Transnatsional korporatsiyalar
Transnatsional korporatsiyalar (TNK) BMSh ekspertlerinin' pikirinshe "Du'nya ekonomikası dvigateli" bolıp tabıladı. Bunday etip BMShnın transnatsional korporatsiyalar haqqındag'ı dokladın'da aytılgan edi. 90-jıllar ortasında du'nyada 40 mın' TNK funktsiyalastırıldı. Olar o'zlerinin' ma'mleketi shegarasındag'ı 250 mın' ka'rxananı qadag'alap turadı. Olardın' sanı son'g'ı jıllarda (1970-jılda 7 mın firma bolg'an) 5 esege shekem astı.
100 iri xalıq aralıq kompaniyalardın' mu'lkinin' bahasının' 40 %i basqa ma'mleketler territoriyasında negizlengen. Transnatsional korporatsiyalardın' tiykarg'ı bo'legi AQSh, Evropa elleri ha'm Yaponiyada ja'mlengen. TNK du'nyanın sanaat o'ndirisinin' 40 %n qadagalaydı, bul xalıq aralıq sawdanın' yarımına tuwra keledi. TNK ka'rxanalarının' o'ndiretug'ın o'niminin' ko'lemi jıl sayın 1 trln. AQSh dollarına osip otıradı. Bunda 73 mln. isshi jumıs isleydi, yag'nıy du'nyadag'ı ha'r bir jumıs penen ba'nt onınshı adam tuwra keledi (awıl xojalıg'ın esaplamaganda).
Ha'zirgi waqıtta firmalardın' xalıq aralıq statusı haqqındag'ı ko'rsetkish guwalıq etedi, yag'nıy rezident-ma'mleketler shegarasında onın' tovar satıw protsent o'lshemi ko'rsetkishi. Usı ko'rsetkish boyınsha Shveytsariyanın "Nestle" (98 %) firması lider esaplanadı. BMSh metodologiyası ha'm strukturası boyınsha xalıq aralıq korporatsiyalardın' aktivlerin anıqlawga boladı. En' iri shet el transnatsional korporatsiyalar aktivleri arasında (finans sektorın esaplamag'anda) transnatsional bankler (TNB) anglo-gollandiyalıq kontserni "Royal Dutch Shell", son' AQShtın' "Ford", "General Motors", "Exxon" ha'm "IBM" firmaları iyeleydi.
Transnatsional korporatsiyalardın' huquqlı rejimi ha'r qıylı ma'mleketlerde o'zlerinin' filiallarının' ha'm onın' kompaniyalarının' ko'megi menen payda bolıwı aktiv iskerlikti boljaydı. Bul kompaniyalar belgili da'rejede o'z betinshe o'ndirislik xızmet ha'm tayar o'nim jetistiriw, ilimiy izertlew isleri ha'm tutınıwshılarg'a xızmet ko'rsetiw menen shug'ıllanadı. Olar bir pu'tin iri o'ndirislik kompleks du'ze otırıp, aktsionerlik kapital u'stinen usı sho'lkemlestiriwshi ma'mleketler birdey huqıqka iye. Sol waqıtta filiallar ha'm o'zlerine tiyisli kompaniyalar artıqmash milliy qatnasıqqa iye ka'rxanalar menen aralas bolıwı mu'mkin.
Transnatsional korporatsiyalardın' kelip shıgıwının' ulıwmalasqan sebebi bolıp, milliy ma'mleket shegarasında o'sip atırg'an o'ndiriwshi ku'shlerdin' rawajlanıwı tiykarında kapital ha'm o'ndiris internatsionalizatsiyası bolıp tabıladı.
O'ndiris ha'm kapitaldın' internatsionalizatsiyası shet ellerde o'zinin' iri kompaniyalarının' bo'limlerin doretiw jolı menen xojalıq baylanısları ekspansiyasının' xarakterin u'yrenedi, bunnan milliy korporatsiyalar transnatsional formaga o'zgeredi. Kapital shıg'arılıwı xalıq aralıq korporatsiyanın' rawajlanıwı ha'm formallasıwındag'ı a'hmiyetli faktor bolıp qaladı.
Transnatsional korporatsiyalardın' payda bolıw sebepleri quramına joqarı payda alıwg'a umtılıw jatadı. O'z gezeginde "bekkem konkurentsiya" bul gu'reste qarsı turıw o'ndiris kontsentratsiyası ha'm kapitaldın' xalıq aralıq masshtabta ha'm TNKnın' payda bolıwına mu'mkinshilik jaratadı.
