Inglis tili

Anglichan tili (ingl. English Language, rus. Англи́йский язы́к) — hind-evropa shańaraǵınıń german toparına kiretuǵın til. Anglichan xalqınıń ana tili. Avstraliya, AQSh, Hindistan, Irlandiya, QAR, Kanada, Liberiya, Malta hám Jańa Zelandiya mámleketleriniń rásmiy tili. Anglichan tili dúnyadaǵı eń kóp isletiletuǵın tiller ishinde 3-orında turadı (Ispan hámde Qıtaysha Mandarin tillerinen keyin). Evropa Awqamınıń tiykarǵı tili.

Anglichan tili BMShnıń rásmiy jumıs júrgiziw tillerinen biri, Ullı Britaniya, Irlandiya, Arqa Amerika, Avstraliya, Jańa Zelandiya hámde Aziya hám Afrikadaǵı kóplegen mámleketlerde keń tarqalǵan. Bul tilde jer júzindegi 400 millionnan artıq adam sóylesedi (1992-jıl). Ullı Britaniya hám Arqa Irlandiya, AQSh, Avstraliya, Jańa Zelandiya, Kanada (francuz tili menen birge), Irlandiya (irland tili menen birge), Hindistan hám 15 Afrika mámleketlerinde (QAR, Nigeriya, Gana, Uganda, Keniya, Tanzaniya hám basqalar) rásmiy til retinde qollanıladı.

Anglichan tili áyyemgi german qáwimleriniń (anglichan, saks hám jut) tillerinen kelip shıqqan. Ingliz tili Angliyanıń Anglo-Saks patshalıǵı hámde házirgi qubla-shıǵıs Shotlandiya jerlerindegi ótmishtegi Norzumbriya patshalıǵında payda bolǵan. Tariyxıy dereklerge kóre, eski inglis tili júdá kóp dialektlerdi óz ishine alǵan. Áyyemgi inglis tili (VII-XI ásirler) anglosaks tili dep atalǵan hám 4 dialektke iye bolǵan: nortumbriy, mersiy, uessek hám kent. IX-XI ásirlerde uessek dialekti tiykarında kórkem ádebiyatqa baylanıslı anglichan tili qáliplesken. Bul dialektler Ullı Britaniyanıń arqa qırǵaǵına nemis qáwimleri bolǵan anglo-saksler tárepinen alıp kelingen.

English (anglichan) sózi Angles sózinen kelip shıqqan bolıp, bul xalıqtıń ata jurtı Angeln házirgi Schleswig-Holstein bolǵan. Anglichansha sózlerdiń kóbisi latın tilinen alınǵan, al latın tili Xristian Shirkewi hámde Evropa oyshıllarınıń tili edi. Vikinglerdiń VIII hámde IX ásirdegi bastırıp kiriwinen keyin Inglis tili eski norz tiliniń bir bólegin ózlestirdi. Angliyanıń XI ásirde Normandlar tárepinen basıp alınıwı norman francuz tiliniń anglichan tili menen aralasıwına alıp keldi. Usı sebepli anglichan tili leksikalogiyalıq hám orfografiyalıq jaqtan roman tilleri toparı menen baylanısqa iye.

Orta anglichan tili (XII-XV ásirler) pátsiz unlilerdiń redukciyaǵa dus keliwi nátiyjesinde feyillik sóz dizbekleri kóp ózgerislerge ushıraǵan. XVI-XVII ásirlerde jańa anglichan tili qáliplesken. Ullı Britaniyanıń XVII hám XX ásir ortasındaǵı kúshli rawajlanıwı hámde AQShtıń XX ásirdegi dúnya júzilik tásiri nátiyjesinde anglichan tiliniń xalıqaralıq dárejesi joqarıladı.

Házirde anglichan tili óz aymaqlıq dialektlerine iye. Ullı Britaniyada shotland dialekti, arqa, qubla, oraylıq dialektler toparı, AQShda shıǵıs, orta Atlantika (oraylıq), qubla-shıǵıs, orta, batıs dialektler toparı bar. Anglichan tili fonemalıq sistemasında ayrıqsha únliler hám dawıssızlar bar. Basqa german tillerinen anglichan tili analitikalıq qurılıs belgisi menen parıqlanadı. Grammatikalıq baylnıslardı ańlatıwda járdemshi sózler (artikl, kómekshi feyiller, predloglar) hámde sóz tártibi úlken áhmiyetke iye. Anglichan tili basqa tillerden (latın, francuz, italyan, ispan hám basqalar) 70 %ke jaqın sóz qabıl etken.

Anglichan tiliniń amerikasha variantınıń Ullı Britaniya variantınan ayırmashılıǵın tómendegishe túsindiriw múmkin: Arqa Amerikaǵa dáslepki kóship kelgenler (1607-jıl) London hám onıń átirapınan, al keyingileri bolsa Arqa Britaniya hám Irlandiyadan kelgen. AQSh anglichan tilinde Britaniyadaǵı sıyaqlı ayqın kórsetilgen dialektler joq. Professor X. Kurat redaktorlıǵı astında shıqqan "AQSh hám Kanadanıń filologiyalıq kartası"nda (1939-jıl) jeti dialekt, sonday-aq, tarqalıw aymaǵı tárepinen eń salmaqlı bolǵan AQShnıń oraylıq hám arqa shtatları dialektleri ajıratılıp kórsetilgen; bul AQShda tiykarǵı kórkem ádebiyat dialektleri esaplanadı. Anglichan tiliniń amerikasha hám Ullı Britaniya variantları ortasındaǵı parıq leksikada hám málim dárejede fonetikada kórinedi; grammatikasındaǵı parıq sezilerli dárejede emes. Anglichan tiliniń ámeldegi Kanada, Avstraliya, Jańa Zelandiya hám QAR variantları jóninde de sonday pikirdi bildiriw múmkin.

Anglichan tili jazıwı latın álipbesi tiykarında bolıp tabıladı.

Anglichan tili álipbesi 26 háripten ibarat: A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z.

Derekler

http://www.ismanov.com — Ashıq internette sózlik
http://greylib.align.ru/ — Inglis hám basqa shet tillerde ádebiyat
http://linguists.narod.ru/ — Linguists — Ingliz tiline tiyisli sózlikler, sabaqlıqlar hám qóllanbalar
More than 20000 English words recorded by a native speaker