Axamaniyler

Axamaniyler — basqa walayatlar menen bir qatarda Xorezm ahamoniyler mámleketi quramindaǵi ayirim bir satrapliq boldi. Biraq Xorezmdi jawlap aliw, Aral teńizi atirapi sahralarindaǵi ham shólistanliqlardaǵi kóshpelilerge qarsi basip aliwshiliq urislar ahamoniylerge qarsi hareketlerdi keltirip shiǵaradi. Jergilikli xaliqtiń basqinshilarǵa qarsi azatliq ushin guresleri hawij alip ketti.

Tarıyxı

Kir 2 niń orta Aziyaǵa bolǵan atlanislari haqqinda sol dawirdiń tariyxshilari har qiyli maǵliwmatlar jazip qaldirǵan. ayemgi grek jaziwshisi Gerodottiń jaziwina qaraǵanda, Kir II patsha Tumaris xanimǵa u’ylenbekshi bolip jawshi jiberedi. Tumaris jawshilarǵa ―patsha Kirdiń maqseti maǵan u’yleniw emes, al meniń elimdi, massagetler ma’mleketin almaqshi dep aldin boljap olardi qaytaradi. Bul Massagetler patshasi Tumaris penen Kir II arasindaǵi awizsha so’ylesiwler edi. So’zi o’tpegen soń, patsha Kir massagetlerge uris ashadi o’z a’skerleri menen Oks (Amiwda’riya) ten keship o’tip, massagetler jerine basip kirdi. Biraq ekinshi ku’ni hiyle isletip, qoriqqan adamǵa uqsap shatirlarina ishimlik-vino taslap keyin sheginedi. Bul waqiya Tumariske jetedi ol o’z uli Sparangizdi a’skerleriniń u’shten bir bo’legine basshiliq etip, dushpanniń izinen quwiwǵa jiberedi. Burin sawashlarda sinalmaǵan jas a’skerbasi Sparangiz, Kirdiń shatirlarda qaldirǵan sharaplarin ishedi ha’m á’skerleri menen biyxush bolip qaladi. Buni sezgen dushpan ku’shleri tu’nde uyiqlap atirǵan saklerge kelip olardi qirip taslaydi, olardiń ishinde patsha xanim Tumaristińde uli bar edi.Tumaris Kir II den ósh aliwǵa qarar etti. Tumaris Kir II ni aldap tawdiń jira sayina alip bardi. ol jerde aldin ala tayarlanǵan Tumaristiń jawingerleri kutip turǵan edi ha’m Tumaris 200 000 persiyanlardi joq etti. Soniń ishinde 29 jil patshaliq etken Kir II niń ózi de joq etildi. Jeńis mantiǵip sonday boldi, hatteki bul qirǵin sawashtaǵi jeńilis haqqinda persiyanlarǵa xabar bergendey tiri qalǵan adam bolmaǵan. Patsha xanim Kir II niń basin kesip alip, dushpanniń qanina toltirilǵan meske saliwǵa buyriq bergen. «Sen barqulla qan tógiwge qumar boldiń ham hesh qashan qanǵa toymadiń, endi qanǵa toyasań» dep Tumaris Kir II niń jawiz qanxorliǵin qaralaǵan,—dep jazǵan. Tumaris xanim basqarǵan massagetler ma’mleketi ha’m Kir II basshiliq etken parsilar arasindaǵi bul uris b.e.sh. 530-jili iyul ayiniń aqiri, avgusttiń basinda eski Oks (Amiwda’rya) deltasi Uzboy boyinda bolip o’tken.

Mádeniyatı

Ja’nede Grek tariyxshisi Strabonniń (b.e.sh. 64-23 j) jaziwina qaraǵanda massagetlerdiń a’skerleri arasinda Xorezm ma’mleketiniń jawingerleri de bolǵan. Bul eki Xorezm ha’m sak(massaget) xaliqlari o’z azatliqlari ushin sirtqi dushpanlarǵa qarsi birge urisqan ha’m eldi qorǵawǵa qatnasqan. Iranda Dariy I patshaliq (b.e.sh. 522-486 jj) o’tken da’wirde orta Aziya xaliqlari ba’ri-bir parsilarǵa boysindirildi. Orta Aziya wa’layatlari Margiana, Parfiya, Baktriya, Sogd, Xorezm ha’m Aral boyi saklari boysindirilǵan. Na’tiyjede Xorezm walayatı ma’mleketi ha’m saklardin a’skeriy awqaminan quralǵan ma’mleket tarqaladi. B.e.sh. VI a’sirdiń ortasinda qubla Aral boyi xaliqlari Axamaniyler basqarǵan mámleket quramina kiredi. Baǵindirǵan walayatlardi óz quramina qosti ha’m olardi nayip-satraplar basqardi.Wa’layat ha’kimleri patshaǵa jaqin adamlardan qoyilǵan el geyde atadan balaǵa o’tken.orta Aziya xaliqlari to’rt ha’kimlikke (satrap) bo’lip basqarilǵan.

Solardiń ishinde Xorezm bul mámleketiniń 16-satrapliǵi, massagetler 15-satrapliǵina. Satirap ha’kimleriniń waziypasi o’zleri basqarǵan wa’layatlarda tinishliqti saqlaw, saliq jiynaw ha’m ma’mleket áskerlerin aziq-awqatlar menen ta’miyinlew boladi. Sol da’wirdegi orta Aziya xaliqlari bolǵan sogdianalar, baktriyalilar, xorezmliler ha’m sakmassagetler axamaniy askerleriniń quraminda Gretsya menen bolǵan urislarda qatnasqan. Misali ushin b.e.sh. 480 –jili Fermopil ha’m 479-jili Plateya janindaǵi grekler menen bolǵan sawashta saklardan turǵan piyada ha’m atli a’skerler erlik ko’rsetedi. Tariyxiy maǵliwmatlarda Xorezmli Artasekt degen adam Dardanel buǵazindaǵi qalalardiń birewinde ha’kim bolip islegen, al basqa bir xorezmli Dargaman degen adam Elefantinadaǵi (Misir-Egypt) parsi a’skerleri quraminda xizmette bolǵanliǵi aytiladi.