Toǵay

Wikipedia, erkin enciklopediya

 

Cambodia.daǵı orman.
Tioman atawındaǵı orman, Malaysia
El Yunque milliy ormanı AQSh Milliy orman xızmetindegi birden-bir tropik orman bolıp tabıladı

Orman - bul tıǵız orman(toǵay) hám quramalı ósimlikler menen oralǵan jer, ádetde tropikalıq ıqlımda. Sońǵı asirde terminniń qollanılıwı júdá túrme-túr boldı.

Etimologiya[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Jungle sózi sanskritsha jaṅgala sózinen kelip shıqqan bolıp (जङ्गल), mánisi tegis emes hám qurǵaqshılıq degendi bildiredi. Ol anglichan tiline 18-ásirde hind tilindegi orman sózi arqalı kirip kelgen (Urdu tilinde/Hind tilinde: جنگل / जङ्गल) (Jangal).[1] Jāṅgala anglichan tilinde jangal, jangla, jungal hám juṅgala sıyaqlı túrlishe transkripsiya etilgen yaǵniy qollanılǵan. [<span title="one of these spellings may be in the subscriber-only OED citation, which I cannot access (June 2020)">citation needed</span>] .Shamalarǵa kóre, ingliz-hind talqını onıń tıǵız " kishkene putaqsha" degen mánisine alıp keldi.

Bul termin Indiya yarımatawı hám Iran platosinıń kóplegen tillerinde keń tarqalǵan bolıp, bul jerde ádetde áyyemgi ormanlar almastırıwshı ósimlikler ósiwi yamasa batıl aymaqlardı iyelep alǵan tropik ósimliklerdi ańlatıw ushın isletiledi.

Jabayı tábiyat[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Gonduras daǵı Los-Naranjos arxeologik saytınan taw.

Ormanlar barlıq xalıq jasaytuǵın qurǵaqlıqlarda payda bolǵanlıǵı hám túrli ıqlım zonalarında kóplegen ósimlikler hám jer túrlerin óz ishine alıwı múmkinligi sebepli, ormanlardıń jabayı ómirin tuwrıdan-tuwrı anıqlaw múmkin emes.

Hár qıylı paydalanıw[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Tıǵız hám quramalı ósimlikler sıyaqlı[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Júzim baǵı, ádetiy quramalı orman, Avstraliya

Ormannıń eń keń tarqalǵan mánislerinen biri bul jer júzesinde, ásirese tropiklarda quramalı ósimlikler menen oralǵan jer.Ádetde bunday ósimlikler adamlardıń háreketine tosqınlıq etetuǵın dárejede tıǵız bolıp, sayaxatshılar jolların kesip ótiwlerin talap etedi. Bul tariyp tropik orman hám orman ortasındaǵı parqın kórsetedi, sebebi jawınormanlarınıń tómengi bólegi ádetde quyash nurı etiwmasligi sebepli ósimliklerden ashıq hám sol sebepli kesilisiw salıstırǵanda ańsat..[2][3] Ormanlar tropik ormanlar ishinde yamasa shegaralarında dúbeleyler sıyaqlı tábiyiy buzılıwlar yamasa terek kesiw sıyaqlı insan iskerligi nátiyjesinde ormanlar ashılǵan aymaqlarda ámeldegi bolıwı múmkin.[4][5] Bunday tártipsizlikten keyin payda bolatuǵın izbe-iz ósimlikler tıǵız hám quramalı bolıp, " ádetiy" orman esaplanadı. Jungle ádetde jamǵır ormanları boylap, mısalı, dárya arqalı boylap payda boladı, bul taǵı jer júzesinde kóbirek jaqtılıq sebepli kelip shaǵadı .[2]

Munson ormanları hám mangrovlar ádetde bul túrdegi ormanlar dep ataladı. Jawın ormanlarına qaraǵanda ashıqlaw qasnaqǵa iye bolǵan musson ormanları ádetde háreketti qıyınlastıratuǵın kóplegen tarmaqlar hám putalar menen tıǵız tómengi qabatlarǵa iye,[6][7] mangrovlardıń tayansh tamırları hám tómen qasnaqları bolsa soǵan uqsas qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaradı .

ıǵal toǵay sıpatında[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Jawın ormanındaǵı darya jaǵısında jaylasqan orman, Kamerun

Evropalıq izertlewshilerdiń dáslep tropik ormanlar boylap tiykarlanıp dárya boylap sayaxat etkenligi sebepli, aǵıs qurǵaqlıqların qaplaǵan tıǵız quramalı ósimlikler pútkil ormanda bunday orman sharayatları bar ekenligi haqqında nadurıs tásirler qaldırdı. Nátiyjede, pútkil ormannan ótip bolmaytuǵın orman dep nadurıs shama qılıwdı .[8] Bul, óz gezeginde, ormannıń derlik hár qanday ızǵar tropik orman retinde ekinshi ataqlı isletiliwine sebep bolǵan kórinedi. Bul kontekstte orman, ásirese, tropik jawın ormanları menen baylanıslı , Lekin bultlı orman, ortasha jawın ormanları hám mangrovlarga sozılıwı múmkin [9] ósimlik dúzilisine yamasa sayaxat qılıw qolaylıǵına belgi etpesten.

" Tropikalıq orman" hám " jawın ormanı" atamaları tiykarlanıp ızǵar tropik ormanlardıń xarakteristikası retinde " jungle" ornın iyeledi, bul 1970-jıllardan berli júz bergen lingvistik ótiw. " Jawın ormanı" nıń ózi 1970 jıllarǵa shekem ingliz sózliklerinde ushraspaǵan. "Jungle" sózi 1970-jıllarǵa shekem baspa baspalarda tropik ormanlarǵa salıstırǵanda isletilingen atamalardıń 80% ten aslamın quraǵan; sonnan berli ol turaqlı túrde " jawın ormanlari" menen almastırıldı, soǵan qaramastan " jungle" ele da tropik jawın ormanlarına belgi etkende ulıwma paydalanıwda qalıp atır.[10]

Metafora retinde[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Ǵalabalıq mádeniyatda jırtqıshlıq hám shápáátsizlikti ańlatıw ushın ormannan paydalanıw.

Metafora retinde, Jungle kóbinese boysınıwsız yamasa nızamǵa qarsı bolǵan yamasa birden-bir nızam " eń kúshlilerdiń aman qalıwı" dep qabıl etiletuǵın jaǵdaylardı ańlatadı. Bul " qalalıqlar" dıń ormanlar sonday jaylar ekenligi haqqındaǵı qarawların sáwlelendiredi. Apton Sinkler óziniń Chikagodagi Stokyardsdagi jumısshılar turmısı haqqındaǵı ataqlı kitapına " Jungle" (1906 ) basın berip, jumısshılardı hesh qanday nızamlı yamasa basqa nızamlı sharalar kórmesten ayawsız ekspluataciya qılınıp atırǵan sıyaqlı suwretlegen.[11]

" Orman nızamı" termini de tap sonday kontekstte qollanıladı, ol Rudyard Kiplingning " Jungle kitapi" (1894) den alınǵan - eger orman haywanları jámiyetinde bul kitapda suwretlengen hám anıq insaniyat jámiyeti ushın metafora retinde názerde tutılǵan. Bul sóz dizbegi Kipling tolıq suwretlep bergen quramalı nızamlar kompleksine belgi etedi, lekin nızamsız tártipsizlikti emes..

"Orman" sózi qorqınıshlı hám basqar'p bolmaytuǵın tábiyat hám civilizatsiyadan ajıratılǵan mánislerdi, sonıń menen birge, abay, shálkeslik, kúshsizlik, jónelisti joytıw hám hárekecizlikti keltirip shıǵaratuǵın sezim-sezimlerdi óz ishine aladı. "Ormannıń" , "jawın toǵayı" na ózgeriwi tropik ormanlardı xarakteristikalaw ushın ábzal etilgen termin bul ormanlardı mort hám psixik jaylar retinde qabıllawdıń kusheytiwine juwap bolıp, " orman" nıń geweklew mánislerine uyqas kelmaytuǵın kózqaras bolıp tabıladı.[12]

