Qazaqlar
Qazaq xalqı (etnosı) - XV-XVI ásirlerde házirgi jasap atırǵan keńisliktegi dalańlıq hám qumlıqta qáliplesken. Bul xalıq uzaq waqıttıń ótiwi menen óz-ara jerleslik, xojalıq hám mádeniy birligi bar hár túrli urıw hám qáwimler birikpesinen qáliplesken. Olardıń áyyemgi zamanlardan berli tiykarǵı xojalıǵı mal sharwashılıq, al járdemshi xojalıq retinde diyxanshılıq, ańshılıq, balıqshılıq penen shuǵıllanǵan. Jámiyetlik dúzimi urıw hám qáwimlerge birikken, neke ekzogamiya (óz urıwınan neke qadaǵan) tártibinde bolǵan.
Házirgi xalqınıń sanı 25 mln. Olar hár túrli urıw hám qáwimler birikpelerine bólingen. Olardıń hár biri derlik óz shejirelerin dúzgen. Qazaq xalqı kóp urıw hám urıw birikpelerine bóliwine qaramastan, olarda óz-ara bir etnos ekenligi haqqında birlik sezimi qáliplesken. Qazaq xalqınıń urıw hám qáwim birikpeleriniń atamaları (etnonimleri) olar haqqında jazba etnografiyalıq hám arxeologiyalıq, antropologiyalıq derekler Qazaqstan jerinde tas dáwirden berli úzliksiz adam jasap kiyatırǵanlıǵın kórsetedi. Ol áyyemgi qáwimlerdiń Neolit hám kola dáwirlerinde Sibir, Oraylıq Aziya, Ural menen hár túrli baylanısta bolǵan.
Kola dáwirindegi jergilikli qáwimler, olarǵa kelip qosılǵan hár túrli urıw hám qáwim birikpeleri qazaq xalqınıń ata-babaların hám qazaq xalqın quraǵan. Erte dáwirlerge tiyisli jazba dereklerde b.e.sh. VII-IV ásirlerde házirgi Qazaqstan jerinde hár túrli bir neshe qáwimler jasaǵanlıǵı kórinedi.
Olardıń biri, Sak qáwimleriniń birikpeleri bolǵan. Olar Túslik-Shıǵısta Tyan-Shanǵa shekem, saklardan Túslik-Batısta massagetler jasaǵan. Onıń quramında Ámudáryanıń tómengi alabında jasawshı Xorezmlilerden basqa, Ámudáryanıń ortanǵı jaǵalarında jasaǵan derbikler hám Kawan daryasınıń boyındaǵı daxlar (toxarlar) hám basqa Sak qáwimleri kirgen. Solardıń biri Sak - apasiaklar, augasiler. Bular Ámudárya hám Sırdaryanıń tómengi alabında jasaǵan. Biziń eramızdıń birinshi ásirinde massagetler saklar menen birikti. Sırdaryanıń ortanǵı jaǵalarında, onnan shıǵısqa qaray aslar jasaǵan. Bulardı Qıtaydıń eski dáwirlerdegi avtorlardı usunlar dep kórsetedi. áyyemgi Túslik Qazaqstannıń batıs tárepindegi qáwimler Kangoy mámleketine qaraǵan. Al Batıs Qazaqstan dalańlıqlarında b.e.sh. birinshi mıńınshı jıldıń ortalarında Savromatlar (sarmatlar), al biziń eramızdıń baslarında alanlar (Qıtay jılnamalarında olar Yantsay) jasaǵan. Qazaqstan dalańlıǵındaǵı áyyemgi qáwimler kóshpeli hám yarım kóshpeli turmıs keshirgen. Sonıń menen birge, olardıń kópshiligi, apasiaklar, augasiler, daxlar darya jaǵalarında jasaǵan, sharwashılıq penen birge ápiwayı diyxanshılıq hám balıqshılıq xojalıqları menen de shuǵıllanǵan. Turaqlı turmıs keshirip, qalalarda jasaǵan. Ol haqqında olardan qalǵan arxeologiyalıq estelikler saqlanǵan. Chu hám Talas boylarında jasaǵan Usunlarda diyxanshılıq penen shuǵıllanǵan. Usı áyyemgi qáwimler keleshekte kóplegen Orta Aziya xalıqlarınıń da ata-babalarınıń qáliplesiwine