Buwınayaqlılar

Buwınayaqlılar- (Arthropoda) - omırtqasız haywanlar tipi. B. dıń awladı tómen dúzilgen teńiz halqalı jawın qurtıları esaplansada, olardıń bir yamasa bir neshe ulıwma awladlarınan kelip shıqqanlıǵı tuwrısındaǵı mashqala házirge shekem uzil kesil sheshilmegen. Eń ayyemgi buwınayaqlılardan trilobitasimonlar tómen kembriy qatlamlarınan baslap ushraydı. Ordovik hám silur dáwirinde B. qurǵaqlıqqa shıǵıwǵan. B. dıń denesi hám ayaqları buwınlarǵa bólingen (B. atı da áne sonnan alınǵan ), óz-ara simmetriyalı. Denesi qattı xitin kutikula menen oralǵan. Xitin qaplamı sırtqı skılet funkciyasın da atqaradı, oǵan ishinde bolǵan muskiller birigedi. Dene buwınları geteronom, yaǵnıy olardıń forması hám úlkenligi hár túrlı boladı. B. denesi ádetde bas, tós hám qarın bólimlerinen ibarat. Bıraq geyde deneniń túrli bólimleri óz-ara hár túrlı tárizde birigip ketiwi múmkin. B. dıń bas bólimi bas bólegi — akronnan hám 4 dene buwınlarınıń qosılıwınan payda boladı. Tós hám qarın bólimlerindegi buwınları hár túrlı sistematik gruppalarda birdey bolmaydı. B. denesindegi hár bir buwım dáslep bir juptan nayǵa uqsas o'simtege iye bolǵan, keyinirek bul o'simteler jaqlar, júriw ayaqları, qalash organlar, sorıǵıshlar, órmekshi bózi hám basqa organlarǵa aynalǵan yamasa joǵalıp ketken. B. saǵaq, traxeya yamasa ókpe arqalı dem aladı. Baslanǵısh awqat as sińiriw sisteması ektodermadan payda bolǵan aldınǵı hám keyingi ishekten, endodermadan payda bolǵan orta ishekten hám de olar menen baylanısqan túpirik hám as sińiriwden ibarat. Ayırıw organları kelip shıǵıwı hám funkciyasına kóre, qalqalı jawın qurtılarnıń metanefridiylariga uqsas bolǵan antennal, koksal hám maksillar bóz — celomoduklardan yamasa ishek o'simteleri — malpiginayshalarınan ibarat. Qan aylanıw sisteması ashıq, qan aylanıw shólkemleri hár túrlı dárejede rawajlanǵan. Nerv sisteması qosılıwınan payda bolatuǵın bas mıy hám qarın nerv shınjırınan ibarat. Qarın nerv shınjırındaǵı nerv gangliylari dene buwınlarınıń ózgeriwine qaraǵan halda túrli dárejede konsentraciyalasqan boladı. Kópshilik B. dıń jaqsı rawajlanǵan sezim shólkemleri, atap aytqanda quramalı fasetkali kózleri, hár túrlı mexano hám xemoreseptorlari, esitiw, teń turıw, dawıs shıǵarıw shólkemleri boladı. Derlik barlıq B. ayırım jınslı. Jınıslıq qapırıqorfizm jaqsı rawajlanǵan. Jınıslıq jol menen (geyde partenogenez) kópayadi. Kópshilik túrleri metamorfoz arqalı rawajlanadı. Qattı dene qaplawshı B. nıń ósiwine tosqınlıq etedi. Sol sebepli B. tek eski xitin qaplaǵıshın taslaw (túlew), jańa xitin postın payda etiw arqalı ósedi. Dene boslıǵı aralas tipde (miksotsel). Muskınlleiı toptop bolıp jaylasqan. Kópshilik B. dıń júregi nay tárizli, kóp kameralı, qanı dene suyıqlıǵına uqsas bolıp, gemolimfa dep ataladı. B. tipi 4 genje tip: trilobitasimonlar (qazılma jaǵdayda ushraytuǵın birden-bir trilobitlar klası ), saǵaq penen ddem alıwshılar (birden-bir teńiz shayanımonlar klası ), xelitseralilar (semserdumlilar, órmekshiler klassları ), traxeyalilar (kóbayaqlılar, shıbın-shirkeyler klassları ) na bólinedi. 2 mln.ǵa jaqın túri bar. Jerde ámeldegi bolǵan hámme jasaw ortalıqların iyelegen. B. dıń qurǵaqlıqta jasawǵa hám hawada ushıwǵa sáykeslesiwi haywanat dúnyasında júz bergen eń zárúrli ózgerislerden biri esaplanadı. B. biosferada júda úlken áhmiyetke iye. Kópshilik ekosistemalardaǵı tiri organizmlerdiń tiykarǵı bólegin qurawı, hár-túrli azıqlanıwı sebepli B. tábiyatda elementler aylanıwı procesin ámelge asıradı. B. azıq-awqat hám kiyim-kenshek ushın shiyki ónim deregi retinde de úlken áhmiyetke iye. B. arasında organikalıq qaldıqların ózlestirip, topıraq payda bolıwı processinde aktiv qatnas etetuǵın adam hám haywanlarda parazitlik etetuǵın hám kesellik tarqatatuǵın gullerdi shańlatıp, ósimliklerdiń zúráátliligin asırıwǵa múmkinshilik beretuǵın ; awıl xojalıǵı eginlerin jeb, zıyankeslik etetuǵın túrleri de kóp.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl