Shveycariya

Shveycariya Konfederaciyası Bes rásmiy ataması nemisshe Schweizerische Eidgenossenschaft francuzsha Confédération suisse italyansha Confederazione Svizzera romanshsha Confederaziun svizra latınsha Confoederatio helvetica
Bayraq Gerb
Uranı: (nárásmiy) «Unus pro omnibus, omnes pro uno» (latınsha) («Birew hámme ushın, hámme birew ushın»)
Gimni: «Swiss Psalm» («Shveycar jırı»)
Shveycariyanıń Evropada jaylasqan ornı
Paytaxtı	Bern (de-fakto) 46°57′N 7°27′E
Iri qalaları	Cyurix, Jeneva, Bazel, Lozanna, Bern
Rásmiy tilleri	nemis francuz italyan romansh
Diniy quramı (2020)	62.6% xristian 34.4% katolik 22.5% protestant 5.7% basqa xristianlar 29.4% dinsiz 5.4% musılman 0.6% induizm 0.9% basqalar 1.1% juwap joq
Etnoxoronim	shveycar, shveycariyalı
Basqarıw forması	konfederativlik parlamentlik respublika
• Prezident	Viola Amerd
• Vice-prezident	Karin Keller-Zutter
• Federal Kancler	Viktor Rossi
Nızam shıǵarıwshı organ	Federallıq Májilis
• Joqarǵı palata	Kantonlar keńesi
• Tómengi palata	Milliy keńes
Dúziliw tariyxı
• Tiykar salındı	1-avgust 1291-jıl
• Suverenitet	24-oktyabr 1648-jıl
• Federallıq shártnama	7-avgust 1815-jıl
• Federallıq mámleket	12-sentyabr 1848-jıl
Maydanı
• Ulıwma	41,285 km2 (132-orın)
• Suw (%)	4.34
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	8 902 308 (99-orın)
• 2015-jıl (sanaq)	8,327,126
• Xalıq tıǵızlıǵı	207 adam/km2 (48-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $788.335 milliard (35-orın)
• Jan basına	▲ $89,537 (6-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $905.684 milliard (20-orın)
• Jan basına	▲ $102,865 (5-orın)
Djini (2018)	▼ 29.7 tómen
IRI (2021)	▲ 0.962 kútá joqarı · 1-orın
Pul birligi	shveycar franki (CHF)
Waqıt zonası	UTC+1
• Jaz (DST)	UTC+2
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+42
ISO kodı	CHE
XOK kodı	SUI
Internet domeni	.ch, .swiss

Shveycariya (Switzerland, nem. Schweiz, francuzsha: Suisse, italyansha: Svizzera), Shveycariya Konfederaciyası (nemisshe: Schweizerische Eidgenossenschaft, francuzcha: Conferderation Suisse, italyansha: Confederazione Svizzera) - Oraylıq Evropada jaylasqan mámleket. Maydanı 41 285 km². Xalqı 10 mln. adam (2023). Yuridikalıq tárepten Paytaxtı joq. Paytaxt retinde Bern qalası paydalanıladı. Basqarıw tárepten 23 kanton (olardan 3 i yarım kantonlar) ǵa bólinedi. Dúnyadaǵı jarlılıq dárejesi eń tómen bolǵan mámleket esaplanadı.

Mámleketlik tili

Shveycariyada 4 mámleket tili bar: nemis, francuz, italyan hám retromansha tilleri. Shveycariyanıń birinshi mámleket tili nemis tili bolıp tabıladı. Sebebi bul tilde 5 millionǵa jaqın xalıq sóylesedi. Lekin olar dialektte sóylesedi. Bul degeni olar shveycarsha-nemisshe sóylesedi. Shveycariyada 50 den artıq dialekt túri bar. Bunnan tısqarı francuz, italyan tilleri de xalıq tárepinen dialektlestirilgen.

Mámleketlik basqarıw principi

Shveycariya - federal parlamentli respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1874-jıl 29-mayda qabıl etilgen (keyinirek ózgerisler kirgizilgen). Mámleket hám húkimet baslıǵı - prezident, ol Federal jıynalıs tárepinen Federal keńes (húkimet) aǵzalarınan 1 jıl múddetke saylanadı hám qayta saylanıw huqıqına iye emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı (Milliy keńes hám Kantonlar keńesi) Federal jıynalıs, atqarıwshı hákimiyattı prezident hám Federal keńes (húkimet) ámelge asıradı. Hár bir kanton óz Konstituciyası, parlamenti hám húkimetine iye.