qatnasqan. Jergilikli qáwimler menen birge qazaq xalqınıń qáliplesiwine gunnılar hám basqa kelgen qáwimler de qatnastı. VI-VIII ásirlerde túrk kaganatıda Qazaqstannıń túslik-shıǵıs hám túslik Qazaqstan jerlerine shekem túrkler keldi, qazaq xalqınıń ata-babalarınıń qáliplesiwine qatnastı. Bul dáwirlerde házirgi Qazaqstan jerinde shıǵıstan kelgen úlken túrk qáwim birikpeleri tyurgeshler, táliler, karluklar, chigilar h.t.b. jasadı. Jerleslik hám xojalıq birlikleri jergilikli qáwimler menen sırttan kelgen qáwimler arasında túrklesiw, etnikalıq baylanıslardı basladı. Túrk kaganatı qulap, tyurgeshler ústemligi VIII ásirdiń qırqınshı jıllarınan baslandı. Tyurgeshler ústemligi qulap, olardıń ornına karluklar biyligi (766-940 jj.) ornadı. Bul dáwirlerde jergilikli xalıqlarda ótırıqshılıq hám diyxanshılıq rawajlandı, qalalar kóbeyip, sawda ósti. IX-X ásirlerde Oraylıq Qazaqstan hám Sırdaryanıń tómengi jaǵalarında túrki tilles oguzler biyligi ornadı. Olardıń orayı Yangikent qalası (Jańa kent - jańa ótırıqshılıq qonısı qalası). Onıń hákimi Yaga lawazımında boldı. Oguzlerdiń batısında pechenegler jasap, olar túrkmen hám qaraqalpaqlardıń ata-babalarınıń qáliplesiwine qatnasqan. Sonday-aq, oguzler belgili dárejede qazaq xalqınıń ata-babalarınıń qáliplesiwine de tásir jasadı. Qazaqstannıń arqa hám arqa-shıǵısında kóshpeli sharwa kimak hám qıpshaqlar jasadı. Olar XI ásirde Qazaqstannıń kóplegen jerlerinde Túslik Rossiya jerlerinde jasadı. Olardıń siyasiy biyligi XII ásirde kúsheydi. Qıpshaqlar kóbirek qazaq xalqınıń qáliplesiwine, sonday-aq, olar ózbek, qaraqalpaq, bashkir, qırǵız hám basqa da kóplegen túrki tilles xalıqlardıń qáliplesiwine qatnastı. Qıpshaqlardıń ayrım toparları ótırıqshılıqqa ótti. X ásirde Jetisuw hám Qashgariyada karaxanidler biyligi ornadı. Soń bular Orta Aziyadaǵı eki darya aralıǵındaǵı Samanidler ústemligin qulatıp, jergilikli xalıqlarǵa óz ústemligin ornattı. Bul dáwir Orta Aziya xalıqlarınıń etnikalıq tariyxında belgili basqısh boldı. Til, mádeniy, ekonomikalıq, etnikalıq baylanıslar Jetisuw, Shıǵıs Turkistan hám Orta Aziyadaǵı eki darya aralıǵındaǵı xalıqlar arasında kúsheydi. XII ásirde bul jerlerge Shıǵıstan ata tegi monǵollar bolǵan Kidanlar, bolmasa qara Qıtaylılar kelip Karaxanidler ústemligin Jetisuwda, Túslik Qazaqstanda qulattı. Bularda qazaq xalqınıń hám basqada Orta Aziya xalıqlarınıń ata-babalarınıń qáliplesiwine qatnasqan. Olar túrklesip, qazaq xalqınıń ata-babalarınıń XI-XII ásirlerde qáliplesiwinde áhmiyetli bolǵan. Qazaq xalqınıń qáliplesiwine XIII ásir basındaǵı monǵol shabıwları irkinish jasadı. Sebebi qazaqlardıń kóship qońıwshılıǵınan olardıń qonıslıqları buzıldı, xojalıqlarınıń ekonomikası tómenlep hár qanday jámiyetlik birikpeler baslandı. Monǵollar 1218-jılı Qazaqstanǵa topılıs jasadı. Egislik jerleri, suwǵarıw tarmaqları buzıldı. Jetisuw, Otrar hám taǵı basqa qalaları qıyradı, xalqı qırıldı. Kóplegen xalqı hár jaqqa posıp ketti.
