Sudan

Sudan, Sudan Respublikası (Jumhuriya as Sudan) — Afrikanıń arqa-shıǵısında jaylasqan mámleket. Maydanı 2,5 mln. km². Xalqı 37,09 mln. adam (2002). Paytaxtı — Hartum qalası. Basqarıw jaǵınan 26 shtatqa bólinedi.

Mámleket basqarıw principi

Sudan — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1998-jıl 30-iyunda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1993-jıldan Umar Hasan Ahmad al Bashir), ol tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy assambleya (parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident tayınlaytuǵın húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Sudan aymaǵınıń úlken bólimi uzınlıǵı 300–1000 m bolǵan plato; arqasında onıń ádewir bóliminde Liviya hám Nubiya shóli, qublasında Oraylıq Afrika tawlıǵı (eń biyik noqatı — Kinyeti tawı, 3187 m), batısta Darfur hám Kordofan platoları, shıǵısta Efiopiya tawlıǵınıń etekleri jaylasqan. Qızıl teńiz jaǵası — ensiz oypatlıq. Mıs, altın, xromit, temir, marganec káni, neft, mramor, gips kánleri bar. Íqlımı — arqasında tropikalıq shól ıqlımı, ıssı hám qurǵaq, qublasında ekvatorial, mussonlı. Hartumda ortasha temperatura yanvarda 22°, iyulda 33°. Jıllıq jawın arqasında 20 mm ge shekem, mámleket orta bóliminde. 100–300 mm, qublasında 1000 mm den artıq. Tiykarǵı dáryası — Nil jáne onıń aǵısları — Aq Nil hám Kók Nil. Dáryalardan egisliklerdi suwǵarıwda, júk tasıwda hám gidroenergiya alıwda paydalanıladı. Sudan qublasındaǵı biyik boylı ot ósiwshi savannalarda qızıl ferralit hám alferrit topıraqlar, arqadaǵı shólge aynalǵan qurǵaq savannalarda qızılqońır hám qızǵısh gúńgirt topıraqlar, ayırım orınlarda qaralaw awır topıraqlar tarqalǵan. Tropik, gidromorf hám allyuvial topraqlar da ushraydı. Qublasında hám tawlarda tropikalıq ormanlar bar, baobab hám akaciya kóp. Haywanat dúnyası bay: kiyik, taw eshki, jirafa, pil, qaplan, arıslan, begemot hám basqa, quslardan túyequs, marabu, cesarka, jer bawırlawshılardan piton, dáryalarda krokodil, hár túrli balıqlar bar. Boma, Dinder, Nimule, Sautern milliy baǵları, Erkovit qorıqxanası dúzilgen.

Xalqı

Xalqınıń kópshiligi arablar. Nil oypatlıǵında nubiylar, arqa-shıǵısında bejalar, sonday-aq, dinka, azande, nuer, shilak xalıqları da jasaydı. Qala xalqı 35%. Rásmiy tili — arab tili. Rásmiy dini — islam. Xristianlar da bar. Iri qalaları: Hartum, Omdurman, Arqa Hartum, Port-Sudan, Juba, Al-Ubayd. Sudan mámleketi tiykarınan arab inglis tilinde soylesedi.

