Transnatsional korporatsiyalar

Transnatsional korporatsiyalar (TNK) BMSh ekspertleriniń pikirinshe "Dúnya ekonomikası dvigateli" bolıp tabıladı. Bunday etip BMShnın transnatsional korporatsiyalar haqqındaǵı dokladıńda aytılgan edi. 90-jıllar ortasında dúnyada 40 mıń TNK funktsiyalastırıldı. Olar ózleriniń mámleketi shegarasındaǵı 250 mıń kárxananı qadaǵalap turadı. Olardıń sanı sońǵı jıllarda (1970-jılda 7 mın firma bolǵan) 5 esege shekem astı.

100 iri xalıq aralıq kompaniyalardıń múlkiniń bahasınıń 40 %i basqa mámleketler territoriyasında negizlengen. Transnatsional korporatsiyalardıń tiykarǵı bólegi AQSh, Evropa elleri hám Yaponiyada jámlengen. TNK dúnyanın sanaat óndirisiniń 40 %n qadagalaydı, bul xalıq aralıq sawdanıń yarımına tuwra keledi. TNK kárxanalarınıń óndiretuǵın óniminiń kólemi jıl sayın 1 trln. AQSh dollarına osip otıradı. Bunda 73 mln. isshi jumıs isleydi, yaǵnıy dúnyadaǵı hár bir jumıs penen bánt onınshı adam tuwra keledi (awıl xojalıǵın esaplamaganda).

Házirgi waqıtta firmalardıń xalıq aralıq statusı haqqındaǵı kórsetkish guwalıq etedi, yaǵnıy rezident-mámleketler shegarasında onıń tovar satıw protsent ólshemi kórsetkishi. Usı kórsetkish boyınsha Shveytsariyanın "Nestle" (98 %) firması lider esaplanadı. BMSh metodologiyası hám strukturası boyınsha xalıq aralıq korporatsiyalardıń aktivlerin anıqlawga boladı. Eń iri shet el transnatsional korporatsiyalar aktivleri arasında (finans sektorın esaplamaǵanda) transnatsional bankler (TNB) anglo-gollandiyalıq kontserni "Royal Dutch Shell", soń AQShtıń "Ford", "General Motors", "Exxon" hám "IBM" firmaları iyeleydi.

Transnatsional korporatsiyalardıń huquqlı rejimi hár qıylı mámleketlerde ózleriniń filiallarınıń hám onıń kompaniyalarınıń kómegi menen payda bolıwı aktiv iskerlikti boljaydı. Bul kompaniyalar belgili dárejede óz betinshe óndirislik xızmet hám tayar ónim jetistiriw, ilimiy izertlew isleri hám tutınıwshılarǵa xızmet kórsetiw menen shuǵıllanadı. Olar bir pútin iri óndirislik kompleks dúze otırıp, aktsionerlik kapital ústinen usı shólkemlestiriwshi mámleketler birdey huqıqka iye. Sol waqıtta filiallar hám ózlerine tiyisli kompaniyalar artıqmash milliy qatnasıqqa iye kárxanalar menen aralas bolıwı múmkin.

Transnatsional korporatsiyalardıń kelip shıgıwınıń ulıwmalasqan sebebi bolıp, milliy mámleket shegarasında ósip atırǵan óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwı tiykarında kapital hám óndiris internatsionalizatsiyası bolıp tabıladı.

Óndiris hám kapitaldıń internatsionalizatsiyası shet ellerde óziniń iri kompaniyalarınıń bólimlerin doretiw jolı menen xojalıq baylanısları ekspansiyasınıń xarakterin úyrenedi, bunnan milliy korporatsiyalar transnatsional formaga ózgeredi. Kapital shıǵarılıwı xalıq aralıq korporatsiyanıń rawajlanıwı hám formallasıwındaǵı áhmiyetli faktor bolıp qaladı.

Transnatsional korporatsiyalardıń payda bolıw sebepleri quramına joqarı payda alıwǵa umtılıw jatadı. Óz gezeginde "bekkem konkurentsiya" bul gúreste qarsı turıw óndiris kontsentratsiyası hám kapitaldıń xalıq aralıq masshtabta hám TNKnıń payda bolıwına múmkinshilik jaratadı.

