Buxara qamalı

Wikipedia, erkin enciklopediya

Buxara qamalı 1220-jıl mart ayında monǵollardıń Xorezm imperiyasın basıp alıwı dáwirinde bolıp ótken. Monǵollar imperiyasınıń húkimdarı Shıńǵısxan Shah Muhammed II basqarǵan Xorezm imperiyasına kóp táreplema hújim uyımlastırǵan. Shah úlken qalalardı jeke tártipte qorǵawdı rejelestiriwine qaramastan, monǵollar shegaradaǵı Otrar qalasın qamal qılıp, Xorezmge soqqı beredi.

Buxara qalası Xorezm imperiyasınıń iri sawda hám mádeniy orayı bolǵan. Qala Monǵollar imperiyası menen shegaradan uzaqta jaylasqanlıǵı sebepli shah qalanı qorǵaw ushın 20 mıńnan azraq ásker ajratqan. Bıraq sanı 30 000 nan 50 000 ǵa shekem bolǵan monǵol áskerleri , ótip bolmaydı dep esaplanǵan Qızılqum shólin kesip ótiwge erisedi.Bunday jaǵdaydan qáweterlengen Buxara qorǵawshıları qorqıwǵa túsip qaladı hám áwmetsiz bolǵan gúresten soń úsh kún ishinde jeńiledi. Xorezmlik hukmdarǵa sadıq áskerler qala buzıp taslanaman degenshe, eki hápteden az waqıt dawamında qalanı qorǵap turadı.

Monǵol áskerleri saraydaǵı hámmeni óltirip, xalqtıń kópshilik bólimin qul etip aladı. Qolı gúl ónermentlerdiń miynetleri monǵollar tárepinen ózlestirildi, basqaları bolsa armiyaǵa alip ketildi. Sol waqıtta Buxara órtler ishinde qalǵan bolsa da, ziyan kóriw kórsetkishi kemlew edi. Qısqa waqıt ishinde qala jáne sawda hám mádeniy orayǵa aylanip, Pax Mongolika dáwirinde jánede rawajlandı.

Tariyxı[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Yoqut al-Hamaviydıń geografik maǵlıwmatlarına kóre, monǵollar basqınshılıǵı qarsańında Buxara Orta Aziyanıń ”Eń úlken qalaları qatarında bolǵan[1][2]. 300 000 ǵa jaqın xalqı hám 45 000 kitaptan ibarat kitapxanaǵa iye bolǵan qala Baǵdad penen ilm hám mádeniyat orayi sıpatında básekilese alatuǵın edi[3][4]. 1121-jılı paydalanıwǵa tapsırılǵan Poi Kalon meshiti dúnyadaǵı eń úlken meshitlerden biri bolip, meshitte Minorai Kalon jaylasqan edi[5]. Qalanı V ásirde qurılǵan Buxara arki qorshap hám qorǵanıw wazıypasın atqaratuǵın edi. Diyxanshılıq jerleri Zarafshan dáryasınıń suwı járdeminde suwǵarılǵan[6].