Tábiyatı

Aymaǵınıń úlken bóleginde Alp tawları jaylasqan (uzınlıǵı 4634 m ge shekem, Dyufur tawı). Mámleket orayında Shveycariya tegis tawlıǵı, arqa batısında Yura tawları bar. Íqlımı ızǵar, ortasha ıqlım bolıp, Jenevada yanvar ayınıń ortasha temperaturası 0°, iyul ayınıń ortasha temperaturası 19°. Ortasha jıllıq jawın muǵdarı 800–2500 mm. Qalasında dárya kóp. Reyn (Aare aǵımı menen) dáryası, Rona, Inn, Tichino dáryalarınıń joqarı aǵımı qalasınan aǵıp ótedi. Jeneva, Boden hám basqa kóller bar. Taw gúńgirt orman hám taw otlaqlı topıraqlar tarqalǵan. Mámleket aymaǵınıń 24% i orman. Tegis tawlıq hám tawlarda keń japıraqlı hám de iyne japıraqlı terekler ósedi, biyik tawlar subalp hám alp otlaqları menen oralǵan. Alp tawlarında muzlıqlar bar (2 mıń km² qa jaqın). Haywanat dúnyası bay. Tawlarda sút emiziwshilerden jabayı eshki, suvsar, qoyan, suǵur, ayıw, túlki hám basqalar, quslardan búrkit, karqur, taw shımshıǵı, dárya hám kól jaǵalarında shaǵala ushıraydı, suwda hár qıylı balıqlar bar. Tawlarda turizm, alpinizm, qısqı sport túrleri menen shuǵıllanıw ushın shárayatlar jaratılǵan. Shveycariya milliy baǵı, kóplegen rezervat hám buyırtpa qorıqxanalar bar.

Xalqı

Xalqı olmon-shveycariyalıqlar, francuz-shveycariyalıqlar, italyan-shveycariyalıqlar hám reto-romanlardan ibarat. Italyan, nemis, ispan, francuz, portugal hám basqalar da jasaydı. Rásmiy tilleri - nemis, francuz, italyan hám reto-roman tilleri. Xalıqtıń 67,7% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi katolik hám protestantlar. Iri qalaları: Cyurix, Bazel, Jeneva, Bern, Lozanna.