Obektiv protsesslerdiń nátiyjeli bolatuǵın, dúnya xojalıǵında bolıp otetuǵın, transnatsional korporatsiyalar spetsifikalıq qásiyetler qatarına iye. TNK xalıq aralıq miynetti bólistiriw hám onı rawajlandırıwdıń aktiv qatnasıwshısı.

Transnatsional korporatsiya kapitallarınıń háreketi, haqıyqatında da mámlekettegi bolıp atırǵan korporatsiyalar negizindegi protsesslerden ǵárezsiz boladı. TNK filiallardıń jaylastırılıwına tiykarlanǵan hám bir qansha mámleketler boylap ózleriniń kompaniyaların ornalastırıwga tiykarlanǵan xalıq aralıq óndiris smetasın quraydı.

Transnatsional korporatsiyalar joqarı kvalifikatsiyalı personal hám iri investitsiya talap etetuǵın bilim kólemi, úlken óndiris tarawları, joqarı texnologiyalıq tarawlarǵa kirip keledi.

80-jıllar ortasında kapitalistlik dúnyanın 3/4 sanaat ónimlerin 2 mınga shamalas iri korporatsiyalar shıǵardı. Olardan júzlegeni eń áhmiyetli tovarlardıń turlerin 50% ten 80% ke shekem shıǵardı. Bul transnatsional korporatsiyalar tiykarǵı óndirislik hám júklemeni ózine algan.

500 en ‘iri quwatlı transnatsional korporatsiyalardan 85i barlıq shet el investitsiyalarınıń 70% in qadaǵalaydı. Bul 500 gigant elektronika hám ximiya óndirisi ulıwma ónimnin 80% in, farmatsevtika 95% in, mashina qurılısı 76%in realizatsiyalaydı.

Kúshli óndirislik bazaǵa iye transnatsional korporatsiyalar tovar bazarı, óndiristi joqarı nátiyjelilikte jobalastırıwdı támiyinleytuǵın sawda-siyasat óndirisligi alıp baradı. Jobalastırıw eń bas kompaniyadan baslanıp, onnan kishi bolǵan firmalarǵa shekem tarqatıladı.

Transnatsional korporatsiyalar tárepinen xalıq aralıq hám kontinental masshtabtaǵı ilimiy-izertlew jumısları hám kapital qoyıw tarawında dinamikalıq siyasat júrgiziledi. Xalıq aralıq korporatsiyalardıń payda bolıwı hám rawajlanıwı haqqında konkret mısal etip TNK "Elektromons" úskenelerinen dúnya bazarındaǵı elektropriborlardıń óz qollarındaǵı 25% in atap ótsek boladı.

1912-jılı 2 shved kompaniyasınıń ayırılıwı nátiyjesinde payda bolǵan "Elektromons" 20-jıllardıń aqırında Avstraliya hám Jańa Zelandiya bazarına shıqtı hám onda ózleriniń óndirislik AQShta úshinshi xojalıq texnikanı "Vestem-gauz", "Gibson" markasında shıǵaratuǵın "Ayt Konsoliteyted" kompaniyasın ashtı.

Sonıń menen birge Qubla Evropa hám İtaliyadaǵı elektrotovar islep shıǵarıwshı "AEG" - Germaniyada elektrotovar islep shıǵarıwshı bolıp esaplanadı. Usı úsh firmanın birlesiwi nátiyjesinde "Elektrlyuks" óziniń tarawında dúnya boyınsha liderge aylandı. Ol dúnya mámleketlerinde elektrotexnika óndiredi.

90-jıllar ortasında transnatsional korporatsiyalar kárxanalarında 110 mıńnan aslam adam isleydi, jıllıq aylanısı 1994-jıl boyınsha 16 mlrd. dollardı quragan. Óziniń ekspansiyasın keńeyte otırıp transnatsional korporatsiya dúnya bazarın ózlestiriwdiń hár qıylı formaların qollanadı. Bul formalar belgili dárejede kontraktlıq qatnaslarǵa tiykarlanadı jáne basqa firmalardıń aktsionerlik kapitalında qatnasıwı menen baylanıslı emes. Usınday TNK ekonomikası forması qatarına mınalar kiredi:

1. litsenziyalı;
2. franchayzing;
3. basqarıw kontraktları;
4. marketingli hám texnikalıq xızmet kórsetiw;
5. kárxananıń "gilt astına" beriliwi;
6. bólek operatsiyalardıń orınlanıwına hám qospa kárxanalar qurıw boyınsha sheklengen kelisimi.