Obektiv protsesslerdin' na'tiyjeli bolatug'ın, du'nya xojalıg'ında bolıp otetug'ın, transnatsional korporatsiyalar spetsifikalıq qa'siyetler qatarına iye. TNK xalıq aralıq miynetti bo'listiriw ha'm onı rawajlandırıwdın' aktiv qatnasıwshısı.
Transnatsional korporatsiya kapitallarının' ha'reketi, haqıyqatında da ma'mlekettegi bolıp atırg'an korporatsiyalar negizindegi protsesslerden g'a'rezsiz boladı. TNK filiallardın' jaylastırılıwına tiykarlang'an ha'm bir qansha ma'mleketler boylap o'zlerinin' kompaniyaların ornalastırıwga tiykarlang'an xalıq aralıq o'ndiris smetasın quraydı.
Transnatsional korporatsiyalar joqarı kvalifikatsiyalı personal ha'm iri investitsiya talap etetug'ın bilim ko'lemi, u'lken o'ndiris tarawları, joqarı texnologiyalıq tarawlarg'a kirip keledi.
80-jıllar ortasında kapitalistlik du'nyanın 3/4 sanaat o'nimlerin 2 mınga shamalas iri korporatsiyalar shıg'ardı. Olardan ju'zlegeni en' a'hmiyetli tovarlardın' turlerin 50% ten 80% ke shekem shıg'ardı. Bul transnatsional korporatsiyalar tiykarg'ı o'ndirislik ha'm ju'klemeni o'zine algan.
500 en ‘iri quwatlı transnatsional korporatsiyalardan 85i barlıq shet el investitsiyalarının' 70% in qadag'alaydı. Bul 500 gigant elektronika ha'm ximiya o'ndirisi ulıwma o'nimnin 80% in, farmatsevtika 95% in, mashina qurılısı 76%in realizatsiyalaydı.
Ku'shli o'ndirislik bazag'a iye transnatsional korporatsiyalar tovar bazarı, o'ndiristi joqarı na'tiyjelilikte jobalastırıwdı ta'miyinleytug'ın sawda-siyasat o'ndirisligi alıp baradı. Jobalastırıw en' bas kompaniyadan baslanıp, onnan kishi bolg'an firmalarg'a shekem tarqatıladı.
Transnatsional korporatsiyalar ta'repinen xalıq aralıq ha'm kontinental masshtabtag'ı ilimiy-izertlew jumısları ha'm kapital qoyıw tarawında dinamikalıq siyasat ju'rgiziledi. Xalıq aralıq korporatsiyalardın' payda bolıwı ha'm rawajlanıwı haqqında konkret mısal etip TNK "Elektromons" u'skenelerinen du'nya bazarındag'ı elektropriborlardın' o'z qollarındag'ı 25% in atap o'tsek boladı.
1912-jılı 2 shved kompaniyasının' ayırılıwı na'tiyjesinde payda bolg'an "Elektromons" 20-jıllardın' aqırında Avstraliya ha'm Jan'a Zelandiya bazarına shıqtı ha'm onda o'zlerinin' o'ndirislik AQShta u'shinshi xojalıq texnikanı "Vestem-gauz", "Gibson" markasında shıg'aratug'ın "Ayt Konsoliteyted" kompaniyasın ashtı.
Sonın' menen birge Qubla Evropa ha'm İtaliyadag'ı elektrotovar islep shıg'arıwshı "AEG" - Germaniyada elektrotovar islep shıg'arıwshı bolıp esaplanadı. Usı u'sh firmanın birlesiwi na'tiyjesinde "Elektrlyuks" o'zinin' tarawında du'nya boyınsha liderge aylandı. Ol du'nya ma'mleketlerinde elektrotexnika o'ndiredi.
90-jıllar ortasında transnatsional korporatsiyalar ka'rxanalarında 110 mın'nan aslam adam isleydi, jıllıq aylanısı 1994-jıl boyınsha 16 mlrd. dollardı quragan. O'zinin' ekspansiyasın ken'eyte otırıp transnatsional korporatsiya du'nya bazarın o'zlestiriwdin' ha'r qıylı formaların qollanadı. Bul formalar belgili da'rejede kontraktlıq qatnaslarg'a tiykarlanadı ja'ne basqa firmalardın' aktsionerlik kapitalında qatnasıwı menen baylanıslı emes. Usınday TNK ekonomikası forması qatarına mınalar kiredi:
- litsenziyalı;
- franchayzing;
- basqarıw kontraktları;
- marketingli ha'm texnikalıq xızmet ko'rsetiw;
- ka'rxananın' "gilt astına" beriliwi;
- bo'lek operatsiyalardın' orınlanıwına ha'm qospa ka'rxanalar qurıw boyınsha sheklengen kelisimi.