Tariyxı

Sudan aymaǵında tas dáwirinen adam jasay baslaǵan. Mámlekettiń úlken bólimi (áyyemde Kush mámleketi, VII ásirden Nubiya) nde áyyemgi mısrlıqlarǵa jaqın bolǵan somxom hám kushit qáwimleri jasaǵanlıǵı málim. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqta qublasınan kelgen negroid qáwimler olarǵa qosılıp ketken. Eramızǵa shekemgi XVI-XII ásirlerde Sudan Mısırǵa baǵınıńqılı bolǵan. Eramızdıń VI ásirde xristian dini tarqala basladı. VII ásirge kelip, Sudanda Aloa, Mukurra hám Nobatiya xristian mámleketleri payda boldı. VII ásir ortalarınan arablar kirip kele basladı. Nátiyjede mámleket arqa hám batıs aymaqlarında islam dini hám arab mádeniyatı tarqaldı. XIV ásir aqırı — XVI ásir baslarında musulman mámleketleri (Darfur, Sennar sultanlıqları hám basqalar) payda boldı. 1820-22-jıllarda Sudannıń úlken bólimin Mısır húkimdarı Muhammad Ali basıp aldı. Sudan eger Osmanlı túrk imperiyası quramına rásmiy qosılǵan bolsa da, ámelde Mısır múlkine aylandı. XIX ásirdiń 60-jıllar aqırı — 70-jıllar basınan Sudanda Ullı Britaniya tásiri kúsheye basladı. Inglis kolonizatorlarınıń ayawsız zulmına qarsı xalıqtıń kópshiligi kóp márte kóteriliske shıqtı (Qarańız: [[Mahdiyshiler kóterilisi}}]]). 1899-jıl inglisler Sudandı Ullı Britaniya menen Mısırdıń ortaq múlki (kondominium) dep daǵaza etetuǵın pitimdi Mısırǵa májbúriy qol qoyǵızdı. Sudan rásmiy Angliya-Mısır Sudanı dep atala basladı. Sudan ámelde Angliyanıń koloniyasına aylanıp, onıń tiykarǵı paxta bazası bolıp qaldı. Shıǵısta milliy azatlıq gúresi ósken shárayatta Sudanda dáslepki siyasiy shólkemler dúzildi. Ekinshi jáhán urısı waqtında Sudan áskeriy bólimleri Eritreya, Mısır, Liviya, Tuniste fashist mámleketleri áskerlerine qarsı jawınger háreketlerde qatnastı. Urıstan keyin mámlekette milliy azatlıq háreketi kúsheydi. 1955-jıl noyabrde inglis hám Mısır áskerleri Sudannan alıp ketildi. 1956-jıl 1-yanvarda Sudan ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. 1958-64-jıllarda Sudanda diktatorlıq rejimi ornatıldı. 1969-jıl mámleket awdarıspaǵı nátiyjesinde hákimiyattı J. Nimeyri basshı áskerler qolǵa aldı. 1972-jıl Sudan qublası avtonomiya mártebesin alǵannan keyin, 17 jıllıq puqaralar urısına shek qoyıldı. 1980-jıldan, ásirese, islam nızamshılıǵı pútkil mámleketke engizilgennen (1983) keyin, qublasında taǵı puqaralar urısı baslandı. 1985-jılda Nimeyri rejimi awdarıp taslandı hám 1986-jılda Sudan al Maxdi basshılıǵında koalicion húkimet dúzildi, siyasiy partiyalar tarqatıp jiberildi. 1989-jıl áskeriy tónkerilis júz berip, Milliy azat etiw revolyuciyalıq komandirligi Keńesi joqarı nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı organ bolıp aldı, ol 1993-jıl Umar Hasan Ahmad al Bashirdi mámleket prezidenti etip tayınladı hám ózin ózi tarqatıp jiberdi. 1999-jıl 1-yanvardan siyasiy partiyalar iskerligine ruqsat berildi. 2000-jıl 13-22-dekabrde prezident hám parlament saylawları ótkerildi. Umar Hasan Ahmad al Bashir taǵı Sudan prezidenti etip saylandı. Sudan 1956-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 1-yanvar — Ǵárezsizlik kúni (1956). Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 30-dekabrde tán alǵan.

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Al Umma ("Millet") partiyası, 1945-jıl tiykar salınǵan; Birlesken demokratiyalıq partiya, 1967-jıl dúzilgen; Milliy kongress partiyası, 1999-jıl dúzilgen. Sudan jumısshı kásiplik awqamları federaciyası, 1950-jıl tiykar salınǵan, Xalıq aralıq arab kásiplik awqamları konfederaciyası hám Afrika kásiplik awqam birligi shólkemine kiredi.

