Qaraqalpaq ádebiyatı
Qaraqalpaq ádebiyatı – qaraqalpaq xalqı yakı basqa millet wákillerinıń qaraqalpaq tilindegi dóretiwshilik qılǵan ádebiyatı.
Hárqanday xalıq sanınıń kóp yaki az bolıwına qaramastan, tariyx minberinde óziniń mádeniy shejiresin saqlap qalǵan. Bul jolda ádebiyat hátte, tariyxtıń ózine de úlken járdem kórsetken. Bul haqqında V. G. Belinskiy: «Poeziya sonday qúdiretli, ol hátte, tariyx saqlay almay qalǵan nárseni de saqlap qala aladı», — dep jazǵan edi. Sonıń ushın da, qaraqalpaq ádebiyatı hátte, tariyx boranları ózinde saqlay almaǵan nárselerdi de saqlap qala aldı.
Qaraqalpaqlar Orta Aziyanıń eń eski xalıqlarınıń biri bolıp, onıń negizi biziń eramızdan burınǵı dáwirdegi saklar, massagetler, tiykarı dárya boyınıń sakları, yaǵnıy, Apasiaklar bolǵan. Túrk tilinde sóylegen. Sońınan VI—VIII ásirde Aral boyın jaylaǵan oǵuz-qıpshaqlar menen aralasıp ketken.
Pecheneg atlanısları dáwirinde olar menen qosılıp, X ásirde Dnepr dáryasınıń boylarına barıp qalǵan hám ol yerde Qara bórikliler degen at penen óz ordasın dúzgen. Sońınan qıpshaqlar tárepinen jawlap alınıp, til jaǵınan pútkilley qıpshaqlasıp ketedi. XIII ásirde bul jerlerdi Shıńǵısxannıń basıp alıwına baylanıslı Edil hám Jayıq dáryalarınıń boylarına qaray kóshedi. XV ásirde Mańǵıt taypasınan shıqqan Noǵay degen Ámirdiń atına baylanıslı qaraqalpaqlar, kóshpeli ózbekler, qazaqlar hám basqa da túrkiy xalıqlar usı adamnıń atı menen táǵdirles bolǵan noǵaylı awqamına birikken.
V ásirden baslap kóshpeli ózbek hám qazaq xanlıqları óz aldına bólinip shıqqan. Biraq qaraqalpaqlar Noǵay ordasına sadıq bolıp qalǵan. Qaraqalpaqlar Túrkstanda eki ásirge shamalas jasa dı. Sońınan qalmaq patshası Cevan Rabtan 1723-jılı Túrkstanǵa tosattan hújim jasadı da, qaraqalpaqlar menen qazaqlardı birden toz-toz etip jiberdi. Qaraqalpaqlar ózleriniń burınǵı mákanı bolǵan Xorezmge qaray kóship ótiwge májbúr boldı. XVIIÍ ásirdegi Túrkstan hám Jańadárya waqıyaları haqqında sol dáwirdiń belgili shayırı Jiyen jıraw óziniń Posqan el tolǵawında oǵada tásirli bolǵan waqıyalardı kórkem bayanlap kórsetken.
XIV ásirden baslap kópshilik túrk tilles qáwimler óz aldına xalıq bolıp bólinip ketti. Sol tiykarda ádebiyatlar da bólinedi. Sonıń ushın da, noǵaylı dáwiriniń jıraw-shayırları qaraqalpaq ádebiyatın baslawshıları bolıp qáliplesti.
Awızeki ádebiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Áyyemgi hám bay tariyxqa iye qaraqalpaq folklorınıń tiykarın lirik hám epik dóretpelerdiń barlıq túrleri quraydı. Lirik janr dóretpelerine xalıq, dástúr qosıqları (háwjar, joqlaw, yaramazan, gúlápsan hám basqalar), aytıs (aytısıw, qosıq-bellesiwleri), maqal hám naqıllar, tımsallar, tez aytıs; epik janr dóretpelerine ertek, tolǵaw, terme, dástanlar kiredi.