Praktikada tez-tezden anaw yaki mınaw transnatsional korporatsiya xızmeti forması arasında da'l shegara belgilew qıyın. Olar differentsiallanbay qollanıladı, tez buzıladı. Bul formalardın' rawajlanıwının' a'hmiyetli o'zgesheligi bolıp, orayg'a umtılıwshı tendentsiyalardı sa'wlelendire otırıp, transnatsional korporatsiyalardın' o'zleri arasındag'ı qollanıwı esaplanadı. Arnawlı ken' tarqalıwdı litsenzion kelisimler aldı. 1990-jılı TNKnın' litsenzion kelisimler ko'lemi 1970-jıldag'ı ko'rsetkishti 10 esege u'lkeytti.
Litsenzion kelisim yuridikalıq sha'rtnama bolıp, bunnan litsenziar litsenziatqa belgili waqıtka sıylıq ushın anıq huqıqlar belgilep beredi. Litsenziyanın beriliwi transnatsional korporatsiya ishindegi firma dogovorları sıyaqlı texnologiya beriliwi kanalları boyınsha a'melge asırıladı.
Litsenzion kelisimnin arnawlı turi bolıp - franchayzing (franshiza) esaplanadı.
Franchayzing - bul uzaq muddetke esaplang'an litsenzion kelisimi. Bunda franchayzerler klient-firma ushın anıq huqıqlar belgileydi. Bul huqıqlar o'z ishine sawda markasının' qollanılıwı yamasa firma atının' qollanıwın, sol sıyaqlı texnikalıq ja'rdem boyınsha xızmetler, jumısshı ku'shinin' kvalifikatsiyası koteriliwine, anıq bolg'an tolemdi basqarıw ha'm sawda qılıwdı o'z ishine aladı.
80-jıllardın' aqırınan baslap transnatsional korporatsiyalardın' marketingli ha'm basqarıw xızmetlerin ko'rsetiw ekspansiyası forması ken tarqalg'an edi.
Texnikalıq ja'rdem ko'rsetiw kontraktları boyınsha transnatsional korporatsiyalar berilgen firmanın qandayda bir spetsifikalıq aspekt xızmetine qatnasıwshı texnikalıq xızmet ko'rsetiwdi a'melge asıradı. Bunday kelisimler mashina ha'm uskenelerdin' remontı ha'm profilaktikası "nou-xau" dı qollanıwdag'ı ma'sla'ha'tlar, sapanı qadag'alaw ha'm avariyanın aldın' alıw menen baylanıslı. Bir qansha ken' tarqalıwdı zavodlardın' "gilt astına" beriliwi iyelik etip atır. Bul jag'dayda transnatsional korporatsiya barlıq xızmetlerdin' a'melge asıwın oz moynına aladı, sebebi bular belgili bir obekttin' jobalastırılıwı yamasa qurılıwın ta'miyinleydi. TNKnın ozi rawajlang'anlıg'ı sıyaqlı bir pu'tinlikte ha'r qıylı ekonomikalıq baylanıslar forması da rawajlanıp atır.
Transnatsional korporatsiyalar ta'repinen bolg'an ja'ne bir jetiskenlik bul shet ellerde arnawlı investitsion kompaniyanın qurılıwı. Onın' sha'rtli wazıypası bolıp regionlıq bazarda o'zlerinin' o'niminin' ha'reketke keliwinin' stimulı bolıp investitsiyalardın' o'zlerinin' ha'm partner ka'rxanalardag'ı strukturası bolıp tabıladı. Bunday jaylasıwdı alkogolsız ishimlik shıg'aratug'ın "Pepsi-Cola", "Coca-Cola" (Afrika) satatug'ın iri xalıq aralıq kompaniyalar qollanadı.
Transnatsional korporatsiyalar zamanagoy du'nya xojalıg'ında ha'reket etiwshi ta'rep bolıp qaladı. Olar xalıq aralıq ekonomikalıq qatnaslar sistemasında bahalaw qıyın bolg'an roldi oynaydı.
Jetekshi o'ndirisi rawajlang'an ellerdin' shet eldegi xızmeti ha'm olardın' TNKsı sırtqı ekonomikalıq baylanıslar xarakterin anıqlaydı.
80-jılları transnatsional korporatsiyalardın' shet eldegi o'ndirisi ko'lemi menen ishki firmalar sawdasınan tazartılgan eksportın salıstırsaq AQSh, Yaponiya ha'm Germaniya ushın to'mendegishe sa'ykeslik bar: 4,1:1; 2,6:1; 1,5:3.
