Keńesbay Raxmanov

Wikipedia, erkin enciklopediya
(Ken'esbay Raxmanov degennen baǵdarlanǵan)
Tuwılǵan sáne 18-sentyabr 1942(1942-09-18)
Qaytıs bolǵan sáne 2004

Ken'esbay Raxmanov (1942-2004) - shayır, jazıwshı, dramaturg ha'm jurnalist.

Ken'esbay Raxmanov 1942-jılı 18-sentyabrde Kegeyli rayonının' "Jalpaq jap" awıl ken'esinde tuwılg'an. O'z awılındag'ı orta mektepti pitkerip, eki jıl awıl xojalıg'ında jumıs isleydi. 1961-jılı ha'zirgi A'jiniyaz atındag'ı pedinstitutqa oqıwg'a tu'sedi. 1969-jılı institutı pitkergen son' Qaraqalpaqstan radiotelevideniesinde da'slep redaktor, u'lken redaktor, son' bas redaktor bolıp isleydi. 1978-jıldan baslap S.Xojaniyazov atındag'ı jas tamashago'yler teatrının a'debiy bo'liminin' baslıg'ı boladı. 1981-1989 jılları "Ámiwdárya" jurnalının' poeziya bo'liminin' baslıg'ı, son'ıraq Nókis teleradio orayı direktorının' orınbasarı, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamının' korkem a'debiyattı na'siyatlaw byurosının' direktorı boldı. Onın' en' da'slepki qosıg'ı "Tawıq" 1958-jılı "Jetkinshek" gazetasında ja'riyalandı. 1972-jıldan Jazıwshılar awqamının' ag'zası.

K.Raxmanov - lirik shayır. Shayırdın' "Bult ha'm quyash", "Jambasqala", "Sen haqqında qosıq", "Ba'ha'r ha'm g'arrılar", "Tan' ashıg'ı", "Qardag'ı iz", "Sho'l da'stanı", "Jasasın paraxatshılıq", "Tazadan kelgen oqıwshı" poemaları bar.

"Tazadan kelgen oqıwshı" poeması balalar turmısınan alıp jazılg'an. Waqıya Batır degen balanın' tilinen bayanlanadı. Awıl mektebi. Ko'pshilik oqıwshılar 3-4 shaqırım jerden qatnap oqıydı. U'sh aylıq jazg'ı dem alıs tamamlanıp, sentyabr ayının' basında mektepte oqıw baslanadı. Batır oqıytug'ın klassqa Kamal Orazov degen tazadan oqıwshı keledi. Ol mektep kitapxanasında qızıqlı kitaplardın' joq ekenligin aytıp, kitapxanashıg'a eskertiw jasaydı. Ol burın qalada jasag'an, a'kesinin' kolxozg'a direktor etip tayınlanıwına baylanıslı awılg'a ko'ship kelgen. Oqıwshılarg'a kitap oqıwg'a ma'sla'ha't beredi. Kamal barlıq pa'nlerden jaqsı oqıw menen birge, ja'miyetlik jumıslarg'a da aktiv qatnasadı.

"Qardag'ı iz" poemasında Ullı Watandarlıq urıs jıllarındag'ı bir awılda ju'z bergen qayg'ılı waqıya su'wretlenedi. Jumısqa jaramlı adamlardın' ko'shiligi frontqa ketip qalg'an, kolxoz jumısının' awırmanlıg'ı kempir-g'arrılardın', hayal-qızlardın', mektep oqıwshılarının' moynına tu'sedi. Awıl adamlarının sirkesi suw ko'termeydi. Awıl adamları awır qıyınshılıqlarg'a shıdap, ha'r kim o'zine tapsırılgan jumısları menen ba'nt, mektepte de oqıw ju'rgizilip atır. Urıs waqtındag'ı mektep turmısı ken' su'wretlenedi. Waqıya Sa'rsennin' tilinen bayanlanadı. Sa'rsen sharwanın balası, a'kesi frontqa ketip, kolxozdın' bir pada malı og'an qaladı. Og'an awıldag'I qon'sılas dostısı Mina'j ja'rdemlesedi.