Tariyxı

Qalasında jasaǵan adamlardıń áyyemgi rezidenciyaları paleolit dáwirine tiyisli. Shveycariya haqqındaǵı birinshi jazba derekler eramızǵa shekemgi II ásirge tiyisli. Sol dáwirde qalasınıń úlken bólimine gelvetlerdiń kelt qáwimleri kelip jaylasqan (qalasınıń áyyemgi atı - Gelveciya sonnan kelip shıqqan). 496-536 jıllarda Shveycariya aymaǵı Franklar mámleketi quramına kirdi. VII ásirde xalıqtı xristian dinine kirgiziw juwmaqlandı. X ásirde qalasınıń arqa, 1032-34 jıllarda batıs bólegi „Múqaddes Rim imperiyası“ quramına kirdi. XIII ásir ortalarında Gabsburglarǵa qarsı baslanǵan gúres nátiyjesinde Shvic, Uri, Untervalden kantonları 1291-jıl 1-avgustta óz-ara „máńgilik awqam“ dúzip, „Múqaddes Rim imperiyası“ sheńberinde Shveycariya konfederaciyasına tiykar salındı, 1499-jılda bolsa ámelde ǵárezsiz mámleketke aylandı. 1513-jıl 13 kantonnan ibarat federaciya retinde tolıq qáliplesti (1798-jılǵa shekem ámelde bolǵan). 1648-jılǵı Vestfaliya kelisimine bola Shveycariya suverenli mámleket dep tán alındı. XVI ásirde qalasında reformaciya háreketi tarqaldı. XVIII ásir aqırında qalasında sanaat hám sawda anaǵurlım rawajlandı. 1798-1803-jıllar Shveycariya aymaǵında Gelveciya Respublikası ámelde boldı. 1814-15 jılǵı Vena kongressi qalasınıń házirgi dáwirdegi shegarasına jaqın bolǵan shegaranı belgilep berdi jáne onı máńgi biytárep mámleket dep járiyaladı. XIX ásirdiń 30-40-jılları siyasiy basqarıw principin demokratiyalastırıw hám mámleketti oraylastırıw háreketi háwij aldı. 1848-jılǵı konstituciya boyınsha Shveycariya kantonlardıń onsha bekkem bolmaǵan birlespesinen birden-bir federativ mámleketke aylandı. Birinshi hám Ekinshi jáhán urısı jılları Shveycariya óz biytárepligin tastıyıqladı. Shveycariya aymaǵında túrli xalıq aralıq shólkemler jaylasqan. Shveycariya 2002-jıldan BMSh aǵzası. 1991-jıl 23-dekabrde Ózbekstan Respublikası suverenitetti tán alǵan hám 1992-jıl 7-mayda diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı - 1-avgust - Konfederaciya shólkemlestirilgen kún (1291); 1899-jıldan beri bayramlanadı.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Shveycariya demokratiyalıq xristian partiyası, 1935-jıl islengen; Shveycariya demokratları partiyası; Shveycariya „baǵmanlar“ partiyası, 1983-jıl tiykar salınǵan; Shveycariya radikal-demokratiyalıq partiyası, 1848-jıl dúzilgen; Shveycariya social-demokratiyalıq partiyası, 1888-jıl islengen; Shveycariya liberallıq partiyası, 1913-jıl tiykar salınǵan; Shveycariya xalıq partiyası, 1971-jıl sentyabrde Shveycariya diyqan, ónerment hám byurgerlar birlesken partiyası (1919) hám de Shveycariya demokratiyalıq partiyası (1944) negizinde dúzilgen; Shveycariya azatlıq partiyası, 1985-jıl shólkemlestirilgen; Shveycariya miynet partiyası, 1944-jıl Shveycariya Kommunistlik Partiyası (1921) hám socialistler toparı qosılıwı nátiyjesinde dúzilgen. Shveycariya kásiplik awqamları birlespesi, 1880-jılda dúzilgen.

Ekonomikası

Shveycariya - intensiv awıl xojalıǵına iye bolǵan joqarı rawajlanǵan industrial mámleket; jáhándegi iri finans oraylarınan hám kapital eksport etiwshilerden biri. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 25%, awıl xojalıǵı 2,9%, finans hám qamsızlandırıw 25,4% ti quraydı. Sanaatında mashinasazlık hám metallsazlıq jetekshi tarmaq esaplanadı. Mashinasazlıq sanaatı metall isleytuǵın anıq stanoklar, temirpress ásbap-úskeneleri, elektrotexnika buyımları islep shıǵaradı. Jáhánda islep shiǵarılatuǵın saattıń U2 bólimi qalasına tuwrı keledi. Ximiya, farmacevtika, toqımashılıq, tigiwshilik, trikotaj, ayaq kiyim, qaǵaz, poligrafiya, azıq-awqat (sır, shokolad hám konsentratlar) sanaatı rawajlanǵan. Tas duz hám qurılıs materialları qazıp alınadı. Jılına ortasha 60,4 mlrd. kVt soat elektr energiyası payda etiledi ('/2 bólimi GES larda, 2/5 bólimi AES larda). Awıl xojalıǵınıń tiykarı shárwashılıq (tiykarınan, sút shárwashılıǵı) esaplanadı. Awıl xojalıǵı óniminiń 3/4 bólegi shárwashılıqqa tuwrı keledi, qaramal, shoshqa, qoy baǵıladı. Qusshılıq rawajlanǵan. Diyqanshılıqta biyday, arpa, qant láblebi, kartoshka, palız eginleri egiledi. Júzimshilik rawajlanǵan. Tawlarda aǵash tayarlanadı. Transporttıń hár qıylıları bar. Transport jollar hámmesi elektronlastırılgan bolıp, olardıń uzınlıǵı 5 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 71,1 mıń km. Kanat hám asma jollar da bar. Reyn dáryası hám kóllerde kemeler qatnaydı. Eń iri portı - Bazel qalası Syurix hám Jenevada xalıq aralıq aeroportlar bar. Shet el turizmi rawajlanǵan (jılına ortasha 7 mln. adam kelip ketedi). Shveycariya shetke mashinasazlıq hám metallsazlıq ónimleri, atap aytqanda, saat, anıq priborlar, ximikat, toqımashılıq buyımları, kiyim-kenshek, azıq-awqat hám basqalar shıǵaradı. Shetten neft hám neft ónimleri, shiyki onim, úskeneler aladı. Sırtqı sawdada Germaniya, Franciya, Italiya, AQSh hám basqalar mámleketler menen sheriklik etedi. Pul birligi - shveycariya franki.

