Wikipedia:Wikipedia — bul ne emes?

Wikipedia — bul onlayn enciklopediya joybarı hám onıń qatnasıwshıları joqarı sapalı enciklopediya dóretiwdi niyet etken, birew-birewge húrmet, izzet, ádep-ikramlılıq pazıyletleri tiykarında iskerlik alıp barıwdı kózde tutıwshı internet tarmaǵı jámáátin dúzedi.

Qaraqalpaqsha Wikipedianıń maqseti — qaraqalpaq tilinde alıp barılatuǵın tolıq, anıq hám erkin enciklopediya dóretiw esaplanadı. Bul qısqa sıpatlama kópshilik ushın ústirtin túsinikli bolsa da, Wikipediadanıń mazmunın keńirek ashıp bermewi múmkin. Bunıń nátiyjesinde ayırım paydalanıwshılar bilip-bilmey Wikipedianı «ol bolmawı kerek» kóriniske alıp kelip qoyıwı múmkin. Sonıń ushın Wikipedianıń ne ekenligin túsindiriw menen birge, «Wikipedia - bul ne emes?» degen sorawlarǵa juwap berip ketiw paydalanıwshılar tárepinen onıń mánisin jánede tereńirek túsiniwge kómeklesedi.

Wikipedia — bul ne emes?

Wikipedia — qaǵaz enciklopediya emes

Wikipedia — qaǵaz enciklopediya emes. Basqa sóz benen aytqanda, onıń qamtıytuǵın temalarınıń sanı hám maqalalarınıń ulıwma kólemi shegaralanbaǵan. Tek ǵana maqalalar hám temalar usı bette atap ótilgen faktlerdi tekseriwshi kriteriylerge hám basqa principlerge sáykes keliwi lazım. Qaǵaz enciklopediyadan parıqlı túrde bul jerde qaǵazdı, betlerdegi orındı únemlep paydalanıw mashqalası joq. Sol sebepli Wikipedia maqalalarında sózlerdi ilajı barınsha qısqartpay, tolıq paydalanıw kerek (óte keń tarqalǵan AQSh, BMSh kibi abbreviaturalar bul qaǵıydadan tısqarı). Bul óz gezeginde maqalanı tolıq túsiniwge (maqalanı oqıwshılar tárepinen) hám maqala kórinisiniń kórkemliginiń artıwına xızmet etedi.

Wikipedia — sózlik emes

Wikipedia — sózlik emes. Jáne, ol sóz yamasa sóz dizbeklerin paydalanıw boyınsha qollanba da emes. Sonlıqtan Wikipediada tómendegi kórinistegi maqalalar bolmawı lazım:

1. Sóz anıqlaması: Wikipediada málim bir sózdiń tek ǵana leksikalıq mánisin kórsetiw ushın jalǵız onıń anıqlamasınan ibarat maqala jazıw qáte esaplanadı. Sózdiń anıqlaması tek maqala basında beriliwi orınlı, biraq sońınan maqala Wikipedia ushın usınıs etiletuǵın standartlar tiykarında tolıqtırılıwı tiyis (Maqala qalay jazıladı?).
2. Sózdiń anıqlamları dizimi:.
3. Sózlerdi, jargon hám frazeologiyalıq sóz dizbegilerdi paydalanıw boyınsha qollanbalar:.

Sózdiń leksikalıq mánisin kórsetiwshi túsindirme sózlik kórinisindegi betler jaratıw ushın Wikipediaǵa qanalas arnawlı Wikisózlik joybarı bar bolıp, joybardıń qaraqalpaqsha bólimine úles qosıw ushın mına siltemege ótińiz.