"Sho'l da'stanı" poemasın a'yyemgi Ellikqala dalasın bag'ı-bostang'a aylandırg'an insanlarg'a bag'ıshlag'an. Poemada Adam menen ta'biyat arasındag'ı baylanıs jırlanadı. Poema a'skeriy xızmettegi soldat Batırdın' o'z su'yiklisi Raximag'a jollag'an xatı menen baslanıp, og'an jazg'an Raximanın' juwabı menen tamamlanadı. Bir ja'ma'a't xojalıg'ında ko'p jıllardan berli paxtashılıq brigadasın basqaratug'ın Nurman da qasına bes jigit alıp jer o'zlestiriwshiler qatarında Ellikqalag'a keledi. Nurman jaslayınan turmıs qıyınshılıqların bastan keshirgen. Ullı Watandarlıq urısqa qatnasıp, to'rt jıl boyı jawıp turgan oq astında ju'rip, ha'r ta'repleme shınıqqan jigit. Sho'lde gezlesken qıyınshılıqlarg'a shıdam bere almay onın joldaslarınan bir qaytıp ketedi. Basqaları diydilegen ma'qsetine jetip, jan'a rayon ha'm onın orayı bolg'an Bostan qalasın tikleydi.

K.Raxmanovtın' "Ayralıq qosıg'ı", "No'ser", "O'mir ha'm o'lim", "Aqıbet" sıyaqlı prozalıq shıg'armaları bar.

"No'ser" povestinde sa'tsiz shıqqan muhabbat ta'riyplenedi. Pedinstitutı pitkergen Atajan diplom menen qosa jumısqa jollama alıp, o'z rayonına keledi, biraq awılındag'ı mektepte jumıs ornı bolmay, uzaq tu'pkirdegi awıldag'ı mektepte islewge ma'jbu'r boladı. Mektep direktorı Esmurza og'an g'amxorlık etedi. O'z u'yinen bir bo'lme beredi ha'm o'z u'yin ko'shirip a'keliwge mashina tawıp beredi. Anası bug'an qarsı shıg'adı. Jolda qaytıp kiyatırıp shofer menen ja'njellesip qaladı. Shofer onın' basına temir menen urıp, esten tandırıp, Atajandı jolg'a taslap ketedi. Atajan rayon orayındag'ı emlewxanag'a tu'sedi. O'zin emlep atırgan Ayjan degen qızdı jaqsı ko'rip qaladı. Ayjan mektep direktorının' qızı, shoferdin' baldızı boladı. Sonlıqtan, ol shoferdi keshiredi. Atajan Ayjang'a u'ylenbekshi boladı, ol da kelisim beredi. Aqırında ba'ri basqasha bolıp shıg'adı. Ayjan sol emlewxana shıpakerinin' oynası bolıp shıg'adı. Sonda barıp Atajan o'z nadanlıg'ına o'kinedi. Ma'zi kewil koteriwdin' aqıbetinen ju'kli bolıp qalg'an Ayjan ayı ku'ni tolg'an no'serli jawınlı tu'ninde u'yinen shıg'ıp ketip, qula du'zde, qalın' bu'ktin' arasına barıp ko'z jaradı. U'sh ku'nnen beri joytıp, izlep ju'rgen adamlar Ayjannın' da, onın' balasının' da o'lip atırg'anının' u'stinen shıg'adı.

"O'mir ha'm o'lim" povestinde waqıya Tillaxannın o'z o'tmishin eske tu'siriwi arqalı beriledi. Tillaxannın' jaslıq da'wiri qayg'ı, ha'siretke tolı edi, ol esin biler-bilmes na'reste shag'ında urısqa ketke a'kesinen "qara qag'az" keledi, son'ınan anası da qaytıs boladı. Orta mektepti pitkergen son', institutqa kiredi. Birge oqıp atırg'an dosları og'an ja'rdem beredi. Ol institutag'ı mug'allimi Toxtar Yakupov penen jasırın baylanıs jasaydı. Kandidatlıq dissertatsiya jaqlaw ushın Tashkentke ketken Toxtar qaytıs boladı. Bunnan keyin Tillaxan instituttag'ı oqıwın qoyıp, kitapxanag'a jumısqa kiredi. Toxtardan ha'mledar bolıp qalg'na Tillaxan ul tuwadı, biraq basqalarg'a bildirmew maqsetinde balasın tuwıw u'yine taslap ketedi. Aradan azg'ana waqıt o'tkennen keyin studentler otırıspasında tanısıp qalg'an awıl xojalıq texnikumında oqıytug'ın Elmurat Xojamuratov degen jigitke turmısqa shıg'adı.