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Shveycariya vrachlar untlerdiń medicina flotlarında tayarlanadı. Lezen, Lugano, Davos, Montryo hám basqalar qalalarda ataqlı kurortlar bar. Qalasında tálimniń birden-bir sisteması joq. Hár bir kanton óziniń mektep nızamı hám basqarıwına iye. Lekin barlıq kantonlar ushın 6-7 jastan 15-16 jasqa deyingi balalar ushın májburiy tálim engizilgen. Tiykarǵı (baslanǵısh) mektepler hár bir kantonda qabıl etilgen sistemaǵa qaray 7,8 yamasa 9 jıllıq bolıp, olar 2 basqıshtan ibarat (4+3, 4+4 yamasa 4+5). Orta mektepler 2 gruppalı bolıp ulıwma bilim beriw hám qánigelesken mekteplerge bólinedi. Óner texnika oqıw orınları, kommerciya, basqarıw, texnika, awıl xojalıǵı hám kórkem mektepler, oqıtıwshılar gimnaziyaları bar. Joqarı tálim sistemasına universitet hám institutlar kiredi. Iri joqarı oqıw orınları: Syurix universiteti, Jeneva, Bazel, Bern untlari, Syurix hám Lozannadaǵı federal texnologiya institutları, SanktGallendaǵı ekonomika jáne social pánler mektebi. Shveycariya ilimiy izertlewlerge Shveycariya milliy fondı (1952) basshılıq etedi. Iri kitapxanaları: Bazel universiteti kitapxanası (2 mln. nan artıq shıǵarma), Shveycariya milliy qutubxanası (Bern qalasında, 1,5 mln. nan artıq shıǵarma). qalasında 600 muzey bar. Irileri: Syurixdaǵı tariyx muzeyi, Bazel, Bern, Jeneva hám Syurixdaǵı kórkem óner muzeyleri, Lozannadaǵı elegant kórkem óner muzeyi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwleri

Shveycariya bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: „Bazler saytung“ („Bazel gazetası“, nemis tilindegi kúndelik gazeta, 1977-jıldan), „Berner saytung“ („Bern gazetası“, nemis tilindegi kúndelik gazeta, 1979-jıldan), „Blik“ („Názer“, nemis tilindegi kúndelik gazeta, 1959-jıldan), „Veltvoxe“ („Jáhán hápte ishinde“, nemis tilindegi háptenama, 1933-jıldan), „Tages ansayer Syurix“ („Syurix kúndelik túsindiriwi“, nemis tilindegi kúndelik gazeta, 1893-jıldan), „Tribyun de Lozann - maten“ („Lozanna minberi - tań“, francuz tilindegi kúndelik gazeta, 1862-jıldan). Shveycariya telegraf agentligi (ATS) 1894-jılda dúzilgen; iri gazeta basılımlarınıń akciya jámiyeti. Shveycariya radioesittiriw hám televidenie jámiyeti, yarım kommerciya shólkemi. Qalasında radioesittiriwler 1923-jıldan, úzliksiz telekórsetiwlar 1958-jıldan baslanǵan.