Praktikada tez-tezden anaw yaki mınaw transnatsional korporatsiya xızmeti forması arasında dál shegara belgilew qıyın. Olar differentsiallanbay qollanıladı, tez buzıladı. Bul formalardıń rawajlanıwınıń áhmiyetli ózgesheligi bolıp, orayǵa umtılıwshı tendentsiyalardı sáwlelendire otırıp, transnatsional korporatsiyalardıń ózleri arasındaǵı qollanıwı esaplanadı. Arnawlı keń tarqalıwdı litsenzion kelisimler aldı. 1990-jılı TNKnıń litsenzion kelisimler kólemi 1970-jıldaǵı kórsetkishti 10 esege úlkeytti.

Litsenzion kelisim yuridikalıq shártnama bolıp, bunnan litsenziar litsenziatqa belgili waqıtka sıylıq ushın anıq huqıqlar belgilep beredi. Litsenziyanın beriliwi transnatsional korporatsiya ishindegi firma dogovorları sıyaqlı texnologiya beriliwi kanalları boyınsha ámelge asırıladı.

Litsenzion kelisimnin arnawlı turi bolıp - franchayzing (franshiza) esaplanadı.

Franchayzing - bul uzaq muddetke esaplanǵan litsenzion kelisimi. Bunda franchayzerler klient-firma ushın anıq huqıqlar belgileydi. Bul huqıqlar óz ishine sawda markasınıń qollanılıwı yamasa firma atınıń qollanıwın, sol sıyaqlı texnikalıq járdem boyınsha xızmetler, jumısshı kúshiniń kvalifikatsiyası koteriliwine, anıq bolǵan tolemdi basqarıw hám sawda qılıwdı óz ishine aladı.

80-jıllardıń aqırınan baslap transnatsional korporatsiyalardıń marketingli hám basqarıw xızmetlerin kórsetiw ekspansiyası forması ken tarqalǵan edi.

Texnikalıq járdem kórsetiw kontraktları boyınsha transnatsional korporatsiyalar berilgen firmanın qandayda bir spetsifikalıq aspekt xızmetine qatnasıwshı texnikalıq xızmet kórsetiwdi ámelge asıradı. Bunday kelisimler mashina hám uskenelerdiń remontı hám profilaktikası "nou-xau" dı qollanıwdaǵı másláhátlar, sapanı qadaǵalaw hám avariyanın aldıń alıw menen baylanıslı. Bir qansha keń tarqalıwdı zavodlardıń "gilt astına" beriliwi iyelik etip atır. Bul jaǵdayda transnatsional korporatsiya barlıq xızmetlerdiń ámelge asıwın oz moynına aladı, sebebi bular belgili bir obekttiń jobalastırılıwı yamasa qurılıwın támiyinleydi. TNKnın ozi rawajlanǵanlıǵı sıyaqlı bir pútinlikte hár qıylı ekonomikalıq baylanıslar forması da rawajlanıp atır.

Transnatsional korporatsiyalar tárepinen bolǵan jáne bir jetiskenlik bul shet ellerde arnawlı investitsion kompaniyanın qurılıwı. Onıń shártli wazıypası bolıp regionlıq bazarda ózleriniń óniminiń háreketke keliwiniń stimulı bolıp investitsiyalardıń ózleriniń hám partner kárxanalardaǵı strukturası bolıp tabıladı. Bunday jaylasıwdı alkogolsız ishimlik shıǵaratuǵın "Pepsi-Cola", "Coca-Cola" (Afrika) satatuǵın iri xalıq aralıq kompaniyalar qollanadı.

Transnatsional korporatsiyalar zamanagoy dúnya xojalıǵında háreket etiwshi tárep bolıp qaladı. Olar xalıq aralıq ekonomikalıq qatnaslar sistemasında bahalaw qıyın bolǵan roldi oynaydı.

Jetekshi óndirisi rawajlanǵan ellerdiń shet eldegi xızmeti hám olardıń TNKsı sırtqı ekonomikalıq baylanıslar xarakterin anıqlaydı.

80-jılları transnatsional korporatsiyalardıń shet eldegi óndirisi kólemi menen ishki firmalar sawdasınan tazartılgan eksportın salıstırsaq AQSh, Yaponiya hám Germaniya ushın tómendegishe sáykeslik bar: 4,1:1; 2,6:1; 1,5:3.