Texnikumdı pitkergennen keyin Elmurat kolxozda agronom bolıp isleydi. Tillaxan awıldag'I mektepte baslawısh klasstın' mug'allimi boladı. Olar ju'da' sıylasıqlı boladı. Balaları erjetip, o'z aldına shan'araq ko'teredi. Son'g'ı waqıtları Tillaxannın' o'zine den sawlıg'ı to'menlep baratırg'anday seziledi, awqatqa ishteyi bolmaydı. Jazılmastay awırıwg'a tap boldım ba dep Tillaxan rayon orayındag'ı emlewxananın' shıpakerine barıp korinedi ha'm onın' ken'esi menen tekseriwden o'tedi. Tekseriw juwmag'ında keseli anıqlanadı. Nókistegi onkologiyalıq emlewxanag'a jiberiledi. Tillaxandı ko'zden o'tkerip bolg'an emlewxananın bo'lim baslıg'ı meditsina ilimlerinin' kandidatı Tilewbay Saparovich onda hesh bir awırıwdın' joqlıg'ın aytadı. Tilewbay tun'g'ısh perzenti edi, bunın' anıg'ına jetse de, onın o'zine de, basqag'a da bildirmeydi. Tillaxan ekinshi ret shıpakerge ko'rineyin dep onın' u'yin barg'anında, mashina avariyasınan qaytıs bolg'an Tilewbay keshe jerlengen eken, suwıq xabardı topa-torıstan esitken Tillaxan ishke kire almay-aq haldan ketip qulap, tun'g'ısh perzentinin' bosag'asında ma'ngige ko'z jumadı.

"Ayralıq qosıg'ı" povesti bas personaj Qurbaniyazdın' tilinen bayanlanadı. Radio esittiriw kompaniyasının ko'rkemlik jaqtan basshısı Qurbaniyaz o'zinin' jumıs ornına kelgende tayarlıq ko'riw zalına jıynalıp otırg'an bir topar hayallardın' (ba'ri de artistler) tartısının' u'stinen shıg'adı. Olar keshe radiodan berilgen Qurbaniyazdın' hayalının' aytqan qoısıg'ı jo'ninde ga'p qozg'ap otır edi. Birew atqarıwshının xawazının' ba'lent, namasının' jag'ımlı ekenligin moyınlasa, ekinshisinin' so'zinde qızg'anısh sezimleri bar edi. Qurbaniyaz tun'g'ısh perzentinin' mektepke da'slepki qa'dem atlag'an quwanıshlı ku'ninde hayalı Altınaydın' aytqan qosıg'ın plenkag'a jazıp alıp, radiog'a tapsırg'an edi, sol qosıq efir arqalı beriledi. Qurbaniyaz ka'sipleslerine bul qosıqtın' do'reliw tariyxın aytadı.

