Omar Hayyam
| Tuwılǵan sánesi | 18-may 1048 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 4-dekabr 1131 (83 jasta) |
_(cropped).jpg){kind=link}
Parsı-tájik ádebiyatınıń kórnekli wákilleriniń biri Omar Hayyam 1048-jılı Nishapur qalasında tuwılǵan. Atası shatır tigiwshi bolǵanı ushın Hayyam degen ataq atasınan miyras bolıp qalaǵan. Onıń jasaǵan zamanı Orta Aziya Ǵaznaviyler húkimranlıǵı dáwiri. Usı dáwirdiń belgili danıshpanlarınıń biri Nizammulmúlk (1017-1032) wázir dárejesine jetip shıǵısta úlken medreseler qurıp, átirapına belgili adamlar jıynaǵan. Omar Hayyam da jaslıǵınan filosofiya, filologiya hám matematika t.b. ilimlerdi qunt penen úyrengen. Sońınan Nizammulmúlktan İsfahanǵa shaqırtıp observatoriyaǵa basshılıq etiwdi ótinedi. Omar Hayyam bir neshe ilimdi miyras qaldırǵan. Biraq onıń atın pútkil dúnyaǵa tanıtqan rubayıları ekenligi bizge málim.
Omar Hayyam dáwirinde sufizm táliymatı keń taralǵan edi. Biraq ol real tábiyat tendentsiyalarına súyenedi. Máselen materialistlik tendentsiyalardaǵı filosofiyalardıń pikiri menen ortaqlasıp, Omar Hayyam dúnyanıń materiyanıń máńgiligin, bardan joq bolmaǵanlıǵın hám joqtan bar bolmaytuǵının tán aladı. Dúnyanı ólmeytuǵın ruwxtan, ideyadan ibarat dep túsindiriwshi táliymatqa qarsı boladı.
Bul dúnyadan ketken menen dúnyaǵa bir pul,
Jerden izimiz ótken menen dúnyaǵa bir pul,
Dúnya túrdı hám turadı biz bolmasaqta,
Jer astına túsken menen dúnyaǵ bir pul.
Shayırdıń pikiri boyınsha dúnya máńgi bolıwı menen birge tek ǵana ózgerip turadı, basqa-basqa túske kirip turadı. Bular bolmıstıń tiykarǵı nızamlıǵı dep biledi. Solay etip ol erisilgen ómirge qayıl bolıp ómir keshiriw kerek ekenligin aytadı. Shayır dúnyadaǵı zulımlıqlardan, teńsizlikten qattı nalıydı. Ol ǵamnan, qayǵıdan qutılıwdıń shárti gózzal menen máy ish dep túsindiredi. Hayyam optimizimdi jaqlaydı. Sonıń menen birge ǵam-qayǵı jalǵızlıq motivi jırlanadı. Jáne aytatuǵın nárse máy (sharap) motivi parsı-tájik poeziyasında áyyemgi, motivlerdiń biri. Negizinde shayır, jónsiz máy ishiw tárepdarı emes, sharap óz mólsherinde ishilgende ǵana jaqsı. Mólsherden zıyat ishimlik adamdı qor-zar etedi dep túsindiredi.
Sharap ishseń aqıl dana menen ish,
Ya gúl júzli qası qara menen ish,
Gey-geyde ish, awlaq jayda ishe ber,
Biraq, samsam shama menen ish,
Dúnyada adam tuwıladı, ónedi , ósedi, óledi, topıraqqa aylanadı. Jerde biz basıp júrgen topıraqta patshanıń bası, shopannıń barmaǵı aralasıp jatpaǵanına kim kepil boladı. Hátte "máy quyılǵan mına gúzede bir waqıtları sulıw qız bolǵan shıǵar"-degen pikirge keledi.
Mınaw gúze mendey bolǵan yar qumar,
Súygeni de qara burım, xosh nigar,
Bul gúzeniń tutqası da bir gezde,
Gózzal moynın qushaqlaǵan qol shıǵar.
Mına gúze-patsha shıǵar, xan shıǵar,
Endi bunnan suw iship júr jalshılar,
Sharap quyǵan ıdıslardıń ishinde,
Sulıwlardıń erinleri bar shıǵar.
Qullası Omar Hayyam XI ásirde jasaǵan sóz sheberi ómirge filosofiyalıq pikir júrgizgen danıshpan shayır.
 |
Wikiqoymada Omar Hayyam haqqında kategoriya bar |