Seyshel Atawları
Seyshel Atawları, Seychelles (Seychelles), Seyshel Atawları Respublikası (Seychelles Respublikası) (Republic of Seychelles) — Hind okeanında, Afrikanıń shıǵıs jaǵası qasındaǵı Seyshel hám Amirant atawları, Aldabra, Farquar hám basqa atawlarda jaylasqan mámleket. Maydanı 405 km². Xalqı 80,1 mıń adam (2002). Paytaxtı — Viktoriya qalası (Mae atawda). BMSh aǵzası.
Mámleketlik basqarıw principi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Seyshel Atawları — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 18-iyunda maqullanǵan hám oǵan keyinirek dúzetiwler kirgizilgen. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Doslıq quramına kiredi. Mámleket baslıǵı — prezident (1977-jıldan Frans Alber Rene), ol tuwrı ulıwma saylaw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy jıynalıs, atqarıwshı hákimiyattı prezident penen húkimet ámelge asıradı.
Tábiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Seyshel Atawları materikten, ayırımları marjanlardan payda bolǵan. Eń biyik noqatı 905 m (Mae atawda). Iri atawları — Mae, Siluet, Praslen, LaDig. Íqlımı subekvatorial, teńiz ıqlımı. Ortasha aylıq temperatura 26-28°. Jıllıq jawın 4000 mm ge shekem (tiykarınan, jazda). Marjan atawları quramındaǵı hák taslar ızǵardı ózinde saqlamaydı, sol sebepli olardı xojalıq tárepinen ózlestirip bolmaydı. Iri atawlardıń ishki aymaqlarında mudam jasıl tropikalıq ormanlar saqlanıp qalǵan, olarda tek jergilikli jaydarı ósimlikler (atap aytqanda, Seyshel palmasiniń eski túri) ósedi. Úlken pil sıyaqlı tasbaqa hám qus kóp. Aldabra, Kuzen hám basqa rezervatlar, SentAnn teńiz milliy baǵı bar.
Xalqı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Xalqınıń kópshiligi seyshellikler yamasa kreollar (tiykarınan, kóship kelgen francuzlar hám afrikalıq qullardıń áwladları, ulıwma sanı 65 mıń adam); hindler, malagasiler, qıtaylar, inglisler de jasaydı. Rásmiy tilleri — kreol, inglis hám francuz tilleri. Xalıqtıń 90% i xristian-katolik, qalǵanları — musulman, hinduler hám konfuciyshiler. Qala xalqı 55,3%.
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Seyshel Atawları áyyemgi arab hám hind teńiz sayaxatshılarına málim bolǵan. 1609-jıl bul atawlarǵa inglis teńiz sayaxatshıları kelip túsken. XVIII ásir ortalarında francuzlar basıp alıp, Franciya finans ministri Moro de Seshell atı menen ataǵan. 1794-jıl onı inglisler iyelep alǵan. 1903-jıldan Ullı Britaniya koloniyası. Jergilikli xalıq kolonizatorlarǵa qarsı tınımsız gúres alıp bardı. XX ásir ortalarında siyasiy partiya hám kásiplik awqamları dúzildi, olar xalıqtıń azatlıq jolındaǵı gúresine basshılıq etti. 1970-jıl Seyshel Atawlarına ishki avtonomiya berilip, Nızam shıǵarıwshı assambleya dúzildi, 1976-jıl 29-iyunda ǵárezsizlikke eristi. Seyshel Atawları 1976-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 18-iyun — Millet kúni (1993).
Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Demokratiyalıq partiya, 1992-jıl dúzilgen; Seyshel xalqı rawajlanıw frontı, 1978-jıl dúzilgen; Seyshel milliy partiyası, 1993-jıl tiykar salınǵan. Seyshel jumısshıları birlespesi federaciyası kásiplik awqam birlespesi, 1978-jıl dúzilgen.
Ekonomika
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Seyshel Atawları — agrar mámleket. Balıq tutıw hám shet el turizmi zárúrli áhmiyetke iye. Jalpı ishki ónimde awıl hám orman xojalıǵı, balıq tutıw úlesi 4,1%, turizm úlesi 12,3%, sanaat hám qurılıstıń úlesi 20,5%. Awıl xojalıǵı mámleket ekonomikasınıń tiykarın quraydı. Kokos palmasi, kofe, temeki, miywe, palız eginleri, maylı eginler, tatımlıqlar, shay jetilistiriledi. Qaramal, shoshqa baǵıladı. Kopra hám vanildi qayta isleytuǵın, efirli maylar, kokos talshıǵınan túrli buyımlar, sabın islep shıǵaratuǵın hám shay qaplaytuǵın kishi kárxanalar, aǵash tiliw zavodı, bir qansha azıq-awqat kárxanaları bar. Jılına ortasha 126 mln. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Transport jolı joq. Avtomobil jolları uzınlıǵı 345 km. Atawlar arasında jergilikli kemeler qatnaydı. Mae atawda xalıqaralıq aeroport bar. Seyshel Atawları shetke kopra, sonıń menen birge, dolchin mayı hám dolchin, vanil, muzlatılǵan hám konservalanǵan balıq, tasbaqa kesesi, granit shıǵaradı, shetten sanaat buyımları, azıq-awqat aladı. AQSh, Franciya, Ullı Britaniya, Qıtay, Qubla Afrika Respublikası, Yaponiya, Singapur menen sawda etedi. Pul birligi — seyshel rupiyası.
Bilimlendiriwi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Xalıq tálimi sisteması inglis, tiykarınan francuz sistemaları tásirinde qáliplesken. 1980-jıl 6 jastan 15 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy 9 jıllıq tálim engizilgen, ol 6 jıllıq baslanǵısh hám 3 jıllıq tolıqsız orta mektepti óz ishine aladı. Zamanagóy tálim sisteması 6 jıllıq baslanǵısh, 3 jıllıq tolıqsız orta hám 2 jıllıq tolıq orta mektepten ibarat. Tolıq orta mektepte oqıwshılar ilimiy bilimlerdi úyreniwden tısqarı ónimli miynet penen de shuǵıllanadı. Tolıq orta mektep negizinde pedagogika kolledji, 9 jıllıq májbúriy mektep negizinde óner-texnika bilim orınları isleydi. Jaslar joqarı tálimdi shet ellerde aladı.
Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Gazeta hám jurnalları: "Nation" ("Millet", kreol, francuz hám inglis tillerinde shıǵatuǵın húkimet gazeta), "Ofishl gazett" ("Rásmiy gazeta", húkimet xabarnaması), "People" ("Xalıq", kreol, francuz hám inglis tillerinde basıp shıǵarılatuǵın aylıq jurnal), "Eko dez il" ("Atawlar jańǵırıǵı", francuz, kreol hám inglis tillerinde shıǵatuǵın diniy jurnal). Seyshel baspasóz agentligi, milliy xabar agentligi, 1979-jıl dúzilgen. 1941-jıldan inglis, francuz hám kreol tillerinde radioesittiriw alıp barıladı. Húkimet qadaǵalawındaǵı Seyshel radio hám televideniesi xızmeti 1983-jılda dúzilgen.