Ádebiyatı

Ádebiyatı nemis, francuz, italyan, retoroman tillerinde rawajlanıp atır; tiline kóre aǵayin bolǵan qońsılas mámleketlerdegi ádebiyat menen baylanısqan. Nemis tilindegi ádebiyat áyyemgi xalıq qosıqları, ańızlarǵa bay (Vilgelm Tell haqqındaǵı ańızlar, tariyxıy xronikalar). Aǵartıwshılıq aǵımı dáwirinde A. Geller hám ullı pedagog I. G. Pestalocsi dóretiwshiliginde milliy ayrıqshalıqlar óz dálilin tawdı. Francuz jazıwshısı J. J. Russo turmısı hám dóretiwshiligi de Shveycariya menen baylanısqan. 1848-jılǵı revolyuciyadan keyin nemis tilinde dóretiwshilik etiwshi I. Gotxelf, G. Keller, K. F. Meyer sıyaqlı jazıwshılar dóretiwshilinde realizmdi gúlleniwine múmkinshilik jaratıldı; XIX ásir francuz tilindegi ádebiyattıń ataqlı wákili R. Tepfer bolıp tabıladı. Sol jazıwshılardıń dóretiwshiligi sebepli Shveycariya ádebiyatı birinshi ret sırt elge tanıldı. XX ásirdiń 1-yarımında nemis tilinde jazıwshı R. Valzer, Ya. Byurer, francuz tilinde jazıwshı Sh. F. Ramyu sıyaqlı jazıwshılar óz dóretpelerinde aktual social máselelerge qarattı. Olar urıstan keyingi dáwirdegi realistlik ádebiyattı jáne de kóteriw ushın imkaniyat jarattı. Nemis tilinde dóretiwshilik etiwshi M. Frish hám F. Dyurrenmatt dóretpeleri milliy ádebiyattı Evropa mádeniyatınıń baylıǵı dárejesine alıp shıqtı. 1960-70 jıllarda nemis tilinde jazıwshı V. M. Diggelman, A. Mushg, O. F. Valter sıyaqlı jazıwshılar roman hám gúrrińlerinde, A. Martıdiń poeziyalıq jıynaqlarında nemis tilindegi shveysar ádebiyatınıń realistik dástúrleri zamanagóy súwretlew quralları menen uyǵınlasıp ketken. Francuz tilinde jazıwshı J. Alda, F. Jakotte, J. Shesseke, italyan tilinde jazıwshı F. Kyeza, retoroman tilinde jazıwshı K. Birt, A. Peyer, S. Kens sıyaqlı jazıwshılar ataqlı.

Arxitektura

Shveycariyanıń áyyemgi arxitekturalıq estelikleri meroving kórkem óneri (RivaSanvitaldaǵı baptisteriy, V-VI ásirler), keyinirek „Karolingler oyanıw dáwiri“ kórkem óneri (SanktGallendaǵı monastr, VII ásir) menen baylanısqan. Romangotika usılındaǵı imaratlar (Syurixdaǵı Grosmyunster, XII-XV ásirler; Bazeldaǵı soborlar, 1185-1200) Franciya hám Germaniya arxitektorlıǵına jaqın. Oyanıw dáwiri arxitektorlıǵı dástúrleri XVII ásir imaratlarında saqlanıp qalǵan (Syurixdaǵı ratusha, 1694-98, arxitektor I. Ya. Keller). XVII-XVIII ásirler arxitektorlıǵında barokko usılı payda boldı (SanktGallendaǵı shirkew, 1755-70; Lozannadaǵı ratusha, XVII ásirde qayta qurılǵan). XVIII ásir aqırında klassicizm keń tarqaldı (Nevshateldaǵı ratusha, 1782-90, arxitektor P. A. Peri). XIX ásir ortalarında eklektizm, XIX ásir aqırında modern usılı kórinisleri payda bola basladı. XX ásirdiń 20-jılları arxitektorlar xalıq arxitektorlıǵı dástúrlerinen hám funkcionalizm usıl hám metodlarınan paydalandı. 30-jıllardaǵı ullı imaratlar: Lyutserndaǵı Lyutsern kantonı kórkem óner hám májlisler úyi (1930-33, arxitektor A. Meyli), Jenevadaǵı Milletler sarayı (1927-37, arxitektor Giyol). 50-70-jıllarda qońsılas qalalar (LeLinon, Jeneva qasında, 1962-70, arxitektorlar G. hám P. Amman hám basqalar), social hám basqarıw imaratlar [Lozanna qalasındaǵı „Kodak“ firması basqarıw imaratı hám skladı, 1961-63, arxitektor F. Blugger; Syurixdaǵı „Adamzat úyi“ (Le Korbyuzye orayı), 1967, arxitektor Le Korbyuzye; Sug qalasındaǵı turar jay imaratları, 1958-68, arxitektor F. Shtukki hám basqalar; Jenevadaǵı „Le Pari“ kinoteatrı, 1971, arxitektor M. J. Soje].