Wikipedia — jańa ideyalardı taratıw quralı emes

Wikipedia — óz ideyalarıńız hám analitikalıq izertlewlerińiz nátiyjelerin járiyalaw yamasa basqa jerlerde ele baspadan shıǵarılmaǵan jańa maǵlıwmatlardı jaylastırıw ornı emes. Sol sebepli, Wikipedianı tómendegilerdi jaylastırıw maqsetinde paydalanıw qadaǵan etiledi:

1. Óz betinshe izertlew nátiyjeleri: jańa teoriyalar, jańa sheshimler, dáslepki ideyalar, ámeldegi atamalardıń orasań táriypleri, jańadan jaratılǵan atamalar hám basqalardı usınıw (qarańız: Wikipedia:Óz betinshe izertlewlerdiń qadaǵanlıǵı). Eger siz qaysı bir tema boyınsha dáslepki izertlewler alıp barǵan bolsańız, onı basqa orında, mısalı, jurnallar, baspalar yamasa internettegi abıroylı web-saytlarda baspa etiwge tırısıń. Wikipediada siziń jumısıńız nátiyjeleri haqqındaǵı maqala ol tek ulıwma qabıl etilgen bilimlerdiń bir bólegine aynalǵanda ǵana payda boladı.
2. Óz betinshe oylap shıǵarılǵan nárseler: eger siz jańa termin (aytayıq, «gipertábiyiy kúshler») yamasa jańa ayaq oyın usılın oylap tapqan bolsańız, basqa bir derek bul jóninde maǵlıwmat bermegenge shekem siziń oylap tapqan nárseńiz haqqındaǵı maǵlıwmatlar óz aldına maqala jaratıwǵa ılayıq bolmaydı.
3. Ádebiyat hám kórkem-óner boyınsha jeke kózqaraslar: Kórkem óner ǵayratkerleriniń ómirbayanı hám olardıń dóretpeleri haqqındaǵı maqalalar enciklopediyalıq xarakterge iye bolıwı hám abıroylı dereklerge tiykarlanǵan bolıwı shárt. Qosımsha tómendegi 5-punktke qarańız.
4. Jeke esse hám bloglar, jáne qaysı bir tema boyınsha jeke pikirlerińiz bayanı: Wikipedia negizinen adamzat jıynaǵan bilimlerdi toplawǵa arnalǵan joybar. Ol bir adamnıń jeke pikirin insaniyat bilimleriniń bir bólegine aylandırıw quralı emes. Tek kemnen-kem jaǵdaylarda belgili bir shaxstıń pikiri yamasa kózqarası maqala kórinisinde járiyalanıw múmkin, álbette, bunda ol haqqında basqalar (onıń ózi emes) jazıp, abıroylı yamasa rásmiy baspalarda járiyalaǵan bolıwı kerek. Wikipedia menen baylanıslı temalar boyınsha jeke pikirler Meta-Wikide qabıllanadı.
5. Házirgi hádiyseler haqqında pikirler (3-punkttiń ayrıqsha jaǵdayı retinde): Ayırım waqıtları dúnyada hám jámiyette bolıp atırǵan házirgi waqıyalar ayırım adamlardı óz kózqarasın qumarlanıp qorǵawǵa túrtki beredi, biraq Wikipedia onıń ushın qural emes. Maqalalar kerekli dárejede saldamlılıq penen hám bolıp atırǵan waqıyalardıń ishine kirip ketpesten, kerekli dárejede aralıqtı saqlap, bayan etiliwi kerek. Onnan soń, bunday maqalalardı jaqın keleshekte gónerip qalmaytuǵınday etip jazıw lazım.
6. Talqılaw forumları: Esińizde bolsın, biziń tiykarǵı maqsetimiz — enciklopediya jaratıw. Sol sebepli, maqalalardıń talqılaw betlerin abstraktlıq, jumıs menen baylanıslı bolmaǵan pikirler yamasa maqalalar haqqında jeke kózqaraslarıńızdı bildiriw ushın paydalanbawıńız kerek. Siz wikikásipleslerińiz benen olardıń talqılaw betlerinde óz-ara jazısıwıńız múmkin, biraq bul baylanıs ta tek Wikipediyada islew menen baylanıslı bolıwı kerek. Eń tiykarǵısı, talqılaw tekstlerin maqala betine kóshirip ótkermew kerek (abıroylı dereklerdegi belgili qánigelerdiń talqılawları haqqındaǵı maǵlıwmatlar qaǵıydadan tısqarı hám olar maqalalarǵa kirgiziliwi múmkin).
7. Jańalıqlar reportajları: Wikipedia házirgi bolıp atırǵan waqıyalar haqqındaǵı jańalıqlardıń tiykarǵı deregi bolmawı kerek. Wikipedia — baslanǵısh (tiykarǵı) deregi emes. Baslanǵısh derek retinde paydalanıw ushın arnawlı jaratılǵan Wikijańalıqlar joybarı bar.