Dástanlar qaraqalpaq folklorınıń tiykarǵı janrı bolıp, 4 túr (qaharmanlıq, lirik, social-xojalıq, tariyxıy dástanlar) ǵa bólinedi. Qaraqalpaqlarda keń tarqalǵan dástan «Alpamıs» dástanı. Sonıń menen birge, «Edige», «Qoblan», «Qırq qız» dástanları ataqlı.
XVI ásirdegi dáwir
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]XVI ásirde dúnya tariyx minberinde qaraqalpaq degen atama payda boladı. Biraq, bul atama birden payda bola qoyǵan joq. Xalıq XIV ásirden tap XVI ásirdiń aqırına shekem Noǵaylı atanǵan. Buǵan eń baslı sebep — qaraqalpaqlardıń Noǵaylı awqamınıń tiykarǵı uyıtqısı bolǵanlıǵı edi.
Qaraqalpaq atamasınıń qaytadan júzege shıǵıwı Ormambet biydiń jasaǵan zamanı bolǵan XVI ásirdiń sekseninshi jıllarına tuwra keledi. Qullası, XVI ásir de qaraqalpaqlardıń Edil hám Jayıq boylarında jasaǵanlıǵı belgili. Ormambet biy haqqında 1580—1596-jıllardaǵı Evropa hám Shıǵıs dereklerinde ádewir unamlı pikirler aytıladı. Qaraqalpaq xalqınıń tolıq qáliplesiw dáwirleri de sol kisiniń atı menen ataladı.
Edil hám Jayıq haqqındaǵı qosıqlarda xalıqtıń ómiri, jasaw sharayatı, basqa eller menen qarım-qatnasları anıq sáwlelengen. Mısalı:
Ashtarxanǵa salıp ushan qayıqtı, Sen jayladıń Edil menen Jayıqtı, Bul da saǵan mákan bolmay qalıptı, Xorezmge kósher boldıń qaraqalpaq.
Yaki Muwsa biydiń Ámir atanǵanı haqqında:
Teregiń atanıp jıńǵıl-juwsanıń, Qarawında boldıń Ámir Muwsanıń, Suwda balıq, qırda kiyik tawshanıń, Awqatıń bop xızmet etti qaraqalpaq.
XVIII-XIX ásir ádebiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Qaraqalpaq eski ádebiyatınıń iri shayır Jiyen jırawdıń (1730 -1784) iskerligi zárúr áhmiyetke iye[1]. Óziniń «Ullı taw», «Posqan el» dástanlarında qaraqalpaqlardıń Xorezmge kóship keliwine shayırdıń taǵı bir «Xosh bolıń, doslar» qosıǵı arnalǵan. Taǵı bir shayır Kúnxoja qosıqlarında ózi jasaǵan dáwirdegi xalıq ómirin suwretlegen[2]. Ájiniyazdıń dóretiwshiligi XIX ásirde dóretiwshilik etken qaraqalpaq shayırları arasında jetekshi orındı iyeleydi[3]. Onıń dóretpeleri bólek jıynaqlar retinde qaraqalpaq, ózbek, qazaq hám rus tillerinde baspadan shıǵarılǵan. Berdaq shayırdıń lirik, satirik, didaktik qosıqları, tariyxıy dástanları dıqqatqa iye. Sonıń menen birge, Ótesh Alshınbay ulı (1828-1902), Qulmurat Qurban ulı (1845-1926 ), Omar Sırımbet ulı hám basqa shayırlardıń qosıq, dástan hám basqa dóretpeleri qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında múnásip orın iyeleydi.