Awılda orta mektepti pitkerip shıqqan Qurbaniyaz Nókiske kelip, kiriw imtixanların tapsırıp, institutqa kiredi. A'kesinin' uyg'arıwı menen quda tu'sip, atastırg'an qızı Xanım da onın ma'sla'hati menen institutqa kiredi. Skripka boyınsha biletug'ın bolg'nalıqtan institut basshıları ha'weskerler do'geregin sholkemlestiriwdi Qurbaniyazg'a tapsırg'an. Talantlılardı tabıw qıyın boladı. Bir ku'ni koridorda baratırg'an Qurbaniyaz auditoriyalardan birinde qosıq aytqan qızdın' hawazın esitedi. Qosıqtı aytqan u'shinshi kurstın' studentkası Altınay Yusupova eken. Qurbaniyaz onın' menen gezlesip, qansha jalınıp, u'gitlegen menen jan'ag'ı aytqan qosıg'ın qaytıp aytpaydı, ha'weskerler do'geregine de qatnaspaydı. Aqırında Altınay oqıwın taslap awılına ketip qaladı. Qurbaniyazdı onın ushın ayıplaydı. Oqıwdan shıg'aradı. Qurbaniyazdın' tabanlılıq penen islewinin' na'tiyjesinde ba'ri anıqlanadı. Fakultet dekanı Ja'limbetov hayalın taslap, Altınaydı hayallıqqa almaqshı boladı. Ol jumıstan alınadı. Qurbaniyaz da, Altınay da qaytadan oqıwın dawam etedi. Xanım Qurbaniyaz benen Altınaydın baylanısı bar dep gu'manlanıp, basqa jigitke turmısqa shıg'ıp ketedi. Altınay Qurbaniyazg'a o'zinin' o'tmishin aytıp beredi. Da'wirxan menen Altınay bir mektepte oqıydı, ol onnan bir klass joqarı edi. Ekewi bir-birin su'yip qaladı. Biraq urıs bulardın' baxtına kesent etedi. Da'wirxan a'skerlikke ketip, qa'ytıp kelmeydi. Altınaydın aytqan qosıg'ı o'zinin' su'yiklisi Da'wirxang'a arnalıp, sag'ınısh, ayralıq azabı qıynag'na waqta eriksiz esine tu'sedi. Biraq ko'pshiliktin aldında aytıp ko'rmegen. Da'wirxan jas shayır, mektepte oqıp ju'rgen jılları qosıqları gazetalarda ja'riyalang'an. Da'wirxannın a'skerlikke ketip baratırg'anda berip ketken qol jazbaların ha'm su'wretin Altınay ele saqlap ju'r eken. Sonı Qurbaniyaz jazıwshılar ma'kemesine aparıp tapsıradı. Da'wirxannın qosıqları su'wreti menen a'debiy jurnalda basılıp shıg'adı. Qurbaniyaz benen Altınaydın' qatnasının' izi muhabbatqa aylanadı ham ekewi qosıladı.

"Aqıbet" romandag'ı waqıyalar bas personaj Taspolat ha'm Ulperi a'tirapın ja'mlengen. Taspolat u'lken sawda birlespesinin' baslıg'ı, qaladag'ı barlıq du'kanlar, sawda orınları, skladlar sonın' qaramag'ında. Ko'p jıllar boyı sawda ma'kemesinin' baslıg'ı bolıp islep kiyatırg'anlıqtan basshılardın ko'pshiligine tanıs. Menmen, qara basının' hazligi, ma'pi ushın xalıq mu'lkin ısırap etedi, o'zi menen turmay basqalardı da o'z jınayatına sherik etedi. Taspolattın' hayalı Ulperi u'yindegi jıynalg'an mal du'nyanın', tegin puldın ma'sliginen hesh jerde islemeydi, sonda da ku'yewi olsız hesh na'rse isley almaydı. Barlıq na'rsenin' tetigi aqsha degen pikirde boladı. Ol jalg'ız balası Nurpolattın' ta'rbiyasına durıslı itibar bermeydi. Tayın du'nyanın', mol puldın' ortasında o'sken Nurpolat ata-anasının' tapqan pulına ma'siredi. Ap-an'sat kirgen oqıwın da taslap ketedi. "Tu'n juldızları" dep atalg'na jınayat toparının' ha'reketine aralısıp qaladı. Ata-anasınan, u'yinen, o'z jurtınan bezip, Mamonttın' jeteginde ketken Nurpolat Kavkazda, Kislovodskiyde onın' qolınan o'ltiriledi. O'zinin' de, o'mirlik joldasının' da g'a'rremlik penen haramlıqqa tolı turmıs jolının' ha'siretli aqıbetlerge alıp kelgenin an'lag'an Ulperi o'zi shan'arag'ına ot qoyadı. Ol o'zi menen turmay ku'yewi Taspolattın' qol astında isleytug'ın Sherniyazdı da joldan shıg'aradı. O'zinin' ku'ni ushın Sherniyaz Ulperini oynas tutadı, onın' menen turmay perzenti menen qosa hayalınan ajırasadı, o'zinin' qarawındag'ı du'kanshı qızg'a u'ylenedi. O'zinin' ham Taspolattın' qılmısın jasırıw ushın du'kang'a ot beredi. Biraq qutıla almaydı, jumısı tekserilip, moynına ko'p pul tu'sedi, basqa da qılmısları da a'shkaralanadı.