Súwretlew kórkem óneri

Shveycariya aymaǵınan tabılǵan dáslepki súwretlew kórkem óner estelikleri eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 2-yarımına tiyisli (Qarańız: Laten mádeniyatı). Myunster (házirgi Myustair) daǵı SanktIogann shirkewindegi diywaldaǵı súwretler IX ásirge tiyisli bolıp, monumental reńli súwretlewdiń áyyemgi esteligi esaplanadı. XIII-XV ásirlerde gotika músinshiligi hám súwretshiligi, kitap miniatyurası, vitraj hám de dáske kórkem óneri rawajlandı. XVI ásirde súwretshiler N. ManuelDeych, U. Graf hám kishi X. Leyi dóretiwshiligi dıqqatqa ılayıq. G. Asper, jıl Amman hám T. Shtimmer XVI ásir kitap miniatyurası ustaları bolıp tabıladı. Bazelda kishi X. Xolbeyn uzaq waqıt iskerlik júrgizdi. XVII ásir Shveycariya kórkem ónerinde barokko usılı ayqın kózge taslanadı. XVIII ásirde kóp shveycariyalıq kórkem óner ustaları Franciyada tálim alǵanlıǵı hám islegenligi sebepli, sol dáwir Shveycariya súwretlew kórkem óneri Franciya tásiri astında boldı. Sol dáwir reńli súwretlewde pastel hám miniatyura portreti (J. Ye. Liotar), tábiyat kórinisi (S. Gesner), tariyxıy hám xojalıq (I. L. Aberli, Z. Freydenberger) janrlarda kóplegen dóretpeler jaratıldı; ásirese, A. Graf hám I. G. Fyusli (tiykarınan, Angliyada islegen) dóretiwshiligi dıqqatqa ılayıq. XIX ásir basında súwretlew kórkem ónerde klassicizm hám romantizm derlik rawajlanbadı (súwretshiler X. L. Fogel, X. Xeys, grafikashı R. Tepfer dóretiwshiligi). XIX ásir ortalarında realistlik tábiyat kórinisleri (A. Kalam), miynetkesh xalıq turmısı kórsetilgen xojalıq kartinalar (F.Buxser, A. Anker) jaratıldı. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında simvolizm hám „modern“ usılında dóretiwshilik etken A. Beklin dańq shıǵardı; F. Xodler ijodi milliy tariyx temasına baǵıshlandı. Bul dáwirde Shveycariya kórkem ónerinde impressionizm, postimpressionizm, simvolizm aǵımları háwij aldı (shveycariyalıq súwretshilerden F. Vallotton, T. Steynlen Franciyada isledi, A. Jakometti dóretiwshiligi de francuz mektebi menen baylanıslı). Birinshi jáhán urısı jılları Shveycariya kórkem ónerinde ekspressionizm baǵdarı rawajlandı. 60-70-jıllar Shveycariya kórkem ónerinde Evropa kórkem óneri aǵım hám baǵdarları kózge taslandı. Xalıq kórkem ónerinde aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, gúlalshılıq, toqımashılıq, sherim hám metall buyımlar tayarlaw rawajlanǵan.

Muzıka

Shveycariya xalıq muzıka kórkem ónerinde Alp tawlarında jasawshı tawlıqlardıń ayrıqsha janrı - yadlı hám qoyshı namaları ajıralıp turadı. Muzıka ásbapları - alp burawsı hám shveycar úflep shertiletuǵın saz ásbabı. Professional diniy muzıka shama menen X ásirde payda bolǵan. SanktGallen monastri Evropa muzıka orayı bolǵan. XIII ásirden dúnyalıq muzıka kórkem ónerin taratıwshı minnezingerlar iskerlik kórsetken. XVI ásirde polifoniya muzıkası ustaları X. Kotter, L. Zenfl, L. Burjua dóretiwshilik etti. XVII ásirde qala muzıka birlespeleri dúzile basladı. XVIII ásir aqırı - XX ásirde xor hám muzıka jámiyetleri dúzildi, muzıka tálimi rawajlandı (kompozitor hám pedagoglar X. G. Negeli, I. F. Xegar, X. Xuber, ritmlik tárbiya sisteması tiykarshısı E. JakDalkroz). XX ásirde F. Andre, V. Burkxard, G. Dore, F. Marten, K. F. Seminn, XX ásir 2-yarımında G. Qallıger, V. Fogel, Yu. Vittenbax, R. Mozer sıyaqlı kompozitorlar ataqlı bolǵan. Qalasında 10 nan artıq simfonikalıq orkestr, bir qansha opera truppaları, xor jámáátleri hám kamerlıq ansamblleri, Bazel muzıka akademiyası, Jeneva, Cyurix, Bern, Lozannada konservatoriyalar bar.

