Muzlıq

Muzlıq jıllap, ásirlep qar jıynalısı onıń ablatsiyasınan (eriw hám sublimatsiya) asıp ketken jerlerde qáliplesetuǵın turaqlı úlken muz bólegi. Muzlıq maydanı keminde 0. 1 km², qalıńlıǵı bolsa 50 m boladı, ol bunday salmaq astında az-azdan deformaciyalanadı hám aǵadı, bunda muzdıń jarıǵı hám tesikler payda boladı. Muzlıq aǵıwı nátiyjesinde gereń hám morenalar júzege keledi. Muzlıqlar qurǵaqlıqta payda boladı, suw háwizlerindegi úlken muz bólekleri bolsa teńiz muzı dep ataladı. Muzlıqlardı úyreniwshi pán tarawı glatsiologiya dep ataladı. Muzlıqlar global kriosfera ushın zárúrli bolıp tabıladı.

Muzlıq — shárayatı qolay orınlarda qar toplanıwınan payda bolıp, qıya tárepke jıljıp turıwshı muz massası. Qar shegarasınan joqarıda relyeftıń oyıq jerinde toplanatuǵın qardıń zichlanıwınan payda boladı. Jer maydanında házirgi waqıttaǵı muzlıqlar maydanı 16,1 mln. km² den artıq (qarań Muzlıqlar ). Muzlıqlar jaylasqan ornı hám formasına kóre taw muzlıq hám tegislik muzlıǵına bólinedi. Muzlıqtı-shep tárepke jıljıtılıp turadı. 1 ° qıyalıqta jerde Muzlıq jılısıwı ushın qalıńlıǵı 55-60 m bolıwı kerek. 45° qıyalıqta 1,5-2 m qalıńlıqtaǵı muz jıljıydı. Muzlıqtıń jılısıw tezligi muz temperaturasına, orınnıń qıyalıǵına hám muz qalıńlıǵına baylanıslı. Muzlıq kúnine bir neshe mm den 2-3 m ge shekem jılısıwı múmkin. Taw muzlıqları dáryalardı suw menen toyıntırıwshı derek bolıp tabıladı. Geyde jıljıb barıp, oypatlıqlardı aldın bánt etip qoyadı hám suw tasqınlarına sebep boladı.

Jer planetasındaǵı muzlıqlardıń 99% i polyus regionlarında jatadı, bıraq muzlıqlardı hár kontinentdegi tawlarda hám bazı biyik atawlarda da ushıratıw múmkin. 35° arqa hám 35°S qubla keńlikler arasında muzlıqlardı tek Gimalay, And, Arqa Afrikadaǵı bazı biyik tawlar, Meksika, Jańa Gvineya hám Iranda tabıw múmkin.

Muzlıqlar Jerdegi eng úlken dushshı suw rezervları bolıp tabıladı, olardaǵı suw dúnya xalqınıń úshten bir bólegine jetedi. Kópshilik muzlıqlar suwdı bir máwsim dawamında saqlap, basqa máwsimde erip shıǵaradı, bul erigen suw ósimlik hám haywan dúnyası ushın kerekli suw deregi bolıp tabıladı.

Muzlıqlar jawın, temperatura hám bult qatlamı sıyaqlı uzaq waqıtlı klimat ózgerislerine bayqaǵısh bolıp, ıqlım ózgeriwinen xabardar etedi hám teńiz júzesi ózgeriwine úles qosadı.

Perito Moreno muzlıǵı, batıs Patagonia, Argentina.

Muzlıq kórinisi hám qásiyetleri tárepinen de bólinedi. Mas, astqı qabatı qattı muzdan ibarat firn muzlıǵı, sóngen vulkan kraterlarında jaylasqan kaldera muzlıǵı, joqarı bólegine qar toplanatuǵın háwiz, tómen bólegi muzlıq tilinen ibarat oypatlıq muzlıǵı hám X.K. Bulardan tısqarı, oypatlıqta sarqıramaǵa uqsap asılıp turǵan ósma oypatlıq muzlıǵı, tawdıń eki qaptal bawırına aǵıp túsken qorjın formasındaǵı muzlıq (Pamirdaǵı Nalivkin muzlıǵı), tegistawlarda jaylasqan Skandinaviya tipindegi muzlıq, materikti qaplap alǵan Grenlandiya tipindegi materik muzlıǵı (Arktika hám Antarktidada) bar. Muzlıq dushshı suw dáregi esaplanıp, ásirese, qurǵaqshıl rayonlarda (mas, Orta Aziyada) úlken áhmiyetke iye. Orta Aziya tawlarında 7000 gayaqin úlken-kichik Muzlıq bar. Olarda shama menen 2000 km3 suw bolıp, ol Orta Aziya dáryalarınan derlik 12 jıl dawamında aǵatuǵın suw muǵdarına teń. Ózbekstandaǵı kóplegen iri dáryalar, mas, Ámiwdárya, Sirdárya, Zarafshan, Shırshıq, Sox hám basqa Muzlıqtan baslanadı hám respublika xalıq xojalıǵındaǵı shirkew hám dıyxan fermer xojalıqları jerlerin suw menen támiyinlewde úlken áhmiyetke iye. Muzlıqtaǵı suw resurslarınan tuwrı hám racional paydalanıw ushın muzlıq rejimin, sırtqı hám ishki processlerin biliw kerek. Bul jumıslar menen tiykarlanıp, glyasiologiya páni shuǵıllanadı. Orta Aziyadaǵı muzlıq, tiykarlanıp, Ózbekstan FA, Orta Aziya Gidrometeorologiya institutı hám qońsılas mámleketler ilimiy orayları tárepinen úyrenilip atır.