Shıńǵısxan 1227-jılı ólgennen keyin Qazaqstannıń barlıq jeri Altın Ordaǵa qosıldı. Biraq qazaqlardı jawlap alıwshılar qazaqlardıń mádeniyatına, ásirese tiline aytarlıqtay ózgeris kirgize almadı. XIV ásirde qıpshaqlardıń qazaqlar menen mádeniyatı, tili jaǵınan jaqınlasıwı, aralasıwı júdá kúsheydi. Shıńǵısxan miyrasxorlarınıń óz-ara ústemlik ushın talas-tartısları, Timurdıń Altın Ordanı qulatıwı nátiyjesinde onıń quramındaǵı xalıqlar bir-neshe xalıqqa bólindi. Nogay xanlıǵı XIV ásir aqırı XV ásir basında Volga, Kama, Ural daryalarınıń aralıǵında shólkemlesti. ózbek xanlıǵı Aral teńizi hám Sırdaryanıń tómengi jaǵalarınan arqaǵa qaray Ural, Tobal, arqa-shıǵıstaǵı İrtıshqa shekemgi aralıqta ornalastı. ózbek hám Nogay xanlıǵınıń etnikalıq quramı uqsas boldı. Olardıń xalıqları kóshpeli túrk qáwimlerinen, qıpshaq, karluk, qańlı, argın h.t.b. edi. Sonday-aq manǵıt, ming, merkit h.t.b. monǵol qáwimleri boldı. Nogay hám ózbek xanlıǵına qosılmaǵan jergilikli urıw hám qáwim birikpelerinen dulat, usun qáwimleriniń kópshilik bólekleri boldı.
Abulxair xan 1468-jılı ólgennen keyin onıń Qazaqstanda biriktirgen úlken kóshpeliler birikpesi tarqaldı. Qazaqlarda bir neshe iri feodallıq biylikler, bóliniwshilikler payda boldı. Olar bir qazaq xanlıǵına birikti. Ol xanlıq óziniń etnikalıq territoriyasına, óz-ara túsinikli tiline uqsas xojalıq túrine, mádeniyatına, turmısına iye xalıqqa basshılıq etti. Xalqınıń tilinde dialektler boldı. Sebebi óz tilindegi kóp qáwim birikpeleri bir tilge birikpesten, ózleriniń ayırım atamaların saqlaǵan. Bul xanlıqtıń xalqı dáslepki dáwirlerde birese ózbek dep, geyde qazaqlar depte, bolmasa ózbek-qazaqlar dep ataldı. XVI ásirdiń 30-jıllarınan baslap bul xalıqlar qazaqlar dep ataldı.
