Samarqand wálayatı (Rossiya imperiyası)
Samarqand wálayatı 1887-jıl 1-yanvarda Zarafshan okrugı ornında dúzilgen. Quramına Samarqand, Úlkenqorǵan, Jizzax hám Xojent uyezdleri kirgen. Túrkstan úlkesiniń qubla-batısında, 65°20' hám 71°20' shıǵıs uzınlıqqa hám 38° hám 41° arqa keńlikte jaylasqan. Arqa, arqa-shıǵıs hám arqa-batısta Sirdárya wálayatı, shıǵısta Ferǵana wálayatı, batıs hám qublada Buxara ámirligi menen shegaralas bolǵan.
Maydanı 68 962 kv. km. Xalqı 1897-jılǵı xalıq dizimine kóre, 857 847 adamnan ibarat bolıp, sonnan er adamlar - 472 915, hayallar - 384 932, qala xalqı - 135 568 adamnan (ulıwma muǵdardıń 15, 7%) shólkemlesken. Xalqınıń shama menen 68% ózbekler, 23% qazaqlar hám tájiklerden ibarat bolıp, sonıń menen birge, orıslar, evreyler, siyganlar, tatarlar, awǵanlar, hindler hám basqalar jasaǵan. Otırıqshı xalıqtıń tiykarǵı bólimi ózbek hám tájikler, kóshpeli xalıq bolsa qazaqlardan ibarat bolǵan. Otırıqshı xalıq, tiykarınan, dıyqanshılıq, kóshpeli xalıq bolsa sharwashılıq penen shuǵıllanǵan [1].
Social-ekonomikalıq turmısı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Samarqand wálayatı qalalarında kustar ónermentshilik jaqsı, fabrika zavod sanaatı bolsa, tómen rawajlanǵan. wálayatta 24 paxta tazalaw zavodı, 5 vino, 2 pivo zavodı bolǵan (1897). Samarqand wálayatınan shetke salı, paxta, kishmish, qurǵaq miywe, un, teri, sharwa, jún, jipek, ǵoza, vino shıǵarılǵan. Wálayat xalqı Rossiya imperiyasınıń kolonizatorlıq siyasatına qarsı kóplegen shıǵıslar islegen. Ásirese, 1916 -jılǵı Orta Aziya kóterilisinde wálayat xalqı aktiv qatnasqan (qarań Jizzax kóterilisi). 1924-jıl Orta Aziya respublikalarında milliy mámleket shegaralanıwı ótkeriliwi múnásibeti menen Samarqand wálayatı tamamlanǵan.
Tariyxı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Samarqand wálayatı 1887-jıl 13-yanvarda (áskeriy bólimniń 1886-jıldaǵı 1741-san buyrıǵı) dúzilgen, sol menen birge wálayat hákimiyatı shólkemlestirilgen.
Bul basqarıw dúziliwiniń tiykarı Zarafshan okrugı bolıp, onıń aymaǵı derlik ulıwma jańa shólkemlestirilgen wálayat aymaǵına durıs kelgen. Zarafshan okrugı 1868-jılda Buxara ámirliginiń shıǵıs bólimi basıp alınǵannan soń shólkemlestirilgen. 1868-jılda Rossiya imperiyası áskerleri Buxara ámirligindegi ekinshi úlken hám zárúr qala bolǵan Samarqand qalasın iyelep alǵan edi.
1918-jıl 30-aprelda wálayat Turkstan Avtanom Sovet Sotsialistlik Respublikası quramına kirdi. 1924-jıl 27-oktyabrde Orta Aziyanıń milliy-aymaqlıq shegaralanıwı nátiyjesinda Samarqand wálayatı Sovet awqamı Ózbekstan SSR quramına kiritildi.
Aymaqlıq bóliniwi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
XX ásir baslarında Samarqand wálayatı 4 uyezdge bólingen:
| Ism-familyasi | Unvoni | Rahbarlik davri |
|---|---|---|
| Aleksandr Yafimovich | general-leytenant | |
| Nikolay Rostovtsev | graf, general-leytenant | |
| Yakov Fedorov | general-mayor | |
| Viktor Medinskiy | general-leytenant | |
| Sergey Gesket | general-mayor | |
| Aleksandr Galkin | general-leytenant | |
| Ilya Odishelidze | ||
| Nil Likoshin |
Xalqı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Statistik maǵlıwmatlarǵa kóre, 1887—1888-jıllarda Samarqand wálayatında 254 195 adam jasap kelgen. Olardan 186 532 adam(yaǵniy xalıqtıń 73 procenti) ózbekler, qalǵan xalıqlardı tájikler, ruslar, arablar, eroniyler hám basqalar quraǵan[2].
1897-jılda Samarqand, Úlkenqorǵan, Xojent hám Jizzax uyezdlerin óz ishine alǵan Samarqand wálayatı xalqı 860 021 adamdı(472 443 erkek hám 387 578 hayallar), Sonday-aq qalalarda 135 313 (75289 erkek hám 60002 hayal) adamdı quraǵan[3]. Samarqand wálayatı Rossiya imperiyası qol astında bolǵan Túrkstan úlkesiniń xalqı eń tıǵız jaylasqan aymaǵı edi.
1897-jıl jaǵdayına kóre Samarqand wálayatı xalqınıń ana tili boyınsha bólistiriliwi tómendegishe bolǵan[3]: ózbek – 507.587, tájik – 230.384, qırǵız-qazaq – 63.091, sart – 18.073, rus, ukrain, belarus – 14.006, eroniy – 1723, polyak – 1531, yahudiy – 1312, tatar – 460, nemis – 440, arman – 370, basqalar – 770.
Samarqand qalası xalqı 1897-jılǵa kelip 55128 adamdı quraǵan. 1897-jıl jaǵdayına kóre Samarqand qalası xalqınıń ana tili boyınsha bólistiriliwi tómendegishe bolǵan[4]: tájik – 36.845, rus, ukrain hám belarus – 8393, oʻzbek – 5506, yahudiy – 1169, polyak – 1072, eroniy – 866, nemis – 330, sart – 287, tatar – 165, arman – 159, qashqarlar – 77, qırǵız-qazaqlar – 43, basqalar – 198.
Derekler[redaktorlaw | derekti jańalaw]
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ Sbornik materialov dlya statistiki Samarkandskoy oblasti za 1887—1888 godi. Vipusk 1. Samarkand, 1890, s. 249—250
- ↑ 3,0 3,1 „Демоскоп Weekly — Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 года. Самаркандская область, вся“. 15-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-mart 2009-jıl.
- ↑ „Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 года. Самаркандская область, город Самарканд“. 4-noyabr 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 20-noyabr 2016-jıl.