Omar Hayyam
Parsı-ta'jik a'debiyatının' ko'rnekli wa'killerinin' biri Omar Hayyam 1048-jılı Nishapur qalasında tuwılg'an. Atası shatır tigiwshi bolg'anı ushın Hayyam degen ataq atasınan miyras bolıp qalag'an. Onın' jasag'an zamanı Orta Aziya G'aznaviyler hu'kimranlıg'ı da'wiri. Usı da'wirdin' belgili danıshpanlarının' biri Nizammulmu'lk (1017-1032) wa'zir da'rejesine jetip shıg'ısta u'lken medreseler qurıp, a'tirapına belgili adamlar jıynag'an. Omar Hayyam da jaslıg'ınan filosofiya, filologiya ha'm matematika t.b. ilimlerdi qunt penen u'yrengen. Son'ınan Nizammulmu'lktan İsfahang'a shaqırtıp observatoriyag'a basshılıq etiwdi o'tinedi. Omar Hayyam bir neshe ilimdi miyras qaldırg'an. Biraq onın' atın pu'tkil du'nyag'a tanıtqan rubayıları ekenligi bizge ma'lim.
Omar Hayyam da'wirinde sufizm ta'liymatı ken' taralg'an edi. Biraq ol real ta'biyat tendentsiyalarına su'yenedi. Ma'selen materialistlik tendentsiyalardag'ı filosofiyalardın' pikiri menen ortaqlasıp, Omar Hayyam du'nyanın' materiyanın' ma'n'giligin, bardan joq bolmag'anlıg'ın ha'm joqtan bar bolmaytug'ının ta'n aladı. Du'nyanı o'lmeytug'ın ruwxtan, ideyadan ibarat dep tu'sindiriwshi ta'liymatqa qarsı boladı.
Bul du'nyadan ketken menen du'nyag'a bir pul,
Jerden izimiz o'tken menen du'nyag'a bir pul,
Du'nya tu'rdı ha'm turadı biz bolmasaqta,
Jer astına tu'sken menen du'nyag' bir pul.
Shayırdın' pikiri boyınsha du'nya ma'n'gi bolıwı menen birge tek g'ana o'zgerip turadı, basqa-basqa tu'ske kirip turadı. Bular bolmıstın' tiykarg'ı nızamlıg'ı dep biledi. Solay etip ol erisilgen o'mirge qayıl bolıp o'mir keshiriw kerek ekenligin aytadı. Shayır du'nyadag'ı zulımlıqlardan, ten'sizlikten qattı nalıydı. Ol g'amnan, qayg'ıdan qutılıwdın' sha'rti go'zzal menen ma'y ish dep tu'sindiredi. Hayyam optimizimdi jaqlaydı. Sonın' menen birge g'am-qayg'ı jalg'ızlıq motivi jırlanadı. Ja'ne aytatug'ın na'rse ma'y (sharap) motivi parsı-ta'jik poeziyasında a'yyemgi, motivlerdin' biri. Negizinde shayır, jo'nsiz ma'y ishiw ta'repdarı emes, sharap o'z mo'lsherinde ishilgende g'ana jaqsı. Mo'lsherden zıyat ishimlik adamdı qor-zar etedi dep tu'sindiredi.
Sharap ishsen' aqıl dana menen ish,
Ya gu'l ju'zli qası qara menen ish,
Gey-geyde ish, awlaq jayda ishe ber,
Biraq, samsam shama menen ish,
Du'nyada adam tuwıladı, o'nedi , o'sedi, o'ledi, topıraqqa aylanadı. Jerde biz basıp ju'rgen topıraqta patshanın' bası, shopannın' barmag'ı aralasıp jatpag'anına kim kepil boladı. Ha'tte "ma'y quyılg'an mına gu'zede bir waqıtları sulıw qız bolg'an shıg'ar"-degen pikirge keledi.
Mınaw gu'ze mendey bolg'an yar qumar,
Su'ygeni de qara burım, xosh nigar,
Bul gu'zenin' tutqası da bir gezde,
Go'zzal moynın qushaqlag'an qol shıg'ar.
Mına gu'ze-patsha shıg'ar, xan shıg'ar,
Endi bunnan suw iship ju'r jalshılar,
Sharap quyg'an ıdıslardın' ishinde,
Sulıwlardın' erinleri bar shıg'ar.
Qullası Omar Hayyam XI a'sirde jasag'an so'z sheberi o'mirge filosofiyalıq pikir ju'rgizgen danıshpan shayır.