Ekonomikası

Sudan — artta qalǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 46,3%, sanaattıń úlesi 22,8%, xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi 30,8%. Awıl xojalıǵında miynetke jaramlı xalıqtıń 80% i bánt bolıp, eksport túsiminiń 95% in támiyinleydi. Awıl xojalıǵında paydalanılatuǵın 8,4 mln. gektar jerdiń 2,6 mln. gektarı suwǵarılatuǵın, 5,4 mln. gektarı jawınnan suw ishetuǵın jerler bolıp tabıladı. Paxta eń zárúrli eksport egini bolıp (Afrikada Mısırdan keyin 2-orın), Gezira, Aq hám Kók Nil, Atbara oypatlıqlarında jetilistiriledi. Kordofan platosı, Kók Nil hám Atbara oypatlıqlarında kunjut, Darfur hám Kordofan platolarında jer ǵoza, hámme oazislerde aq júweri, tarı egiledi, arqasında xurma jetilistiriledi hám makkaisano japıraǵı terip alınadı. Texnika eginlerinen qumshekerqamıs hám basqalar jetilistiriledi. Aqoqiyo (arab jelimi) jetistiriwde dúnyada jetekshi orında turadı. Shárwashılıǵında qaramal, qoy, eshki, túye, ǵashır, jılqı hám basqalar baǵıladı. Sanaatında miynetke jaramlı xalıqtıń 5% i bánt bolıp, ol tiykarınan jergilikli awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islew hám aǵashsazlıq kárxanalarınan ibarat. Azıq-awqat sanaatında may, sút, qantsheker, konserva zavodları, jeńil sanaatta toqımashılıq, ayaq kiyim, paxta tazalaw, sonday-aq, mashinasazlıq hám metallsazlıq, kemasazlıq, neft, cement, mineral tógin islep shıǵarıw kárxanaları bar. Az muǵdarda altın, uran, xrom, temir, marganec káni hám gips qazıp alınadı. Keyingi dáwirde neft qazıp shıǵarıw kóbeydi. Teńiz suwınan duz ajıratıp alınadı. Jılına ortasha 1,33 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Tiykarǵı sanaat orayları: Hartum, Omdurman, Port-Sudan, Atbara, Madoni oypatlıǵı. Transport jolı uzınlıǵı 5,5 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 21,4 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı Port-Sudan. Erisiw jáne onıń aǵıslarında keme qatnaydı. Hartumda xalıq aralıq aeroport bar. Shetke paxta, shiyki neft, aq júweri, arab jelimi, jer ǵoza, kunjut, shárwa buyımların shıǵaradı, shetten mashina hám úskene, biyday, neft ónimleri, transport quralları, dári-darmaqlar aladı. Saudiya Arabiyası, Qıtay, Ullı Britaniya, Germaniya, AQSh, Yaponiya, BAÁ menen sawda etedi. Pul birligi — Sudan dinari.

Medicinalıq xızmeti

Shıpakerler hám farmacevtlar Hartum universitetiniń emlew hám farmacevtika fakultetlerinde, orta dárejeli medicina xızmetkerleri 14 medicina mektebi hám kolledjlerinde tayarlanadı. Arqa Hartumda orta maǵlıwmatlı veterinariya qánigelerin tayarlaytuǵın 2 jıllıq institut (mektep) bar.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

XIX ásirge shekem Sudan arqasında 2-3 jıllıq musulman mektepleri bolǵan. Kolonizatorlar kelgennen keyin, inglis tálim sisteması úlgisindegi 4 jıllıq baslanǵısh, 4 jıllıq aralıq, 4 jıllıq orta mektepler dúzile basladı. 1970-jıl mektep sisteması reforma etilip, 7-13 jastaǵı balalar ushın 6 jıllıq baslanǵısh, 6 jıllıq orta (3 jıllıq tolıqsız hám 3 jıllıq tolıq) mektep engizildi. Qızlar mektepte úy- xojalıq hám tigiwshilik te úyretiledi. Baslanǵısh klass oqıtıwshıları pedagogika oqıw jurtında, tolıqsız orta mektep oqıtıwshıları pedagogika oraylarında 2 jıl dawamında tayarlanadı. Ónertexnika tálimi baslanǵısh hám tolıqsız mektep negizinde 4 jıl dawamında alıp barıladı. Hartum universiteti, Qahira universitetiniń Hartum filialı, Omdurmandaǵı islam institutı, Juba universiteti, oypatlıq Madonidaǵı Gezira universiteti sıyaqlı joqarı oqıw orınları, sonday-aq, 2-3 jıl dawamında orta arnawlı tálim dárejesinde maǵlıwmat beretuǵın bir qansha institut hám kolledjler (Hartum politexnika institutı, medicina kolledji hám basqalar) de bar. Hartum universitetiniń kitapxanası, Omdurmandaǵı Ǵalabalıq kitapxana, Hartumda Milliy muzey, Etn. muzeyi, Tábiyat tariyxı muzeyi, Meroeda Muzey qorıqxana bar. Ilimiy izertlewler universitetlerdiń laboratoriyalarında, Afrika hám Aziya institutında, Hartumdaǵı sanaat izertlewleri institutında, bir qansha ministrliklerge qaraslı ilimiy mákemelerde alıp barıladı.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Sudanda bir qansha gazeta hám jurnalı basıp shıǵarıladı. Irileri: "Al Ayyam" ("Kún", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1953-jıldan), "Al-Quvvat al Musallaxa" ("Qurallı kúshler", kúndelik gazeta, 1969-jıldan), "As Sahafa" ("Baspasóz", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1962-jıldan), "Sudan standart" ("Sudan bayraǵı", inglis tilinde háptesine 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1973-jıldan), "Sudan nush" ("Búgingi Sudan", inglis tilindegi aylıq jurnalı, 1976-jıldan). Sudan xabar agentligi (SUNA) húkimet informaciya mákemesi, 1970-jıl tiykar salınǵan. Mámleket Milliy radioesittiriw hám telekórsetiw korporaciyası bar.

