Shahsevanlar
| Shahsevan (Şahsevənlər) | |
|---|---|
 Bay shańaraqtan shıqqan Shahsevan qızları. XIX ásir aqırı, Iran | |
| Pútkil xalıq sanı | |
| 300.000[1] | |
| Eń kóp tarqalǵan aymaqları | |
 Iran Ázerbayjan | |
| Tilleri | |
| Ázerbayjan tili | |
| Dini | |
| Shia Islam | |
| Etnikalıq toparları | |
| Qashqay qáwimi |
Shahsevanlar (ázerbayjansha: Şahsevənlər), túrkiy oguz toparlarınıń bir tarmaǵı sanalıp[2], Ázerbayjan xalqınıń sub-etnikalıq toparı, tiykarınan Iran hám Ázerbayjan Respublikasında jaylasqan[3]. "Shahsevan" atı "shah tárepdarları, shahqa miyirman, shahqa sadıq xalıq" degen mánilerdi ańlatadı. Bul subetnikalıq topardıń tiykarın Yunsur Posho basshılıǵındaǵı Ospanlılar imperiyası aymaǵınan Iran jerleri aymaǵına kóship kelgen qáwim quraydı. Shah Abbas penen Abbos bilan ózara kelisiwler alıp barıp, “Shahsevan” atın alǵanınan soń, qáwim Arax, Kura hám Ardabil dáryaları aymaǵına jayǵasıp, jańa qáwim dinastiyasınıń tiykarshısı sıpatında Yunsur poshonı tańladı[4]. Tariyxıy dereklerde Safaviyler Shahı Abbas I dáwirinde dáslep Safaviyler áskerleriniń tiykarın quraǵan qızılbas qáwimleri shahqa qarsı qozǵalań kótergenligi atap ótilgen. Aymaqlardı hám óz kúshin qorǵaw ushın shah Kishi Aziya hám Eki dáryanı óz ishine alǵan túrli aymaqlardıń áskeriy bolmaǵan túrkiy xalqınan ibarat jańa áskeriy sap toplawǵa qarar etti. Bul topar "Shahsevan" - shah xalqı / shahqa sadıq / shahtı húrmet etiwshiler dep atalǵan[5]. Shahsevanlar qozǵalańlardı bastırıwǵa, aymaqlar shegaraların ózbek basqınshılarınan qorǵawǵa eristi[6]. Olar, sonday-aq, Irandı Túrkiya hám Rossiya hújimlerinen qorǵaǵan.
Sanlar hám esap-kitaplar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Házirgi kúnde shahsevanlardıń kópshiligi “taxta gapu” dep atalǵan aǵash úylerde jasaydı, bul úyler kóshpeliler jolı boylap dizilgen, óz náwbetinde, sharwa malların baǵıw hám jaylaw tabıw ushın zárúr bolǵan. Bunday lagerler Ardabil, Bilesavar, Parsabad jaqınları, sonday-aq, Ijrud, Zendjonnıń ayırım aymaqlarında (Kaleybar hám Shıǵıs Ázerbayjan) keń tarqalǵan edi. Sonday-aq, birqansha shahsevanlar Irannıń oraylıq wálayatında, Teegeran, Qazvin hám Hamadanda jasaydı[7].
XIX ásir aqırı maǵlıwmatlarına qaraǵanda, shahsevanlar Ázerbayjanlılar menen bir qatarda (derekte “tatarlar” dep kórsetilgen) ayrıqsha sanap ótilgen bolıp, Baku gubernatorlıǵındaǵı erkek shahsevanlar sanı tómendegishe bolǵan[8]:
- Baku Uyezdi - 194 erkek. (0,5%)
- Javad Uyezdi - 1,356 erkek. (4%)
- Lankaran Uyezdi - 462 erkek. (1%).
Baku gubernatorlıǵınıń shahsevanları Iran Ázerbayjanı (Ardabilden) túp xalqı bolıp, XIX ásir aqırında Baku gubernatorlıǵına kóship ótken[9].
Olar Ahmedlinıń Absheron awılına tiykar salǵan[10] hám Baku awılınıń Hovsan atlı ayırım xalqı shahsevalar esaplanǵan[11].
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ Yabancı kaynaklara göre Türk kimliği, Fark Rıza Zelyut: , 2007 — 386 bet.
- ↑ Balkanlar'dan Uluğ Türkistan'a Türk halk inançları, Kültür Bakanlığı Yaşar Kalafat: , 2002 — 386 bet.
- ↑ Türk dillerinin tarihsel gelişme sorunları, Atatürk Kültür, Dil, ve Tarih Yüksek Kurumu A.Z. Abdullaiev: , 1996 — 66 bet.
- ↑ Tapper, Richard. Shegara kóshpelileri Iran, Kembrij, 1997, 58-59-betler
- ↑ Shirvoniy, Hajı Zayn-al-Obedin bin Iskender. Bustan as-Siyaha. Tegeran, 1897, bet. 316.
- ↑ Aubin, Eugène. Iran Today. Translation by Ali-Asghar Saadi. Tegeran: 1983, 134-bet
- ↑ Socio-economic census of nomadic tribes, 1999. The Population of the Nomadic Dehistan Tribes. Tehran, 1999. С. 14-20, 31-34, 80; Socio-economic census of nomadic tribes 1998. detailed results. Tehran, 1999. С. 18
- ↑ A.F. Rittich. Tribal composition of the contingents of the Russian Army and men of the European part of Russia. 1875.
- ↑ Notes of the Caucasian Region of the Imperial Russian Geographical Society. Book X. Tiflis 1876. p.201
- ↑ List of inhabited localities of Baku province // Lists of inhabited localities of the Russian Empire. For Caucasian region. Baku province. - Tiflis, 1870. - Ò. LXV. - P. 87
- ↑ Miller, Boris Vsevolodovich. Tats, their Settlement and Speeches (Materials and Issues). - Baku: Publication of the Society for Survey and Study of Azerbaijan, 1929. - P. 5.