Wikipedia — minbe emes

Wikipedia — minbe yamasa úgit-násiyatlaw, reklama quralı emes. Sonlıqtan, Wikipedia betlerinde tómendegiler bolmawı tiyis:

1. Úgit-násiyatlaw yaki qandayda bir nárseniń hám hádiyseniń tárepin alıw yamasa oǵan qarsı shıǵıw: álbette, maqalada sol nárse yamasa hádiyse haqqında obyektiv maǵlıwmatlar kórsetilgen bolıwı múmkin — biraq sonda da tekseriwdiń múmkinligi hám biytárep kózqaras principlerine ılajı bolǵanınsha qatań boysınıw kerek. Eger siz basqalardı óz kózqarasıńızǵa isendiriwdi qáleseńiz, sol maqsette blog ashıwıńız, forumda sóylesiwińiz, onıń ushın arnawlı mólsherlengen basqa qurallardan paydalanıwıńız múmkin. Biraq Wikipedia jeke pikirlerdi emes, al faktlardı usınıw ushın arnalǵan.
2. Ózin reklama qılıw: siz ózińiz yamasa belsendi qatnasıp atırǵan joybarlarıńız haqqında jazıw huqıqına iyesiz. Biraq barlıq enciklopediyalıq maqalalarǵa qoyılatuǵın standart talaplar (sol qatarı ózińiz haqqıńızda sóylegende boysınıw qıyın bolatuǵın biytárep kózqaras principi) bunday maqalalarǵa da tiyisli bolıwın este saqlań. Maqalalarda dım kerek bolmasa da avtobiografiyalıq betlerge kóp siltemeler beriw qáte esaplanadı.
3. Reklama: kompaniyalar hám olardıń ónimleri haqqındaǵı maqalalar biytárep kózqaras principine uyqas kelse ǵana qabıl etiledi. Buǵan qosımsha, maqalada kórsetilgen maǵlıwmatlar úshinshi shaxslar tárepinen ǵárezsiz tekseriliwi múmkinshiligi jaratılǵan bolıwı kerek. Sol sebepli, kishi kólemdegi «garajda ashılǵan kárxanalar» yamasa jergilikli kishi kárxanalar haqqındaǵı maqalalar ádette qabıl etilmeydi. Kommerciyalıq shólkemlerdiń saytlarına sırtqı siltemeler tek maqala teması menen baylanıslı iri kompaniyalardı kórsetkende ǵana qabıl etiledi. Itibar beriń, Wikipedia heshbir kompaniya paydası ushın rekomendaciya bermeydi.

Wikipedia — shaǵımlar hám usınıslar kitapshası emes

Wikipediada firmalar hám olardıń ónimlerine sıpatlama beriliwi múmkin, biraq olar haqqındaǵı maqalalar tek maǵlıwmat beriwshi, súwretlewshi xarakterde bayanlanǵan bolıwı kerek. Bunday maqalalardıń Wikipediada bar ekenligi olarda yamasa olardıń talqılaw betlerinde paydalanıwshılardıń jeke tásirleniwlerin jaylastırıw ushın usınıs bolıp xızmet etpeydi. Bul sıyaqlı tásir nátiyjesindegi pikirlerdi óz ishine alǵan redaktorlawlar biykar etiledi, sebebi olar óz betinshe izertlewge kiretuǵın hám tekseriw múmkinshiligi bolmaǵan maǵlıwmatlar bolıp tabıladı.