Qala XII ásir dawamında Qaraxaniyler mámleketi húkmranlıǵı astında bolip, olar tarıyxta Samarqand, Tashkent ham Ferǵana siyaqlı kóplep eń bay qalalardı qadaǵalaǵan[7]. Qaraqitay xanlıǵınıń nominal vassalları bolǵan Qaraxaniylerge xalq sanı hám jeri úlken bolǵanlıǵı sebepli avtonom jumıs kórsetiw ushın ruqsat berilgen edi. Qaraxaniyler 1215-jılı Seljukiyler mámleketi Gurganjda qulawı nátiyjesinde qáliplesken hám bir waqıtları qaraqıtaylardıń vassalları bolǵan Xorezmshahlar mámleketi tárepinen boysındırıldı[8][9]. 1218-jılı Xorezmshah Muhammed Xorezmshah Hamadon, Iran hám Xorasan sultanı bolıp, Ǵuriylar hám Eldegiziylar ústinen húkmranlıq ornatqan[8]. Xorezm imperiyası monǵollar ústinen gegemonlıq ornata baslaǵan Shıńǵısxan basqınshılıǵınan qashqan qashqınlar sebepli Qaraqıtaylar jerini iyelep aldı[10]. Ortalıq dushpan bolǵan Nayman shaxzadası Kuchluq jeńiliske ushıraǵannan keyin monǵollar hám Xorezmshahlar ortasındaǵı múnasebetler dáslep bekkem qáliplesti[11]. Bıraq, Xorezmshah monǵollarǵa qaraǵanda qorqıw bildire basladı. Solnamashı an-Nisoviy bul jaǵdaydıń ózgeriwin tezligi hám háreketsheńligi sebepli shaxtı qorqıtıp qoyǵan monǵol áskerleri menen kútilmegen soqlıǵısıw itimallıǵı menen baylanısqan[12]. 1218-jılı shax Otrar hákimi Inalshıqqa monǵollardıń sawda karwanın qamaqqa alıp, olardıó tovarların tartıp alıwǵa ruqsat beredi. Shińǵısxan bul máselege diplomatik sheshim izlep, Úrgenshge úsh elshi jiberedi. Muhammede Xorezmshax olardı xorlaydı, solardan birewin xalq aldına shıǵarıp óltiredi. Bunnan ǵazeplengen Shıńǵısxan Jin dinastiyasına qarsı urıstı qaldırip, 1219-jılı áskerleriniń úlken bólimi menen batıs tárepke atlanıp, qorǵanıw ushın Muxali noyan basshılıǵında júda kem ásker qaldırdı[13].

Qamaldıń baslanıwı[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Monǵol basqınshılarınıń ulıwmalıq sanı haqqında bir-birine qarama-qarsı maǵlıwmatlar bar. Eń joqarı kórsetkishlerdi Juzjoniy hám Rashididdin sıyaqlı áyyemgi musılman tarıyxshılar shıǵarmalarında kóriw múmkin[14][15]. Morris Rossabi siyaqlı zamanagóy alımlar monǵol basqınshılarınıń ulıwma sanı 200,000 nan artıq bolıwı múmkin emeslegin aytıp ótedi[16]. Jon Masson Smit 130,00 arirapındaǵı ásker dep boljaydı[17]. Minimal 75,000lıq ásker haqqında Karl Svedrup maǵlıwmat bergen. Alım tuman (eń úlken monǵol áskeriy bólimi) kóbinese ólshemleri boyınsha hádden artıq asırılǵan dep boljaydı[18]. Monǵol áskerleri óz aldına bólimlerge bólinip, Xorezmshaxlar shegarasına jetip kelgen. Dáslep Shıńǵısxannıń tuńǵısh ulı Joji hám sarkarda Jebe basshılıǵındaǵı avangard Tyan-Shan tawlarınan ótip, Ferǵana qalaların basıp alǵan. Sol waqıtta Jojidıń inileri Shıǵatay hım Oqtay Otrardı qamal qıladı[19]. Tez arada Shıńǵısxannıń genje balası Tuli jetip kelip, basqınshı áskerlerdi tórt bólimge bóledi. Shıǵatay hám Oqtay Otrar qamalın dawam ettiredi, Joji arqa-batısqa Gurganj tárepke jol aladı. Xojendti alıw ushın kishi otryad da jiberiledi. Shıńǵısxannıń ózi Tuli hám áskerlerdiń derlik yarımın – 30-50 mıń adam menen batıs tárepke jol aladı[20].

Map of Central Asian Mongol campaigns between 1216 and 1223.
1207—1225-yillarda Shıńǵısxannıń Áskeriy háreketleri kartası