Ádebiyatı

Góne Sudan tamadduni (civilizaciyası) áyyemgi Mısır hám grek mádeniyatları menen baylanıslı túrde rawajlanǵan. VII ásirden arab tili sińip, kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler sol tilde jazıla basladı. XVII-XVIII ásirlerde Hammad ibn Muhammad ibn Ali al Mumayux hám Muhammad al Jaali sıyaqlı ataqlı shayırlar dóretiwshilik etti. XIX ásir xalıq poeziyasında (X. Abu Sinna, Umm Museymas xanım, Bint al Makkaviy hám basqalar) sırt el basıp alıwshılarǵa qarsı gúres, arablar birligine shaqırıq sesleri jańlaydı. Eski ádebiyat wákillerinen Muhammad Sayd al Abbosiy, Abdullah Abdurahman, Husayn az Zahra dóretiwshiligi ajıralıp turadı. Yahyo as Salaviy Nil oypatlıǵı xalıqların "birgelikte gúresiw" ge shaqırıwshı qosıqları menen ataqlı boldı. XX ásirdiń 10-20-jıllarında milliy baspasóz júzege keldi. 30-jıllarda Abu Jukkud, Ali Ahmadoniy, Hamza al Malik Tunbul, Yusuf Bashir at Tijoniy sıyaqlı shayırlar ádebiyattı rawajlandırdı. Muhammad Ahmad Mahjub hám Abdulhalim Muhammedler qıssa hám roman janrında dóretiwshilik ete basladı. XX ásirdiń 2-yarımında shayırlardan Taj as Sirr Hasan, Jili Abdurahman, Jafar Hamid al Bashir, Muhammad Miftoh al Fayturiy, jazıwshılardan Usman Ali Hyp, Abu Bakr Xolid, at Tayib Zarruk social temalarda dóretpeler jazdı. Sudanda xalıq awızeki dóretiwshiliginde keń jayılǵan. Arqa Sudanda folklor janrları basqa arab mámleketleri awızeki dóretiwshiligine, qubla Sudanda bolsa tropik Afrika mádeniyatı úlgilerine uqsas.

Arxitekura hám súwretlew kórkem óneri

Dáslepki neolit dáwiri (eramızǵa shekemgi 7 mıń jıllıq aqırı — 4 mıń jıllıq basları) ne tiyisli ılaydan islengen haywan háykelsheleri, ılaydan islengen ıdıslar, diywalǵa islengen pát tabılǵan. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqta Sudan kórkem óneri áyyemgi Mısır mádeniyatı ózinde rawajlanǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq aqırınan materiallıq mádeniyatta ayrıqsha belgiler payda bola baslaǵan. Eramızǵa shekemgi XXII-XVIII ásirlerde shiyki gerbishten tuwrı múyeshli ılashıqlar, aq súyekler ushın kóp xanalı úyler (Areykada), ibadatxanalar (Sulba hám Kavada), qorǵanlar (Semna, Kummada), saǵanalar júzege kelgen. Sudanda xristianlıq tarqalıwı menen (eramızdıń VI ásirdiń 2-yarımı) arxitekturalıq usılı hám diywal súwretleri kopt kórkem ónerine jaqın bolǵan shirkewler qurıla basladı. XV-XVI ásirlerde Batıs Sudan arxitekturanıń Shıǵıs Afrika orta ásir tas arxitektorlıǵına uqsas tárepleri kóp bolǵan. XIX-XX ásirlerde Qızıl teńiz boyında marjan hák taslarınan tiklengen úyler, Sudan qublasındaǵı negroid qáwimlerinde ılay hám shax putadan toqıma etip jasalǵan, tóbesi ot hám topan menen jabılǵan ılashıqlar xalıqtıń tiykarǵı turar jayı bolǵan. XX ásir ortalarına shekem zamanagóy jaylar tek Hartum, Port-Sudan, Atbara hám basqa iri qalalarda qurıldı. 1956-jıldan sanaat hám turar jay imaratlardı joybar tiykarında keń kólemde qurıw, qala qurılısın tártipke salıw jumısları alıp barıldı, jáhán arxitektorlıǵı tájiriybesinen paydalanıwǵa háreket etildi. XX ásir ortalarınan súwretlew kórkem ónerde dáske súwretshiligi milliy mektebi payda boldı, onda jergilikli bezew hám evropasha dástúrlerdi birge qosıw ádet kórinisine kirgen. Keyingi jıllarda M. Kua, A. Hamid sıyaqlı músinshiler, X. Abbos, M. O. Bashir sıyaqlı súwretshiler, A. A. Barxan sıyaqlı grafika ustaları jetisip shıqtı. Sudan súwretlew hám ámeliy kórkem ónerinde aǵash hám ılaydan háykelsheler soǵıw keń tarqalǵan. Arqa Sudan arabları arasında naǵıs oyıwshılıq, teriden túrli úskeneler soǵıw, qubla xalıqlarında pıshaqshılıq, kórkem toqımashılıq dástúriy shınıǵıw esaplanadı.