Wikipedia — aynalı server, fayllar arxivi yamasa derekler katalogı emes

Wikipedia — bul aynalı server serveri yamasa siltemeler, súwretler yamasa mediafayllardı saqlaw ushın baza emes. Wikipediaǵa ornalastırılǵan hámme zat enciklopediyada paydalanıw ushın sheksiz qayta redaktorlanıwı múmkin. Wikipediaǵa bir nárse jaylastırǵanıńızda, siz onı basqalarǵa CC-BY-SA hám GFDL licenziyaları astında erkin tarqatıwǵa razılıq bildiresiz. Wikipedia maqalaları tómendegishe bolmawı kerek:

1. Sırtqı siltemeler yamasa internet-kataloglar toplamı: maqalanıń mazmunına sáykes keletuǵın bir yamasa bir neshe paydalı siltemelerdi qoyıwdıń hesh qanday jaman jeri joq, biraq hádden tıs uzın dizimler maqalalardıń rawajlanıwına kesent etedi hám Wikipedianıń tiykarǵı maqsetinen shalǵıtadı. Tema boyınsha kóplegen saytlar bar bolsa da, maqalada tek ǵana bir úlken saytqa silteme qosqan maqul. Qosımsha sıpatında Wikipedia:Sırtqı siltemeler beti menen yamasa Meta-Wikide External links betindegi qollanbalar menen tanısıp shıǵıń.
2. Ishki siltemeler toplamı: bir neshe mánige iye bolǵan omonim sózlerdiń hár bir mánisiniń qısqasha túsindirmeni hám sol mánidegi betlerge ishki siltemelerdi óz ishine alǵan betlerge bul qaǵıyda tásir etpeydi.
3. Jámiyetlik múlk bolǵan derek materiallar hám maǵlıwmatlar toplamı: Kitaplardıń tolıq tekstleri, derek kodları, tariyxıy hújjetler túp nusqası, xatlar, nızamlar, daǵazalar hám basqa qımbatlı materiallardıń ózgermegen túp nusqaları kibi maǵlıwmatlar Wikipediaǵa maqala sıpatında kirgizilmewi kerek. Túp dereklerdiń tolıq tekstlerin (sonday-aq matematikalıq hám astronomiyalıq kestelerdi, programmalardıń derek kodların) Wikiderekke kirgiziń. Basqa tárepten, 1911-jılı baspadan shıqqan «Encyclopedia Britannica» sıyaqlı jámiyetlik múlk bolıp esaplanatuǵın resurslardan paydalanıp, maqalalarǵa maǵlıwmat qosıw múmkin.
4. Fotografiyalar hám mediafayllar toplamı (eger de olar birge júriwshi tekstlersiz bolsa): Eger ózińiz jaratqan fotografiya yamasa súwretlerdi daǵazalamaqshı bolsańız, fotosúwretińizge baylanıslı hám enciklopediyalıq kontekstti jaratatuǵın maqala jazıń yamasa kerek bolǵan jaǵdayda barlıq wiki bólimler redaktorları olardan paydalana alıwı ushın fotosúwretti Wikiqoymaǵa ornalastırıń.

Wikipedia — biypul hosting, blog, jáne web-xızmet kórsetiwshi yamasa sociallıq tarmaq emes

Wikipedia enciklopediya jumısına baylanıslı bolmaǵan materiallardı saqlaw xızmetlerin kórsetpeydi. Siz bul jerde óz web-saytıńızdı, blogıńızdı yamasa qandayda bir wikidi ornalastıra almaysız. Wikipedia tómendegilerdiń jaylasıw ornı retinde qabıl etilmewi kerek:

1. Jeke betler: Wikipedia paydalanıwshılarınıń óz jeke betleri bar, biraq olardı tek enciklopediyada jumıs islew menen baylanıslı maǵlıwmatlardı jaylastırıwǵa paydalanıw múmkin. Eger siz jeke web-bet yamasa blog jaratıw ushın orın izlep atırǵan bolsańız, internette bunday xızmetlerdi mutqa kórsetetuǵın kóplegen provayderlerden birine xabarlasıń. Wikipediada paydalanıwshı betińiz basqa qatnasıwshılar menen jeke maqsette emes, al enciklopediya boyınsha baylanısıw ushın arnalǵan.
2. Jeke fayllar: Ótinish, Wikipediaǵa tek enciklopediya maqalalarında yamasa joybar betlerinde qollanılatuǵın fayllardı júkleń: qalǵan hámme zat óshiriledi. Eger sizde paydalı súwretler yamasa basqa materiallar bolsa, olardı Wikiqoymaǵa júkleń, sonda olarǵa Wikipedia maqalasınan silteme jaratıw múmkin boladı.

