen aytamız, birpara batıs ilimpazları (P. Sartori, D. Devis) Maxmudxoja Behbudiydiń úlke tariyxındaǵı unamlı ornı haqqındaǵı izertlewlerdi (Sadriddin Ayniy, B. Qasimov, N. Karimov, I. Boldauf) itibardan shette qaldıradı. Olar Behbudiy salafiy bolǵan dep esaplaydı.

Basıp shıǵarılǵan shıǵarmaları

• Behbudiy. „Padarkush“. „Shıǵıs juldızı“ jurnalı, 1989, 7-san.
• Behbudiy. „Jetispewshiligi millet“. „Sovet Ózbekstanı“ gazetası, 1989.
• Behbudiy. „Bayanı haqiyqat“. „Pán hám turmıs“. 1992, 5-son.
• Behbudiy. „Jaslarǵa múráját“, „Eki emes, tórt til lazım“. „Tafakkur“ jurnalı, 1994, 1-san.
• Behbudiy. Tańlanǵan shıǵarmalar. T.: Mánawiyat, 1997, 1999.(ekinshi baspa)

Ádebiyat

• Ózbek sovet ensiklopediyası. 2-bet. T., 1979.
• Qasimov S. Behbudiy hám jadidshilik.
• „Ózbekstan ádebiyatı hám kórkem óneri“, 1990 -jıl 19, 26 -yanvar.
• Qasimov Behbudiy Karwanbası. „Jaslıq“ jurnalı, 1990 -jıl, 1-san.
• Aliev A. Maxmudxoja Behbudiy. T., 1994.
• Axmedov S. Ólimnen qorıqpaǵan oyshıl. „Sovet Ózbekstanı kórkem óneri“, 1989 -jıl, 2-san.
• Rizaev Sh. „Ákesin óltirgen“ yamasa Samarqand tariyxınan taxtalar". „Watan“ gazetası, 1994-jıl, 39 -san.