XX ásir ádebiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]XX ásir baslarında qaraqalpaq ádebiyatında poeziya jetekshilik etti. Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiyatınıń tiykarlawshıları A. Musaev, S. Májitov, K. Áwezov, K. Jarmanov, I. Fazılov, N. Dáwqaraev, A. Begimov, J. Aymurzaev, D. Nazberganov, M. Dáribaev, A. Shamuratov, S. Qurbaniyazov hám basqalardıń dóretiwshiliginde mádeniyat hám bilim, tálim, miynet, tábiyat, xalıqlar doslıǵı, háyeller teńligi hám basqa ulıwma insanıylıq máseleler tiykarǵı temalardan biri boldı. XX ásirdiń 20-40-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiyatında Qazı Máwlik Bekmuhammed ulı (1885-1950), A. Dabılov, S. Nurımbetovlar dóretiwshiliginde xalıq awızeki dóretiwshiligi bay dástúriy miyrasları keń súwretlengen. 1940-1945-jıllarda qaraqalpaq ádebiyatında úgit-násiyatlaw baǵdarındaǵı publistik dóretpeler menen feleton, ocherk, qısqa gúrrińler jaratıla basladı.
1960 1980-jıllarda qaraqalpaq dramaturgiyasında P. Tulegenovtıń «Analardıńlar», «Súlder», «Insan táǵdiri», J. Aymurzaevtıń «Berdaq», «Qádirdan doktor», S. Xojaniyazovtıń «Súymegenge súykenbe», «Aqmaq patsha» pyesaları zárúrli áhmiyetke iye boladı.
1970-1980-jıllar dramaturgiyasında teatr saxnalarında qoyılǵan K. Raxmonovtıń (1942-2002) «Ol dúnyaǵa usınıs» tragikomediyası, «Ínjıqtıń muhabbatı» komediyası, I. Yusupovtıń «Ájiniyaz» operası librettosı jańa zárúrli hádiyse retinde tán alındı. 1970-1980-jıllardaǵı qaraqalpaq prozası G. Yesemuratova, O. Pirjanov, A. Atajanov, J. Seytov, S. Batırova, X. Hamidov, K. Mambetov, O. Bekbaulov, I. Jábirleniwshiboyev, S. Saliev, M. Qayipov sıyaqlı jazıwshılar menen bayıdı. Házirgi zaman qaraqalpaq prozasınıń rawajlanıwında T. Qayipbergenovtıń dóretiwshiligi bólek orın tutadı.
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ Jiyen jirov (taxminan 1730-1784) – qoraqalpoq xalq baxshisi. Sirdaryoning oʻng irmogʻi – Jangadaryo boʻyida kambagʻal oilada tugʻilgan. Baliqchilik bilan shugʻullangan. Ilk yaratgan sheʼr va qoʻshiqlarida ijtimoiy haqsizlik, baʼzi amaldorlarning kirdikorlarini fosh etgan.
- ↑ Kunxoʻja Ibrohim oʻgʻli (1799—1880)— qoraqalpoq shoiri. Qoraqalpoqlarning Xorazmga kelib oʻrnashganlaridan soʻng keyingi birinchi shoiri, baxshisi, xalq manfaatini kuylovchi klassik shoiri. Kunxoʻjaning tarjimayi holi bilan bogʻliq maʼlumotlar uning asosan «Jarimadim» ,Yozloqim" qoʻshiqlarida oʻz aksini topgan Shoirning yashagan joylari Qoraqalpogʻistonning shimoliy tomoni,Taxtakoʻpir tumani hududi Orol dengizining boʻylari,Teris toʻbe, Uzun xayr, erjan otov,Toʻxtas mantiq boʻylarida boʻlgan.
- ↑ Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli (taxallusi Zevar) (1824 – Moʻynoq tumani – 1878) – qoraqalpoq shoiri. Eski maktabda, soʻngra Xivadagi Shergʻozixon madrasasida oʻqigan. Qoraqalpoq ziyolilari orasida birinchilardan boʻlib oxund darajasiga erishgan. Oʻzbek, qozoq, turkman tillarini yaxshi bilgan.