K.Raxmanovtın' "Kelin", "O du'nyag'a mira't", "Eglengen ba'ha'r", "Tog'ız ton'qıldaq, bir shin'kildek", "Jaralı ju'rekler", "Laqqılar emlewxanada", "Injıqtın muhabbatı" sıyaqlı pesaları bar. Og'an "Kelin", "O du'nyag'a mira't" pesaları ushın Berdaq atındag'ı ma'mleketlik sıylıq berildi.

"Laqqılar emlewxanada" komediyasında bir palatadag'ı bes biytaptın' ta'g'diri su'wretlenedi. Olardın' minez-qulqı ha'r tu'rli bolg'anınday nawqasları da ha'r qıylı. Kolxozdın' brigadiri Palım mashinasın aydap kiyatırıp, nasıbayın tu'kirejaq bolg'anında joldın shetindegi stolbag'a du'gisip, mashinası awdarıladı, ayag'ı sınadı. Da'wen bolsa Sum qıyalı buzıq hayaldın' ha'm onın' sheriginin' soqqısınan bası jarılg'an, Nurman araq dep kislota iship jibergen. Doxodbay traktorın izeykeshke awdarıp jaraqatlang'an. Alpamıs to'belesten qolın sındırıp aladı.

"Tog'ız ton'qıldaq, bir shin'kildek" komediyası usı attag'ı xalıq ertegi tiykarında jazılg'an.

"Egelengen ba'ha'r" pesası u'sh aktli, bes kartinalı muzıkalı drama. Pesa qaharmanları Arıslanbay, Zıyada, Saltanat, Artıqbay, Sabır. Arıslanbay bir topar mexanizatorlar menen tın' jerlerdi o'zlestiriwge ketedi. Sonsha uzaqta ju'rse de Zıyada menen xat alısıp turadı. Bunı brigada aspazı Sabır iske asıradı. Zıyadanın' a'kesi nawqaslı bolg'nalıqtan og'an shıpaker jigit bekitilgen edi. Arıslanbay traktorshı bolg'anlıqtan Saltanat qızın og'an mu'na'sip ko'rmeydi. Unatpasa da Artıqbayg'a turmısqa shıg'ıwg'a ma'jbu'rleydi. Bug'an qayılshılıq bermegen Zıyada u'yinen shıg'ınıp, o'zinin' anasın izlep ketedi. Xızmette ju'rgende aydap kiyatırg'an traktorı qulap, astında qalıp qoyg'an Arıslanbaydın' o'miri qa'wip astında qaladı. Emlewxanada uzaq jatıp sawalıp shıqqan Arıslanbay sho'listandag'ı brigadasına kelip, jerge shigit sewip, paxta egisin baslaydı. Zıyada Arıslanbaydı izlep keledi ha'm turaqlı tu'rde brigadada islep qaladı. Son'ınan qızın izlep kelgen Saltanat Zıyada menen Arıslanbaydın' qosılıwına a'kesinin ırza ekenligin aytadı. Olardı brigada ag'zaları qutlıqlaydı.

"O du'nyag'a mira't" atlı eki bo'limli, bes kartinalı prolog ha'm epilogtan ibarat tragikomediya "Aqıbet" romanının' syujeti tiykarında jazılg'an.