Bul eller eksportında ma'mleketlerdin' o'zlerinin' shet eldegi filiallarına qoyg'an xızmet ha'm tapsırmalar roli ullı bolıp tabıladı. 80-jıldın' 2-yarımında firma ishindegi sawda 14% ten 20% eksportqa (AQSh) shekem, al Yaponiya 23-29% ha'm Germaniya 24-28 % eksportka shekem qoydı. Barlıq transnatsional korporatsiyalardın' shet el investitsiyaları jıyındısı ha'zirgi waqıtta sawdag'a qarag'anda joqarıraq rol oynaydı. TNK barlıq du'nyanın jeke sektorının' o'ndirislik kapitalının' 3 bo'legin, shet eldegi tuwrı investitsiyanın 90 % ten aslamın qadagalaydı.
Transnatsional korporatsiyanın tarawlıq-o'ndirislik strukturası belgili da'rejede ken'. Xalıq aralıq kompaniyalardın' 60 %i o'ndiris tarawında, 37 %i xızmet ko'rsetiw salasında ha'm 3 % i sanaat ha'm awıl xojalıg'ında.
"Fortune" amerikalıq jurnaldın' xabarlawınsha du'nyanın 500 iri TNK arasınan tiykarg'ı roldi 4 kompleks: elektronika, neftti qayta islew, ximiya ha'm avtomobilsazlıq oynaydı. Olardın' satılıwı TNKnın ulıwma aktivliginin' 80 %ke shamalasın ha'm 500 "grandtı" quraydı.
Transnatsional korporatsiyalardın' investitsiyaları regionlıq tarawlarg'a bagıtlang'anlıg'ı belgili. Haqıyqatında da olar "jan'a industrial eller" sanaatın qayta islewshi tarawlarg'a kapital qoyadı ha'm belgili da'rejede rawajlang'an ha'm rawajlanıp kiyatırg'an ellerge de kapital qoyadı. Bul jag'dayda kapital alıwshı eller arasında ba'seke ketedi.
Al, rawajlanıwı to'men eller siyasatı basqasha, yag'nıy transnatsional korporatsiyalar ken'eyip atırg'an o'ndiriske maqset tovar eksportın o'siriw. Bul jag'dayda sol TNK nın o'zleri arasında jergilikli bazarda tovarların ha'reketke keltiriw ushın bekkem ba'sekedegi en jaydırıw payda boladı.
Transnatsional korporatsiyalar ulıwmalasqan u'lken xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslar sistemasında anıqlawshı faktor bolıp qaladı, ol du'nyadag'ı ma'mlekettin' ornın belgileydi. BMSh aspektlerinin' aytıwı boyınsha TNK aktiv o'ndirislik, investitsiya, sawda xızmeti, du'nyadag'ı ekonomikalıq integratsiyaga ta'sir etetug'ın ha'm o'ndiristi xalıq aralıq qadag'alawdı ha'm o'nimdi bo'listiriwshi funktsiyasın atqarıw mu'mkinshiligin beretug'ın qadag'alawshı bolıp qaladı.
Transnatsional korporatsiyalar tek ma'mleket qaraytug'ın tarawlarg'a da basıp kirip atır dedi BMSh ekspertleri YuİKTAD dokladına (1993-j). Bunda soz transnatsional korporatsiyalardın' du'nya ekonomikasının' tolıq integratsiyag'a baratırg'anı haqqında emes. Al, haqıyqatında TNK xızmeti integratsiyag'a aparıwshı maksimal payda alıwga qaratılg'an internatsionalizatsiya. Bulardın' jaqsı ta'replerin atap ote otırıp, xalıq aralıq ekonomikalıq qatnaslarda sol ma'mleketlerdin' ekonomikasına negativ ta'sirin ko'rsetiw kerek ha'm ol o'zleri funktsialastırıp atırg'an ma'mleketler qa'nigeler sanı ko'rsetedi:
- TNK o'zinin' xızmetin do'retip atırg'an ma'mlekettegi ekonomikalıq siyasattın' realizatsiyası keri ta'siri;
- ma'mleketlik nızamlardın' buzılıwı;
- TNKnın' o'zinin' kompaniyalarında, ha'r qıylı ellerde ha'reket etiwshi transport bahalardı monopulizatsiyalap, salıq salıwdan paydanı jabıw maqsetinde nızamlardı ko'rmey ketedi, bul bir ma'mleketten ekinshisine ta'rtıp ju'rgende ju'z beredi;
- monopol bahalardın' qoyılıwı, sha'rtler diktatı.