Bul jaǵdayda Xorezmshax kóplep qıyınshılıqlarǵa dus keldi. Imperiya shegaraları keń hám jańadan dúzilgen bolıp. Basqarıw rawajlanıp atırǵan edi[21]. Húkmdardıń anası Turkan xatun saltanatta salmaqlı hákimiyayqa iye edi. Peter Golden húkmdar hám anası ortasındaǵı múnasebetlerdi “qolaysız diarxiya” dep ataǵan. Bul jaǵday kóbinese Muhammedge ziyan jetkergen[22]. Shax áskerbasshılardıń kópshiligine isenbeytuǵın edi. Tuńǵısh ulı hám bir jıl aldın Írǵız dóryasındaǵı urısta áskeriy talantın kórsetken miyrasxorı Jalaliddin bulóqatarǵa kirmeytuǵın edi[23]. Eger Xorezmshax kóplep sarkardaları qalegenindey ashıq urısqa kiriskeninde edi, ol monǵol áskerleri hám onıń ulıwma sanı, qabileti boyınsha artta qaladırar edi[24]. Solay etip, shax kúshlerin imperiyanıń eń áhmiyetli qalalarına garnizon áskerleri tárizinde bóliwge qarar etti[13]. Urıs frontınan uzaqta bońǵanı ushın Buxaraǵa qaraǵanda kem sanlı ásker ajıratılǵan edi. Monǵol áskerleri boyınsha bolǵan siyaqlı shax áskerleriniń ulıwma sanı hám quramı haqqında básekiler bar bolıp esaplanadı. Solnamashı Juvayniy Otrar ushın járdemge 50mıń adam jiberilgeni, Buxarada bolsa keminde 20mıń adam barlıǵın aytıp ótedi[25]. Sverdruotıń jazıwınsha, Buxarada 2mıńnan 5 mıńǵa shekem adam bolǵan delinedi[26]. Shaxtıń strategiyası haqqńnda juwmaqlap Shıńǵısxan Samarqand qorǵanın aylanıp ótip, 1220-jılı 7-fevralda Qızılqum shólinenÚlgi:Cvt 300 mi (480 km) jol basıp, Buxaraǵa jetip keldi. Zamanlasları Qızılqumdı iri áskerler basıp óte almaydı dep oylaǵanı sepepli X.Desmond Martin hám Timoti Mey siyaqlı zamanagóy tariyxshılar manevri taktik qabilet dep ataǵan[27][28][29].


Qamal[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Xorezmshax pútkilley qorqıwda qaldı. Ol shıńǵısxan dáslep Samarqandqa hújim qılıp. Bul jerde dala áskerkerin de, Buxarada jaylasqan garnizon da qamaldan azat qalıwın boljaǵan edi. Xannıń Qızılqumdı kesip ótiwi nátiyjesinde dala áskerleri kúshsizlenip ya dushpanǵa qarsı gúrese aladı, ya óz xalqına járdem bere aladı[26]. Tarıyxshı Juvayniydıń jazıwınsha, Buxaradaǵı garnizondı Gurxan atlı kisi basqarǵan[30]. XX ásir baslarında tarıyxshı Vasiliy Bartold sarkarda Shıńǵısxannıń eski dostı Jamuxa bolıwın boljaydı[31]. Kópshilik tariyxshılar bul itimaldan jıraq dep aytadı. Sebebi, Jamuxa 1206-jılı óltirilgen dep esaplanadı.

Qamaldıń tiykarǵı áskeriy háreketi ekinshi yamasa úshinshi kúnge tuwra keldi. Sol waqıtta Sultanniń 2000 nan 20 000 ǵa shekem bolǵan tańlanǵan áskerleri qaladan shıǵıp ketti. Juvayniy olardıń dárya boyında manǵollar tárepinen qırıp jiberilgeni haqqında jazıp qaldırǵan:

Bul áskerler Oks boylarına jetip kelgeninde, monǵol áskerleriniń qarawılları hám jedel bólimleri olardıń ústine júrip, olardan hesh qanday iz qaldırmadı. Ertesi kúni quysh nurı sebepli tegislik qanǵa tolǵan patnosqa uxsaytuǵın edi.”

— Script error: No such module "Separated entries".

Tariyxshı Pol Buelldıń aytıwınsha, qala garnizonı emes, bálkim tek ǵana sultannıń áskerleri ámelge asırǵan áskeriy háreket tek qashıwǵa urınıw bolıwı múmkin. Tarıyxshi áskerlerdiń ketiwge tayyarlıǵı sebebi Buxara jaqın arada xorezmlikler basıp alǵanı, yaǵnıy bul waqıyadan on jıl aldın Qaraxaniyler qolınan tartıp alınǵanı menen aytıp ótedi[32]. 10-fevralda qala iyelenedi. Qala iyelengennen keyin jalǵız qarsılıq orayı qaladaǵı sadıq kúshlerdiń kishi toparı bolıp qaldı. Qala eń zamanagóy talaplarǵa say qurılǵan bolsa da, Xan Qıtaydan qamal urısı boyınsha arnawlı qaniygelerdi alıp kelgen edi. On kúnnen keyin ot qoyıwshı hám paroxli qurallar qollanǵanınan soń buzılıw bolıp, on ekinshi kúni qarsılıq toqtatıldı hám qala iyelendi[33][34].