Mádeniyat tanıwshı ilimpazlar, ásirese kolonizatorlikten keyingi sınshılar, kóbinese ierarxik húkimranlıq túsinigi sheńberinde ormandı analiz etedi hám batıs mádeniyatları kóbinese basqa mádeniyatlarǵa ózleriniń tsivilizatsiya standartlarına sáykes keliw talabın qóyadıl. Mısalı : Edvard Saidtıń atap kórsetiwine qaraǵanda, Jonny vaysmuller tárepinen suwretlengen Tarzan ormanda jasawshı bolıp, jırtqısh, qopal hám jırtqıshdı ańlatpalaǵan, biraq ele de óz isiniń ustası;[13] hám onıń shıǵarmasında "Afrikanıń sáwlesi" Qarańǵılıqtıń Júregi haqqında Nigerialıq jazıwshı hám teoretik Chinua Achebe orman hám Afrika qanday etip Marlou hám Kurts sıyaqlı aq reńli Evropa qaharmanları ushın ǵulǵula dáregi bolıp qalǵanın aytıp ótedi..[14]

Izraildıń burınǵı bas ministri Ehud Izraildı “orman daǵı villa(aǵashtan islengen jay)”ga salıstırǵan, bul salıstırıw Izrail daǵı siyasiy tartıslarda tez-tez tilge alınǵan. Aǵashtan islengen waqıtsha jaydıń Izrail siyasatınıń shep tárepindegi sınshıları bul salıstırıwlawdı qattı sın pikir bildirdı.[15]

Jáne[redaktorlaw | derekti jańalaw]

 

  • Monsoon forest
  • Arid Forest Research Institute (AFRI)
  • Rainforest
  • Wilderness
  • Grove (nature)
  • Amazon rainforest

Siltemeler[redaktorlaw | derekti jańalaw]

  1. ↑ „Meaning of jungle in English“. Lexico. Oxford University Press/Dictionary.com (2020). — „Origin: Late 18th century from Sanskrit jāṅgala ‘rough and arid (terrain)’.“. 11-iyun 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 11-iyun 2020-jıl.
  2. ↑ 2,0 2,1 „SUNY Oneonta - Grow Intellectually. Thrive Socially. Live Purposefully.“. suny.oneonta.edu. Qaraldı: 11-mart 2023-jıl.
  3. ↑ „Rainforest Biomes“. www.blueplanetbiomes.org.
  4. ↑ Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named autogenerated4
  5. ↑ „Ecology L4.OO“. 3-iyul 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 11-mart 2023-jıl.
  6. ↑ „Archived copy“. 2-noyabr 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 5-yanvar 2014-jıl.
  7. ↑ „Terrestrial Biomes“. Wku.edu (Western Kentucky University, Department of Geography and Geology). 27-may 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 29-noyabr 2012-jıl.
  8. ↑ Baumann, Paul R. „Tropical Wet Realms of Central Africa, Part 1“. Oneonta.edu (State University of New York College at Oneonta) (2009). Qaraldı: 29-noyabr 2012-jıl.
  9. ↑ Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named autogenerated2
  10. ↑ Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named autogenerated1
  11. ↑ Miller, David Cameron. Dark Eden: the swamp in nineteenth-century American culture, Volume 43 of Cambridge studies in American literature and culture Structural Analysis in the Social Sciences. Cambridge University Press, 1989. ISBN 0-521-37553-3. 
  12. ↑ Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named autogenerated6
  13. ↑ Said. Reflections on Exile: And Other Essays, Convergences Series. Harvard University Press, 2000. ISBN 9780674003026. 
  14. ↑ Chinua (1977). An Image of Africa: Racism in Conrad's 'Heart of Darkness'. 
  15. ↑ Koplow. „The Iron Wall Versus the Villa in the Jungle“ (3-sentyabr 2020-jıl). Qaraldı: 11-mart 2023-jıl.

Sırtqı siltemeler[redaktorlaw | derekti jańalaw]

"https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Toǵay&oldid=75567" saytınan alınǵan