Muzıka

Muzıkası kóplegen xalıqlardıń muzıkalıq dástúrlerin óz ishine aladı. Sudan saz ásbapları hár túrli. Lirashmon tarlı tambur jáne onıń túrleri — kisir (nubiylarda), benebene (Batıs Sudanda), bangiya (Shıǵıs Sudanda), tom (Qubla Sudanda); tarlı oq jaylı umkiki, tar (tórtmúyesh sheńber), túrli barabanlar — dolyuka (ılay baraban), dingir (suw toltırılǵan baraban), taba hám basqa Qubla Sudandaǵı dinka, nuer, shilluk hám basqa xalıqlardıń baraban ansamblleri bar. Úflep shertiletuǵın ásbaplar: zumbara (metall nay), penax (qabaq qabıǵı), garin (shox), qamıs naylar hám basqa Batıs Sudandaǵı kóplegen qosıqlar oyın menen birge atqaradı. Sıqmar, jarrari, el ayaq oyın qosıqları kóshpeli shárwalar turmısı hám miyneti menen baylanıslı. Sonday-aq, qiráát, azan, gimn, yadlaw sıyaqlı janrları da bar. Mixera bit Abbud, Sharifa bit Bilol sıyaqlı qosıqshılar watandı, ǵárezsizlik jolındaǵı gúresshilerdi shaqırıw qosıqları menen ataqlı bolǵan. Keyingi jıllarda mámleket qubla menen arqa dástúrleri jaqınlasıwı nátiyjesinde túrli muzıkalıq usıllardıń óz-ara tásiri kúsheydi. Milliy folklor ansambli, Muzıka hám teatr institutı dúzildi. Muzıka ǵayratkerlerinen kompozitor hám qosıqshılar Muhammad al Amin, I. al Koshif, M. Vardi, A. Shuraxbil, kompozitor hám dirijyor A. Marjandı kórsetiw múmkin.

Teatr

Sudan teatr kórkem óneri arab mádeniyatı ruwxında. 1936-jıl Teatr jámiyeti shólkemlestirilip, ol aldın mekteplerde jumıs alıp bardı. 1940-jıldan ǵalabalıq spektakller kórsetile basladı. 1950-jıl jámiyet negizinde drama hám muzıka truppaları arab tilinde spektakller qoyıwǵa kiristi. 1961-jıl Zamanagóy Sudan teatrı, Hartum truppası hám xalıq ayaq oyın ansamblleri isledi. Jas artistler Mısır hám Italiya kórkem mekteplerinde tálim aladılar.

Kinosı

1968-jıl oqıw hám waqıyalıq filmler islep shıǵaratuǵın kino basqarması dúzildi. 1960-70-jıllarda tolıq metrajlı "Úmit hám ármanlar" (rejissyor ar Rashid Mavdi), "Áwladlar gúresi", "Aǵa-ini kelispewshiligi" (rejissyor A. Hoshim), "Afrika, revolyuciya bongi" (rejissyorı Sulayman) kórkem filmleri jaratıldı. Filmlerdi kinoprokat hám import etiw menen menshikli firmalar shuǵıllanadı.