Qazaqstan jerindegi XV-XVI ásir basındaǵı iri siyasiy waqıyalar qazaq xalqınıń qáliplesiwiniń barısın tamamladı. XVI ásirlerde de qazaq xalqınıń quramına iri hám mayda urıw jáne qáwimlerdiń qosılıwı boldı. Mısalı, XVI ásir ortalarında qazaq xalqınıń quramına Nogay ulısınıń shıǵıstaǵı urıw hám qáwim birikpeleri qosıldı. Sonday-aq, Sibirdegi Kuchum xanlıǵı qulaǵannan soń ol xanlıqtıń kóplegen urıw hám qáwimleri qazaq xanlıǵına qosıldı. Jetisuw jaǵalarındaǵı monǵol xanlıǵınanda kóplegen urıw hám qáwimler qazaqlarǵa qosıldı. Biraq qazaq xanlıǵında urıw hám qáwimlerge bóliniwshilik bul dáwirde de kúshli boldı. XVI ásirde qazaqlardıń 3 iri qáwimler birikpelerge júzge bóliniwshiligi birigip boldı: Ullı Júz, Orta Júz, Kishi Júz. Júz ataması - bólegi, tárepi, jaǵalıǵı degen mánide qollanılǵan. Qazaqstanda áyyemgi dáwirlerden berli bir-birinen qashıqlıqtaǵı 3 xojalıq wálayatlıǵı ómir súrdi: Jetisuw, Oraylıq Qazaqstan hám Batıs Qazaqstan. Olardıń hár biriniń qıslaw, jazlawları bolıp, olarda belgili urıw, qáwim sharwaları kóship, qońıp jasaǵan. Bul jerlerde qazaq xalqı qálipleskenshe, olardıń áyyemgi ata-babaları bolǵan qáwimler jasaǵan hár bir urıw, urıwlar birikpeleri ózleriniń shejirelerin dúzgen. Ol shejirelerde qazaq xalqınıń urıw hám qáwimleriniń kelip shıǵıwınıń kórsetiliwi menen birge, onda qońsılas xalıqlar menen qazaq xalqınıń etnikalıq, jerleslik, xojalıq birliklerin kórsetetuǵın derekler bar. Máselen, qazaq shejiresinde: "Túgel sózdiń tubi bir, Túp atası Mayqı biy" delinedi.
Bunday mánidegi gápler qaraqalpaq, bashkir shejirelerinde de gezlesedi. Házirgi 10 mln xalqı bar qazaq xalqı, basqa xalıqlarday-aq uzaq waqıttıń ótiwi menen, óz-ara jerleslik, xojalıq hám mádeniy birligi bar hár túrli etnikalıq toparlardan qáliplesken. Tiykarǵı xojalıǵı mal-sharwashılıq, járdemshi xojalıq retinde diyxanshılıq, ańshılıq, balıqshılıq bolǵan. XVIII ásirde qazaqlar Rossiya quramına óte baslaǵan, bul dáwirde de olardıń jámiyetlik dúziminde urıw, qáwimge bóliniwshilik dawam etti. Biraq qazaq xalqınıń kóplegen urıw, qáwim birikpelerine bóliniwine qaramastan olardıń arasında barlıǵı bir xalıq (etnos) ekenligi haqqındaǵı túsinik, maqtanısh kúshli boldı. Qazaq xalqı XX ásir basına shekem 3 iri qáwimler birikpeleri júzge bólinedi: Ullı Júz, Orta Júz, Kishi Júz. Olardıń hár biri taǵı bir neshe qáwim urıw birikpelerine bólingen. Olardıń óz-ara etnikalıq birlik jerlesligi haqqında shejireleri, tamǵaları, uranları bolǵan. Ullı Júz Jetisuw, İl, Talas daryalarınıń jaǵalarında Sırdaryanıń Orta hám Joqarǵı jaǵalarında jasaǵan. Bular 1848-jılı Rossiya quramına ótti. Bul jerlerde b.e.sh. birinshi mıńınshı jıllardıń basında jergilikli áyyemgi qáwimler tiykarında qazaqtıń Ullı Júziniń negizleri qáliplesken. Ullı Júz Jalair, oshaktı, dulat, alban, qańlı