Bul eller eksportında mámleketlerdiń ózleriniń shet eldegi filiallarına qoyǵan xızmet hám tapsırmalar roli ullı bolıp tabıladı. 80-jıldıń 2-yarımında firma ishindegi sawda 14% ten 20% eksportqa (AQSh) shekem, al Yaponiya 23-29% hám Germaniya 24-28 % eksportka shekem qoydı. Barlıq transnatsional korporatsiyalardıń shet el investitsiyaları jıyındısı házirgi waqıtta sawdaǵa qaraǵanda joqarıraq rol oynaydı. TNK barlıq dúnyanın jeke sektorınıń óndirislik kapitalınıń 3 bólegin, shet eldegi tuwrı investitsiyanın 90 % ten aslamın qadagalaydı.

Transnatsional korporatsiyanın tarawlıq-óndirislik strukturası belgili dárejede keń. Xalıq aralıq kompaniyalardıń 60 %i óndiris tarawında, 37 %i xızmet kórsetiw salasında hám 3 % i sanaat hám awıl xojalıǵında.

"Fortune" amerikalıq jurnaldıń xabarlawınsha dúnyanın 500 iri TNK arasınan tiykarǵı roldi 4 kompleks: elektronika, neftti qayta islew, ximiya hám avtomobilsazlıq oynaydı. Olardıń satılıwı TNKnın ulıwma aktivliginiń 80 %ke shamalasın hám 500 "grandtı" quraydı.

Transnatsional korporatsiyalardıń investitsiyaları regionlıq tarawlarǵa bagıtlanǵanlıǵı belgili. Haqıyqatında da olar "jańa industrial eller" sanaatın qayta islewshi tarawlarǵa kapital qoyadı hám belgili dárejede rawajlanǵan hám rawajlanıp kiyatırǵan ellerge de kapital qoyadı. Bul jaǵdayda kapital alıwshı eller arasında báseke ketedi.

Al, rawajlanıwı tómen eller siyasatı basqasha, yaǵnıy transnatsional korporatsiyalar keńeyip atırǵan óndiriske maqset tovar eksportın ósiriw. Bul jaǵdayda sol TNK nın ózleri arasında jergilikli bazarda tovarların háreketke keltiriw ushın bekkem básekedegi en jaydırıw payda boladı.

Transnatsional korporatsiyalar ulıwmalasqan úlken xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslar sistemasında anıqlawshı faktor bolıp qaladı, ol dúnyadaǵı mámlekettiń ornın belgileydi. BMSh aspektleriniń aytıwı boyınsha TNK aktiv óndirislik, investitsiya, sawda xızmeti, dúnyadaǵı ekonomikalıq integratsiyaga tásir etetuǵın hám óndiristi xalıq aralıq qadaǵalawdı hám ónimdi bólistiriwshi funktsiyasın atqarıw múmkinshiligin beretuǵın qadaǵalawshı bolıp qaladı.

Transnatsional korporatsiyalar tek mámleket qaraytuǵın tarawlarǵa da basıp kirip atır dedi BMSh ekspertleri YuİKTAD dokladına (1993-j). Bunda soz transnatsional korporatsiyalardıń dúnya ekonomikasınıń tolıq integratsiyaǵa baratırǵanı haqqında emes. Al, haqıyqatında TNK xızmeti integratsiyaǵa aparıwshı maksimal payda alıwga qaratılǵan internatsionalizatsiya. Bulardıń jaqsı táreplerin atap ote otırıp, xalıq aralıq ekonomikalıq qatnaslarda sol mámleketlerdiń ekonomikasına negativ tásirin kórsetiw kerek hám ol ózleri funktsialastırıp atırǵan mámleketler qánigeler sanı kórsetedi:

• TNK óziniń xızmetin dóretip atırǵan mámlekettegi ekonomikalıq siyasattıń realizatsiyası keri tásiri;
• mámleketlik nızamlardıń buzılıwı;
• TNKnıń óziniń kompaniyalarında, hár qıylı ellerde háreket etiwshi transport bahalardı monopulizatsiyalap, salıq salıwdan paydanı jabıw maqsetinde nızamlardı kórmey ketedi, bul bir mámleketten ekinshisine tártıp júrgende júz beredi;
• monopol bahalardıń qoyılıwı, shártler diktatı.