Aqıbeti[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Shıńǵısxan qalaǵa kirip, qaladaǵı juma meshitinde sóz sóylegenin aytıp ótken:[35]

Ey insanlar, sonı biliń, sizler úlken gúna qıldıńız hám bul gúnalardı arańızdaǵı ullılarıńız da qıldıńız. Bul gáplerimge qanday dálil bar dep sorasańız, men Qudaydıń jazası ekenligim ushın sol jerdemen deymen. Eger úlken gúnalar qılmaǵanıńızda edi, Quday sizlerge men siyaqlı azaptı jibermegen bolar edi.

— Script error: No such module "Separated entries".

Qalanıń biraz qarsılıq kórsetiwi Buxaranıń qalǵan bólimine ziyan keltirdi. Monǵollar qarsılıq orayların bastırıw ushın qalaǵa ot qoyadı. Qaladaǵı kópshilik im aratlar aǵashtan bolǵanlıǵı sebepli, tez arada baqlap bolmaytuǵın dárejedegi órt qalanıń úlken bólegin, sol qatarda tanıqlı bolǵan kitaopxananı da kúlge aylandırdı[32]. Órt janında qalǵan tas imaratlardıń kópshiligi, sol qatarda Poi Kalon da monǵollar tárepinen wayran qılınǵan. Tek ǵana Minorai Kalon aman qalǵan[37].

A tall minaret, with domed structures and a blue sky behind.
A cuboid building with a dome, in a greenery-enclosed plaza.
An entrance into a wall-like structure with two domes on top.
Qamaldan omon qalǵan ımaratlar. Joqarı shep tárepten saat baǵdarı boyınsha : Minarı Kalon; loyga ko'milganligi sebepli saqlanıp qalǵan Ismoil Samaniy mazarı[38] va Magʻoki Attori masjidi[39]

Qorǵan ishindegi hamme qırǵın qılınǵaan bolsa da, Marv hám Gurganj siyaqlı basqa qalalardan parqlı túrde, xalq pútkilley joq qılınbaǵan. Bunıń ornına, adamlar kóshirildi hám bólip jiberildi. Kópshilik hayallar zorlandı hám ekinshi hayallıqqa alındı, qala ónermentleri ustaxanalarǵa jiberildi, monǵollar ushın qurallar islep shıǵarıwǵa kórsetpe berilgen, qalǵaaan barlıq áskeriy jastaǵı erkekler monǵol áskerleri qatarına qosıp alınǵan[40][41]. Buxaradan áskerlikke shaqırılǵanlar 1220-1221-jıllarda Samarqand hám Gurganj qamallarında tiri qalqan ornında paydalanǵan edi[42]. Sultan Muhammed Kaspiy teńizindegi aralda jarlılıqta dúnyadan ótedi. Monǵollar Xorezmshaxlar mámleketiniń barlıq iri qalaların turaqlı ráwishte qamal qılıp, iyelep aladı[43]. Sultan Muhammedtiń miyrasxorı Jalaliddin eń kóp qarsılıq kórsetti, bıraq 1221-jılı noyabrde Sind dáryası boyındaǵı urısta jeńiledi[20].