Wikipedia — katalog emes

Wikipedia — házir bar yamasa aldın bolǵan hámme zatlardıń katalogı emes. Wikipedia maqalaları tómendegishe bolmawı kerek:

1. Óz-ara baylanıslı bolmaǵan maǵlıwmatlar dizimi hám bazası (bir bette hár túrli mánidegi bir neshe citatalar, aforizmler, real yamasa fantastikalıq qaharmanlar haqqındaǵı maǵlıwmatlar): Álbette, mazmunı maqala temasına tıǵız baylanıslı bolǵan yamasa onı belgili dárejede tolıqtıratuǵın dizimniń bolǵanınıń jaman tárepi joq. Biraq eger siz citatalar dizimin jaratpaqshı bolsańız, onı Wikiсitata joybarına jaylastırıń.
2. Genealogiyalıq shejire terekleri yamasa telefon málimlemeleri. Biografiyalıq maqalalar tek ǵana aytarlıqtay belgili bolǵan yamasa jetiskenlikleri menen ataqlı bolǵan adamlar (sonday-aq, jánjelli jaǵdaylar menen tanılǵanlar) haqqında jaratılıwına ruqsat etiledi. Adamnıń ataqlılıq ólshemlerinen biri, bul ol haqqında sırtqı dereklerde (tarmaq yamasa baspa) maǵlıwmatlardıń bar ekenligi bolıp tabıladı. Barlıq adamlar haqqındaǵı genealogiyalıq hám biografiyalıq maǵlıwmatlardı saqlaw ushın arnawlı jaratılǵan joybarlar bar bolıp, Wikipedia olar qatarına kirmeydi.
3. Kataloglar, qollanbalar yamasa telebaǵdarlamalar, sonıń menen birge biznesti qollap-quwatlawshı resurslar. Mısalı, radiostanciya haqqındaǵı maqalada, qaǵıyda boyınsha, bolajaq waqıyalar, kadrlar ózgeriwi, telefon nomerleri, baǵdarlamalardıń izbe-izligi daǵazaları hám basqalardı sanap ótiw kerek emes (maqalada áhmiyetli kadrlardıń iskerligi hám iri waqıyalar súwretleniwi múmkin). Sonıń menen birge, bunday maqalanıń talqılaw beti maqalanıń teması menen baylanıslı kommerciya iskerligi ushın emes, bálki maqalanıń ózin talqılaw ushın arnalǵan.
   

Wikipedia — «sarı betler» (qarań: en:Yellow Pages) emes.

Wikipedia — tártipsiz maǵlıwmatlar taslandıxanası emes

Wikipedia — informaciyalıq materiallardıń tártipsiz kollekciyası emes. Geypara maǵlıwmatlar 100% haqıyqat ekenligi anıq bolsa da, bul onı enciklopediyaǵa kirgiziw kerek degeni emes. Enciklopediyaǵa qaysı maǵlıwmatlardı kirgiziw abzal ekenligi haqqında talqılawlar ele dawam etip atırǵan bolsa da, Wikipedia maqalaları tómendegi kelisimge erisilgen. Demek, Wikipedia maqalaları:

