Pechenegler

PECHENEGLER

(qaraqalpaq qıtaylarına qosımsha túsinik)

Pechenegler-Volga dáryasınıń shıǵıs tárepinde turik, sarmat hám ugor-fin etnikalıq komponentlerinen qáliplesken kóshpeli qáwimlerdiń awqamı. Antropologiyalıq (túr-túsi) jaqtan basım kópshiligi Evropa tekles, biraq ishlerinde Monģol teklesleride bar. Pecheneg tili-túrik tilleri qatarına jatadı. "Pecheneg" ataması Rus jılnamasında Vizantiya imperatorı Jetinshi Konstantin Bagryanorodnıydıń (905-959) "Ob upravlenii imperii kitabında "pacinokitaylar" ("qıtaylı óspirimler") dep tilge alındı. Pechenegler VIII-IX-ásirdiń Volganıń tómengi aǵısı Volga hám Don dáryaları aralıǵında kóship - qonıp júrgen, sol jerden olardı oǵuzlar (qańlılar) menen Polovecler (qıpshaqlar) batısqa qaray quwıp salǵan. Olar 950-jıllar shamasında Qara ten'iz jaǵalawındaǵı dalalarda jasawshı ugorlardı qıyratıp, tómengi Volgadan Dunay da'ryası nıń quyar ayaǵına deyingi aralıqqa iyelik qılǵan. Pechenegler - kóshpeli sharwa xalıq bolǵan. Olar ruw-ruw bolıp jasaǵan, X- ásirde eki arıstan (shıgıs hám batıs), 8 qáwim hám 40 ruwdan turǵan.Qáwimlik hám ruwlıq kósemlerin ulıwma jıynalısta saylap qoyılǵan. Xan (kagan) hám eli áwladtan - áwladqa miyras kalǵan. Pechenegler urısta qollarına túsken tutqınlardı qul ornına satqan yamasa qunı tólense eline qaytarılǵan. Qullarınıń bir bólegin ruwlarına qabıllap, oǵan teń xuqıq bergen jaǵdaylarda bolǵan. Pechenegler 915, 920-jıllarda rus knyaz Igordi jenedi, hamde 968 jili pechenegler Kiev qorshaydi. Kiev knyazleri Igor hám Svyatoslav Igorevich pechenegler otryadıń Vizantiyaga qarsı urısta paydalanǵan. Vizantiyalı imperatorlar X-XI-,ásirlerde Rus hám Dunay Bolgariyasına atlanıs jasaganda pechenegler menen awqamlasıwǵa háreket qılǵan. Vizantiyalılardıń gij-gijlewi menen pecheneglerdiń xanı Kurya 972-jılı Dnepr boyında Svyatoslavtın drujinasın qıyratıp taslaǵan. Svyatoslavtın quw gellesinen tabaq islep, Kurya(960-988) xan zıyapatta sol tabaqta sharap ishken.Kurya Pecheneglerdin en ulli Xani bolip esaplanadi, Kurya 965 jili Xazar xanlig'in basip aladi, hamde Bolgariyani orteydi.Ham 992, 996, 998, 1001 jillari Pechenegler Ruslardin bir qancha qalalarin basip alip orteydi. 1018 jili Svyatapolk Pecheneglerden jatdem soraydi, Kiev taxtin aluw ushin, Pechenegler ham Polyaklar 1018 jili Bug tenizinde ruslardi qiradi, 1020 jili Pechenegler Kievti basip aladi ham tonap ketedi.Kievtiń ullı knyazı Yaroslav Mudriy (980-1054) 1036-jılı Kiev túbinde pecheneglerge qıyratpa soqqı bergen hám olardıń rus jerine shabıwıllar jasawın birotala toqtatqan. Pecheneglerdiń kópshiligi XI-XII-ásirlerde Kiev Rusınıń qubla shegaraların qorǵap turǵan. Sonnan keyin pecheneglerdiń bir bólegi Vengriyaǵa ótip ketken hám XIII-XIV-ásirlerge kelip xalıqlıǵın joyıtqan. Sonǵı zamanlarda bir bólegi tork, polovec, venger hám rus xalıqları quramına assimilyaciya bolıp ketken .Ibrayım Yusupov (qaraqalpaq, qıtay, anna) qosıqlarında da "perzentimen pechenegtiń, dúzdiń qaraqalpaǵıman" dep jazǵanında usı túsiniklerdi názerde tutqan eken. Yaǵnıy VIII-ásirde arallı qańlı, oǵızlardıń kópshilik bólegi Ústirt tegisligi arqalı Káspiy teńizi tárepke shıǵınıp ketip, sol jaqtaǵı sarmat, ugor-fin qáwimleri menen birge-pechenegler awqamın qáliplestirgen. "Pecheneg" sózi - 2 qanat (oń hám sol), 24 ruwdan turatuǵın oǵızlar shejiresindegi sol qanatqa kiriwshi "bijineg" ruwınıń atınan alınǵan.

Qaraqalpaq Ensklopediyası