Axamaniyler
Axamaniyler — basqa walayatlar menen bir qatarda Xorezm ahamoniyler mámleketi quramindaģi ayirim bir satrapliq boldi. Biraq Xorezmdi jawlap aliw, Aral teńizi atirapi sahralarindaģi ham sho'listanliqlardaģi ko'shpelilerge qarsi basip aliwshiliq urislar ahamoniylerge qarsi hareketlerdi keltirip shiģaradi. Jergilikli xaliqtiń basqinshilarģa qarsi azatliq ushin guresleri hawij alip ketti.
Tarıyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Kir 2 niń orta Aziyaģa bolģan atlanislari haqqinda sol dawirdiń tariyxshilari har qiyli maģliwmatlar jazip qaldirģan. ayemgi grek jaziwshisi Gerodottiń jaziwina qaraģanda, Kir II patsha Tumaris xanimģa u’ylenbekshi bolip jawshi jiberedi. Tumaris jawshilarģa ―patsha Kirdiń maqseti maģan u’yleniw emes, al meniń elimdi, massagetler ma’mleketin almaqshi dep aldin boljap olardi qaytaradi. Bul Massagetler patshasi Tumaris penen Kir II arasindaģi awizsha so’ylesiwler edi. So’zi o’tpegen soń, patsha Kir massagetlerge uris ashadi o’z a’skerleri menen Oks (Amiwda’riya) ten keship o’tip, massagetler jerine basip kirdi. Biraq ekinshi ku’ni hiyle isletip, qoriqqan adamģa uqsap shatirlarina ishimlik-vino taslap keyin sheginedi. Bul waqiya Tumariske jetedi ol o’z uli Sparangizdi a’skerleriniń u’shten bir bo’legine basshiliq etip, dushpanniń izinen quwiwģa jiberedi. Burin sawashlarda sinalmaģan jas a’skerbasi Sparangiz, Kirdiń shatirlarda qaldirģan sharaplarin ishedi ha’m á’skerleri menen biyxush bolip qaladi. Buni sezgen dushpan ku’shleri tu’nde uyiqlap atirģan saklerge kelip olardi qirip taslaydi, olardiń ishinde patsha xanim Tumaristińde uli bar edi.Tumaris Kir II den o'sh aliwģa qarar etti. Tumaris Kir II ni aldap tawdiń jira sayina alip bardi. ol jerde aldin ala tayarlanģan Tumaristiń jawingerleri kutip turģan edi ha’m Tumaris 200 000 persiyanlardi joq etti. Soniń ishinde 29 jil patshaliq etken Kir II niń o'zi de joq etildi. Jeńis mantiģip sonday boldi, hatteki bul qirģin sawashtaģi jeńilis haqqinda persiyanlarģa xabar bergendey tiri qalģan adam bolmaģan. Patsha xanim Kir II niń basin kesip alip, dushpanniń qanina toltirilģan meske saliwģa buyriq bergen. «Sen barqulla qan to'giwge qumar boldiń ham hesh qashan qanģa toymadiń, endi qanģa toyasań» dep Tumaris Kir II niń jawiz qanxorliģin qaralaģan,—dep jazģan. Tumaris xanim basqarģan massagetler ma’mleketi ha’m Kir II basshiliq etken parsilar arasindaģi bul uris b.e.sh. 530-jili iyul ayiniń aqiri, avgusttiń basinda eski Oks (Amiwda’rya) deltasi Uzboy boyinda bolip o’tken.
Mádeniyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ja’nede Grek tariyxshisi Strabonniń (b.e.sh. 64-23 j) jaziwina qaraģanda massagetlerdiń a’skerleri arasinda Xorezm ma’mleketiniń jawingerleri de bolģan. Bul eki Xorezm ha’m sak(massaget) xaliqlari o’z azatliqlari ushin sirtqi dushpanlarģa qarsi birge urisqan ha’m eldi qorģawģa qatnasqan. Iranda Dariy I patshaliq (b.e.sh. 522-486 jj) o’tken da’wirde orta Aziya xaliqlari ba’ri-bir parsilarģa boysindirildi. Orta Aziya wa’layatlari Margiana, Parfiya, Baktriya, Sogd, Xorezm ha’m Aral boyi saklari boysindirilģan. Na’tiyjede Xorezm walayatı ma’mleketi ha’m saklardin a’skeriy awqaminan quralģan ma’mleket tarqaladi. B.e.sh. VI a’sirdiń ortasinda qubla Aral boyi xaliqlari Axamaniyler basqarģan mámleket quramina kiredi. Baģindirģan walayatlardi óz quramina qosti ha’m olardi nayip-satraplar basqardi.Wa’layat ha’kimleri patshaģa jaqin adamlardan qoyilģan el geyde atadan balaģa o’tken.orta Aziya xaliqlari to’rt ha’kimlikke (satrap) bo’lip basqarilģan. Solardiń ishinde Xorezm bul mámleketiniń 16-satrapliģi, massagetler 15 - satrapliģina. Satirap ha’kimleriniń waziypasi o’zleri basqarģan wa’layatlarda tinishliqti saqlaw, saliq jiynaw ha’m ma’mleket áskerlerin aziq-awqatlar menen ta’miyinlew boladi. Sol da’wirdegi orta Aziya xaliqlari bolģan sogdianalar, baktriyalilar, xorezmliler ha’m sakmassagetler axamaniy askerleriniń quraminda Gretsya menen bolģan urislarda qatnasqan. Misali ushin b.e.sh. 480 –jili Fermopil ha’m 479-jili Plateya janindaģi grekler menen bolģan sawashta saklardan turģan piyada ha’m atli a’skerler erlik ko’rsetedi. Tariyxiy maģliwmatlarda Xorezmli Artasekt degen adam Dardanel buģazindaģi qalalardiń birewinde ha’kim bolip islegen, al basqa bir xorezmli Dargaman degen adam Elefantinadaģi (Misir-Egypt) parsi a’skerleri quraminda xizmette bolģanliģi aytiladi.