1. Tez-tez soralatuǵın sorawlar dizimi hám olarǵa juwaplar emes. Maqalada tema boyınsha tez-tez beriletuǵın sorawlarǵa toqtap ótiw orınsız — bunıń ornına maqaladaǵı maǵlıwmatlardı temaǵa tiyisli intonaciyalıq gúrriń (ritorikalıq sorawlar menen úzilmegen) kórinisinde jazıw kerek.
2. Sayaxatshılar ushın sayaxat qollanbaları emes. Parij haqqındaǵı maqalada Eyfel minarı yamasa Luvr muzeyi sıyaqlı dıqqatqa iye orınlardı aytıp ótiw orınlı, biraq súyikli miymanxanańızdıń telefon nomeri hám adresi yamasa Elisey maydanındaǵı sútli kofeniń bahasın maqalaǵa qosıw orınsız. Usı taqılettegi sayaxat maǵlıwmatları Wikigid joybarında irkinishsiz qabıl etiledi.
3. Memoriallar emes. Wikipedia — qaytıs bolǵan doslardı hám jaqınlardı eske alatuǵın jer emes. Enciklopediya maqalasında súwretlengen adam ataqlı bolıwı kerek.
4. Qollanbalar emes, receptler emes, kórsetpeler emes. Wikipediada adamlar, orınlar, obyektler sıpatlamaları bolıwı múmkin bolsa da, jollamalar, másláhátler (yuridikalıq yamasa medicinalıq) yamasa kórsetpelerge uqsamaytuǵınlıǵı yamasa basqıshpa-basqısh («qalay qılıw kerek» usılındaǵı) kórsetpelerdi, sonday-aq qádemme-qádem oqıw qollanbalar, ekspluataciya jollaması, kompyuter oyınların ótiw boyınsha másláhátler hám receptlerdi óz ishine almawı shárt. Bul sheklew Wikipedia nomfazolarida aynıwı múmkin, bul jerde vikipediyada islew menen baylanıslı „vikipediya:Maqala qanday jazıladı? “ga o'xhash kórsetpeler ámel etedi. Basqıshpa-basqısh kórsetpelerdi („qanday qılıw“ boyınsha kórsetpelerdi) jaylastırıw ushın vikikitob joybarı bar.
5. Web saytları ushın qollanba emes. Wikipedia maqalası sayttıń maqseti, dúzilisi hám xızmetlerin súwretlew menen shegaralanıp qalmawı, tabıslar, ataqlılıq hám tariyxıy áhmiyetine itibar berip, sayttı enciklopediyalıq tárizde súwretlewi kerek. Saytlar haqqındaǵı bunday maǵlıwmatlar basqa dereklerge qaraǵanda talay jańa bolıp qalıwı múmkin, sebebi biz maqalaǵa jańa faktlar hám maǵlıwmatlardı ámeldegi bolǵanda kirgiziwimiz múmkin.
6. Kitaplardıń tekstleri de, olarǵa túsindiriwler de emes — onıń ushın vikimanba bar.
7. Syujetler kórgizbesi emes. Kórkem óner dóretpeleri hám kompyuter oyınları haqqındaǵı maqalalar, sonıń menen birge, fantastika álemleri ob'ektleri tek syujetning bir prezentaciyaınan ibarat bolıwı múmkin emes, olar dereklerdi izertlew nátiyjesinde alınǵan dóretpe, onıń qásiyetleri, tábiyaatı hám tariyxıy áhmiyetin analiz qılıwdı usınıwları kerek[2].
8. Kulinariyalıq receptler kitabı emes. Onıń ushın vikikitobda Kulinar_kitob betin jaratılıwmasıńız múmkin.
9. Transport kestesi emes. Temirjol stansiyalar, platformalar hám vokzallar, avtostansiya hám avtovokzallar, dárya hám teńiz portları, aeroportlar kestesi emes. Bunday maǵlıwmatlardı vikipediyada tek ulıwmalastırılǵan hám analiz etilgen formada jaylastırıw múmkin[3].
10. «Sarı baspasóz» emes. vikipediya maqalalar temaların ensiklopediyalıq tárzde, neytral kózqarastan suwretleydi; mish -mishlar, ǵıybat hám adamlardıń jeke ómiriniń „sensatsion“ tolıq maǵlıwmatların tarqatıw onıń wazıypasına kirmaydi. Ásirese, házirde turmıs bolǵan kisiler haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa ıqtıyat bolıw zárúr ; olar haqqında shubhalı maǵlıwmatlardı jaylastırıw olarǵa zálel etkazishi hám sudqa tiykar bolıwı múmkin. Usınıń menen birge, eger qandayda bir jánjelli epizod adamdıń ómirbayanı ushın zárúrli bolsa (mısalı, bul onıń kásiplik iskerligine tásir etken) hám isenimli derekler tárepinen tastıyıqlanǵan bolsa, bul haqqında maǵlıwmattı maqalaǵa kirgiziw múmkin. Ulıwma alǵanda, zamanlaslar haqqında maǵlıwmat qosqanda, vikipediya:Zamanlaslardıń ómirbayanı qaǵıydasına ámel qılıw kerek.