Miyras[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Qala qısqa waqıtta wayran qılınǵanına qaramay, pútkilley joq bolıp ketpedi. Usı waqıyadan keyinde qala jigirma jıl dawamında Aziya sawda orayın orınlay aldı. Doruǵashı Yulu Ahai basqınshılıǵında protubyurokratik elementler tezde óz ornın qoyıldı[44]. Keyinshelik ámelge asırılǵan kóplegen mámleket mekemeler Qaraqıtaylar úlgisi tiykarında bolıp, tarıyxshı Buell onı, “Monǵol imperiyasınıń prototipi” dep ataǵan[32]. 1221-jılda qalaǵa daochilar delegaciyasınıń keliwi haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, Samarqand bálkim Qıtay hám Xitan ónermentleri toplana baslaǵan[45]. Bul waqıtta da aymaq beqarar edi. Xorezmlik qaraqshılar baslıǵı usı waqıtta buxaralıq doruǵashını óltirgen. Eski Xorezm qalaları keyinshelik Aqtaydıń tiykarǵı dáramat derekleri hámde Shıǵatay ulısınıń tiykarǵı qalalarına aylandı. Buxara Samarqand penen birge keyinshelik Amir Temur mámleketiniń iri oraylarına da aylandı[46]. Sonday-aq, qala ıziniń diniy áhmiyetinde qayta tiklep, Oraylıq Aziyada sofiyliktiń eń áhmiyetli orayına aylandı. Sayfiddin al-Boharziy qábri átirapındaǵı ziyarat qılatuǵın orınlar aymaqtaǵı eń bay waqıp qılınǵan múlklerden biri edi[47].


Derekler[redaktorlaw | derekti jańalaw]

  1. ↑ 1,0 1,1 al-Hamawi 1955, ss. 354–4.
  2. ↑ Al-Hamaviy xalıq tıǵız jaylasqan oray „ko'chalarida pataslıq hám nopoklikning keń tarqalǵanini“ sın pikir etiwshi shayırlarǵa belgi etken halda kemrek kúte jaramsaq derek jazǵan [1].
  3. ↑ Modelski 2007.
  4. ↑ Ahmad 2000, s. 217.
  5. ↑ Emin 1989, ss. 8–10.
  6. ↑ Nelson Frye 1997, ss. 28–32.
  7. ↑ Golden 2009, ss. 12–15.
  8. ↑ 8,0 8,1 Abazov 2008, s. 43.
  9. ↑ Buniyatov 2015, ss. 32–33.
  10. ↑ Biran 2009, s. 47.
  11. ↑ Jackson 2009, ss. 30–31.
  12. ↑ al-Nasawi 1998, s. 13.
  13. ↑ 13,0 13,1 May 2018, ss. 60–61.
  14. ↑ Juzjani 1873, s. 968.
  15. ↑ al-Din 1998, 346.
  16. ↑ Rossabi 1994, ss. 49–50.
  17. ↑ Smith 1975, ss. 273–274, 280–284.
  18. ↑ Sverdrup 2010, ss. 109, 113.
  19. ↑ Buniyatov 2015, s. 114.
  20. ↑ 20,0 20,1 Sverdrup 2010, s. 113.
  21. ↑ Barthold 1968, ss. 373–380.
  22. ↑ Golden 2009, ss. 14–15.
  23. ↑ Jackson 2009, s. 31.
  24. ↑ Sverdrup 2013, s. 37.
  25. ↑ Juvaini 1958, s. 82.
  26. ↑ 26,0 26,1 Sverdrup 2017, ss. 151–153.
  27. ↑ Buniyatov 2015, s. 117.
  28. ↑ Martin 1943, ss. 63–64.
  29. ↑ May 2018, s. 62.
  30. ↑ 30,0 30,1 Juvaini 1958, s. 103.
  31. ↑ Barthold 1968, ss. 119–120.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Buell 1979, ss. 130–131.
  33. ↑ Buniyatov 2015, s. 118.
  34. ↑ Jackson 2009, s. 34.
  35. ↑ May 2007, s. 1.
  36. ↑ Juvaini 1958, s. 105.
  37. ↑ Man 2005, ss. 198–199.
  38. ↑ Starr 2013, s. 236.
  39. ↑ World Heritage Site: Bukhara.
  40. ↑ Atwood 2004, s. 25.
  41. ↑ Chalind, Mangin-Woods & Woods 2014, ss. 144–145.
  42. ↑ Martin 1943, ss. 64–65.
  43. ↑ Buniyatov 2015, s. 125.
  44. ↑ Foltz 2019, s. 94.
  45. ↑ Chih'ch'ang Li 1888, s. 327.
  46. ↑ May 2019, s. 39.
  47. ↑ Blair 2000, s. 347.
"https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Buxara_qamalı&oldid=74987" saytınan alınǵan