h.t.b. urıwlarǵa bólingen. Sonday-aq, Ullı Júzler menen birge, óz aldına jasaǵan katagan, bestamǵalı degen urıwlar jasaǵan. Jalair, katagan, qańlı h.t.b. urıwlar qaraqalpaqlarda, Nuratada jasawshı túrkmenler, bashkir, qırǵızlarda bar. Jalair urıwınıń adamları XIV-XV ásirlerde Timur hám Timuridler qarawında bolǵan. Orta Júz qıpshaq, argın, nayman, kerey, qońırat h.t.b. etnikalıq bóleklerge bólingen. Qıpshaq, nayman, qońırat, jalair, qańlı urıwları qazaqlarǵa XIV-XV ásirlerde Altın Orda dáwirlerinde qosılǵan. Bular Oraylıq Qazaqstanda, Sırdarya jaǵalarında Qarataw hám Moyın qumda h.t.b. jerlerde jasaǵan. Qazaqlardıń Orta Júzindegi qońırat, nayman, qıpshaq urıw birikpeleri qırǵızlarda, ózbeklerde, qaraqalpaqlarda, bashkirlerde, altaylılarda bar. Kishi Júz Batıs Qazaqstanda ornalasqan. Onıń quramında iri 3 urıw birikpeleri Jeti urıw (tabın, tama, kerderi, kereyit, jaǵalbaylı, telew h.t.b.), álim ulı (shómekey, kete, tórtqara, qarasaqal h.t.b.) hám Bay ulı (aday, tana, baybaqtı, berish, sherkesh, nayman h.t.b.). Kishi Júz quramındaǵı kerderi, kereytler, telew (teli), nayman urıwları elede qaraqalpaqlar arasında ómir súrmekte. Kerderlerdiń qáwim birikpeleri hám olardıń qonıslıqları áyyemgi dáwirlerde Kidaritler dep atalıp, olardıń kópshiligi Ámudáryanıń shep alabında jasaǵan, sońlıqtan olardıń jasaǵan jerlerindegi kanal, qala kerder kanalı (Quwanısh jarma), kerder qalası (Chimbay, Xawan qalaları) dep atalǵan. Bulardıń hákimlik, ekonomikalıq, mádeniy orayları, oqıw orınları bolǵan. Kerderler hár túrli qáwimler birikpesi degen menen óz-ara túsinikli tili bolǵan, ónermentshiligi rawajlanǵan. Jerleslik, xojalıq, mádeniy til birligi jaǵınan hár túrli qáwimler birikpesinen etnogenez etnoslardıń qáliplesiwi tariyxta belgili derekler tiykarı bolıp turǵan. Jawgershilik, suw apatshılıǵı h.t.b. sebepler menen urıw bolmasa qáwim birikpeleri bólinip, ózleri jasap atırǵan jerden ekinshi bir qáwimler birikpesine barıp aralasadı. Uzaq dáwir ózleriniń til, mádeniyat, xojalıq ózgesheligin saqlaydı. Bir hákimlikte, jerleslikte qáwimlerge ońısıp ketedi. Tek ǵana etnonimin saqlap qaladı. Ol etnonim bólekleriniń basqa urıw, qáwim birikpelerine aralasıp, olarda óz etnonimin belgili dáwirlerge shekem saqlaydı. Usılayınsha bir urıw qáwimler birikpelerinen qáliplesken etnoslarda uqsas etnonimler payda boladı. Mısalı, Qońırat, qıpshaq, nayman, teli, jalay etnonimleri bashkir, qazaq, qırǵız, ózbek, qaraqalpaq, túrkmen etnonimlerinde gezlesedi. Sebebi bul etnoslardıń barlıǵıda óz-ara jerles, xojalıq hám mádeniy baylanıstaǵı áyyemgi hám orta ásirlerdegi iran hám túrk jáne basqa tillerdegi etnonimlerden qáliplesken. Dunyada bir urıw bolmasa bir qáwimler birikpesinen qáliplesken xalıq joq. Barlıq xalıqlar hár túrli qáwim hám urıw birikpelerinen qáliplesken.