"Kelin" komediyasında paxtashılıq kolxozlarında bolıp o'tken waqıya qızıqlı su'wretlengen. Darımbet degen paxtakesh g'arrı hawlı Ulbiyke kempir menen oylasıp, institutı pitkereyin dep turg'na balası Zarımbetti keliwden u'ylendiriw ushın Da'wjan degen adamnın er jetip otırg'an qızına quda tu'sip qaytadı, biraq balası bunnan xabarı bolmaydı. Bolajaq kelininin' qalın' malı da ko'pke tu'sedi, u'yine kelip esaplap ko'rip, bunı to'lewge xojalıg'ının' jag'dayı ko'termeytug'ınına anıq ko'zi jetken Darımbet g'arrı ham kempiri abırjıwg'a tu'sedi. Zarımbet o'zi menen birge institutı pitkerip shıqqan bir qız benen u'yine keledi. G'arrı menen kempir bug'an quwanadı. A'dep olar kelininin' qılıqların ersi ko'redi. Ulbiyke kempir ayrım o'sekshilerdin' so'zine erip kelinine urısadı. Zarımbet kolxozda agronom, Ayshaxan sport bo'limin basqaradı. Bir ku'nleri Ayshaxannın' a'kesi Sabır Axmetovich u'yine keledi. Darımbet g'arrı o'zinin' qudası menen tanısıp quwanadı. Urısta mayor Sabır Axmetov komandirlik etken rotada kishi serjant Narımbet a'skeriy xızmette boladı.

"Injıqtın' muhabbatı" komediyasında Qudıyar g'arrı jası qırqqa jaqınlap qalsa da ele u'ylene almay ju'rgen balası G'arrıbaydın' obrazı su'wretlengen. Ol balası G'arrıbaydı qolınan jeteklep, ha'tte geyde moynına jip salıp ta u'ylendiriw ma'qsetinde qızlardın' u'y ine alıp baradı. Biraq uyalshaq, ınjıq G'arrıbay a'kesinin' aytqanına ju'rmeydi. Sog'an qarap G'arrıbaydı sırttan qarag'an adam onın' ebi joq dep oylaydı. Biraq onın' qolınan u'y jumıslarının' barlıg'ı keledi. Bir ku'ni qoradag'ı buwaz sıyır tuwa almay qıynaladı. Bunı ko'rgen Qudıyar mal shıpakerin izlep ketedi. G'arrıbay sıyırg'a qarap qaladı. Usı waqıtları birinshi ko'riwge barg'an qızı Gu'misaydın' anası Zıyada kelip "bizin' qızdı ne qıldın', almasan' bir juwabın ber" deydi. G'arrıbay Gu'misayg'a u'ylenbeytug'ının aytadı. Kempir ketkennen keyin Ayjamal, Rısgu'l degen qızlar G'arrıbaydı izlep keledi, olar da og'an qosılıwg'a ta'medar bolıp ju'rgen eken, sebebi a'kesinin' ma'jbu'rlewi menen olardı da ayttırıp barg'an edi. Unatpaytug'ın tu's bildirgen G'arrıbay olardı da u'yine qaytaradı. Ko'p tolg'aqtan keyin qızıl sıyır buzaw tuwadı. Usı waqıtları Qudıyar g'arrı Aysholpan degen qızdı ertip keledi, ol usı awılg'a jaqında kelegn mal da'rigeri eken, Sıyırdın' aman-saw bosang'anın bilgen Qudıyar g'arrı da, Aysholpan da quwanadı. Birinshi ko'riwden-aq G'arrıbay menen Aysholpan bir-biri menen til tabısıp so'ylesip kete beredi. Muhabbattın' ne ekenin usı waqıtqa deyin bilmey ju'rgen G'arrıbay "usı qız mende muhabbat payda qıldı, Aysholpansız endi jasay almayman" deydi. Aysholpan da onı unatıp, ekewi turmıs quradı. G'arrıbaydın' quwanıshının' u'stine quwanısh qosıladı, onın' konkursqa jibergen awıl qurılısı boyınsha joybarı birinshi orıng'a ha'm aqshalay sıylıqqa miyasar boladı.

Shayır, prozaik ha'm dramaturg K.Raxmanov qaraqalpaq a'debiyatında o'lmes shıg'armalar jaratıp, onın rawajlanıwında salmaqlı u'les qostı.