Teatrı

Shveycariya teatr kórkem óneri xalıq súwret markaları tiykarında payda bolǵan hám francuz, nemis, italyan tillerinde rawajlanıp atır. XVI ásirde reformaciyanıń katolicizmge qarsı gúresin sáwlelendiriwshi pyesalar jaratılǵan. 1512-jıl birinshi dúnyalıq pyesa - „Tell haqqında oyın“ qoyılǵan. Fastnaxtshpil janrı keń tarqalǵan; bunda haqıyqatlıqtı shın sáwlelendiriw siyasiy satira menen uyǵınlasıp ketken. 1738-jıl Jenevada birinshi professional truppa shólkemlestirildi hám ol francuz dramaturglarınıń pyesaların saxnalastırdı. Lozanna (1781), Jeneva (1782 hám 1789), Shatlen (1786 ) hám basqa qalalarda teatr imaratları qurıldı. 1801-jıl Sankt-Gallenda professional teatrǵa tiykar salındı. 1879-1951-jıllar Jenevada „Granteatr“ iskerlik kórsetti. 1908-jıl Syurixda „Pfauenteatr“ drama teatrı (keyinirek „Shaushpilxauz“) ashıldı hám qalasınıń jetekshi milliy teatrına aylandı. 1938-61-jıllarda bul teatrǵa belgili rejissyor Oskar Velterlin basshılıq etti hám teatrlarda B. Brext, F. Dyurrenmatt, A. Chexov hám basqalardıń pyesaları qoyıldı. Qaladaǵı basqa ataqlı teatrlar: Lozannadaǵı „Pti shen“ hám „Bolye“, Jenevadaǵı komediya, „Nuvo teatr de posh“ hám „De Rosh“ teatrları, Syurixdaǵı Noymarkt teatrı, Bazeldaǵı teatr, Bern, Lyutserndaǵı teatrlar. Shveycariya teatrınıń jetekshi ǵayratkerleri: O. Eberle, X. Gnekov, L. Lindtberg, teatr súwretshisi G. Otto.

Kino

Birinshi tolıq metrajlı kórkem film („Konfederaciyanıń payda bolıwı“, rejissyor E. Xarder) 1924-jılda jaratılǵan. Sol jılı Syurixda „Prazens“ kinofirması dúzildi. 1930-40-jıllarda hújjetli filmler rejissyorları A. Veksler, E. Layzer jumısları, rejissyor L. Lindtbergtiń patriotlıq ruwxındaǵı kórkem filmleri („Oqshı Vipf“, 1938; „Sońǵı múmkinshilik“, 1945) ajralıp turadı. 1950-jıllarda „Batrak Ulı“ (1954), „Sır pisiriwshiler“ (1958; ekewiniń rejissyor F. Shneyder), „Odeon kafesi“ (1958, rejissyor K. Fryu) filmleri ekranǵa shıqtı. 60-jıllarǵa shekem qalasında kino, tiykarınan, nemis tilinde bolǵan. Francuz tilinde dóretiwshilik etiwshiler arasında hújjetli filmler rejissyor Sh. Dyuvanel hám hújjetli filmpamfletler avtorı A. Brandt ataqlı. 1968-jıl rejissyorlar A. Tanner, K. Goretta, J. L. Rua, M. Sutter hám J. J. Lagranj (keyinirek ornına N. Yersen boldı). „Besler toparı“ na birlesti hám haqıyqatlıqtı boyap beriwge qarsı shıqtı. Olar óz filmleri („Salamandra“: 1971; „Afrikadan qaytıw“, 1975; „Dúnya aralıǵı“, 1975, hámmesiniń rejissyor A. Tanner; „Usınıs“, 1972, rejissyor K. Goretta) nde ápiwayı adamlar turmısın, turmıs qıyınshılıqların kórsetti. 1970-80-jıllarda rejissyorlar R. Lissi, T. Kyorfer, D. Shmid ataqlı bolǵan. Syurixda Shveycariya kinoorayı iskerlik júrgizedi. 1946-jıldan Lokarnoda xalıq aralıq kinofestivallar ótkeriledi.