Daniya

Daniya (Danmark), Daniya Korolligi (Konqeriqet Danmark) - Evropanıń arqa-batısındaǵı mámleket, Yutlandiya yarım atawdıń úlken bólegin hám oǵan jaqın atawlar toparı (Zelandiya, Fyun, Lollann, Falster hám basqa) n óz ishine aladı. Maydanı 43 043 km2 (Grenlandiya hám Farer atawlarınan tısqarı); Xalqı 6,8 mln. adam (2023). Paytaxtı - Kopengagen qalası. Basqarıw tárepten 14 amt (wálayat) ǵa, amtlar bolsa kommunalarǵa bólinedi. Kopengagen hám Frederikeberg qalaları ǵárezsiz basqarıw birlikke ajıratılǵan bolsa da, biraq amtlarǵa teńlestirilmegen. Ishki avtonomiyadan paydalanıwshı Farer atawları hám Grenlandiya ataw Daniya Korolligi quramına kiredi. Daniya xalqı 2023-jıl 1-oktyabr maǵlıwmatlarına kóre, 5 804 228 adamdı quradı.

Mámleketlik basqarıw principi

Daniya - konstituciyalı monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1953-jıl 5-iyunda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - korol (xanzada, 1972-jıldan xanzada Margrete II). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı xanzada menen folketing (bir palatalı parlament) ámelge asıradı. Folketing 179 deputattan ibarat. Olar ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı korol (xanzada) ámelge asıradı. Ol bas ministr hám húkimet aǵzaların tayınlaydı hám de lawazımınan azat etedi.

Tábiyatı

Daniya aymaǵı keń japıraqlı ormanlar zonasında jaylasqan, jer maydanı tegislik. Eń biyik noqatı Yutlandiya yarım atawdaǵı Ayer-Bavnexoy tóbeligi (172 m). Tórtlemshi dáwirde jer ústin qaplaǵan muzlıqtıń izleri saqlanıp qalǵan. Yutlandiya yarım ataw hám basqa atawlardıń jaǵasında qoltıqlar hám buǵazlar kóp. Daniyada qazılma baylıqlar az. Kaolin, por, neft, torf, qońır kómir, gaz hám duz kánleri bar. Íqlımı ortasha teńiz ıqlımı, jazı salqın, báhár hám gúz mawsimleri uzaq, dawam etedi. Qısı jumsaq. Fevralda ortasha temperatura 0°, iyulda 15-16°. Jıllıq jawın 600-900 mm. Jawınnıń kóp bólegi gúzde jawadı, báhárde hám jazda jawın az boladı. Tez-tez tuman túsedi. Dáryaları júdá qısqa (eń úlkeni Gudeno, 158 km). Kishi aǵar kól kóp. Mámleket batısınıń topıraǵı podzol, shıǵısta qońır orman topıraqlar bolıp tabıladı. Bul jerlerde dıyqanshılıq etiledi. Teńiz jaǵasında otlaqı allyuvial topıraq, karbonat jınıslarda bolsa karbonatlı qońır topıraqlar payda bolǵan. Aymaǵınıń 10% ke jaqını orman menen bánt. Qaraǵay, shırsha, qara qayın hám emen ormanları bar. Bul ormanlarda jabayı haywanlardan jeyran, hasıl hám shubar buǵı, boyaw, tıyın, súylin ushıraydı. Jaǵalarda qus kóp. Iri qorıqxanaları: Xesselyo, Vorse.

Xalqı

Xalqınıń 98% danlar; olmonlar hám frizlar da bar. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı bir km2 ge 114 adam. Xalıqtıń 84,9% qalalarda jasaydı. Rásmiy tili - dan tili. Dinge sıyınıwshılardıń 91% - lyuteranlar. Iri qalaları: Kopengagen, Orxus, Odense, Olborg.

Tariyxı

Daniya aymaǵında adam áyyemgi zamanlardan berli jasap kelgen. V-VI ásirlerde bul jerge danlar qáwimi kelip jaylasqan hám VIII ásirde olar Daniyadaǵı tiykarǵı qáwimge aynalǵan. Mámleket atı sol qáwim atınan kelip shıqqan. Daniya mámleketi IX-X ásirlerde qáliplesken. XI ásir baslarında Ullı Knud I húkimranlıǵı dáwirinde Angliya hám Norvegiya Daniyaǵa qısqa waqıt ǵárezli bolıp turdı. Valdemar I (1157-1182), Knud VI (1182-1202) hám Valdemar II (1202-1241) korollik etken dáwirlerde Daniya mámleketi anaǵurlım bekkemlengen. Skandinaviya mámleketleri arasında Daniya ekonomikalıq rawajlanǵan hám siyasiy tárepten kúshli bolǵan. 1380-jıl Daniya-Norvegiya uniyasi (awqamı) dúzilgen. 1397-jıl (Margarita dáwirinde) barlıq Skandinaviya mámleketleri Kalmar uniyasina muwapıq Daniya Korolligine qosıldı. XVI ásirdiń 2-yarımınan iri menshikli jer iyeligi rawajlana basladı. Daniya Baltik hám Arqa teńiz sawda jolında áhmiyetli geografiyalıq orın iyelegeni sebepli materiallıq tárepten anaǵurlım payda kórer edi. Baltiq teńizinde óz húkimranlıǵın bekkemlew hám Shveciyanı onıń quramında ustap turıw maqsetinde Daniya menen Shveciya arasında kóp ret bolıp ótken urıslar Daniyanıń jeńilisi menen tamamlanıp, Baltik, teńizinde Shveciya húkimran bolıp aldı. XVII ásirge kelip Daniyada dáslepki qánigelesken patsha manufakturaları payda bolıp, olar mámlekettiń oq-dári, qural-jaraq hám áskeriy úskenege bolǵan mútájin qanaatlandırıp turdı.

1660-jıl Daniya mámleketi áwladtan-áwladqa ótip kiyatırǵan monarxiya dep daǵaza etildi. Frederik III (1648-1670-jıllarda basqarǵan) tárepinen daǵaza etilgen nızam (1665) Daniya absolyut monarxiyaǵa aylanǵanın yuridikalıq tárepten tastıyıqladı. Rigsrod (iri feodallar organı) biykar etilip, rigsdag (tabaka wákilleri jıynalısı) da shaqırılmaytuǵın boldı. Mámleketti oraylastırıw maqsetinde bir qatar ilajlar ámelge asırıldı. 1751-1770-jıllarda húkimetke basshılıq etken graf Bernstorf ótkergen merkantilizm siyasatı Daniyanıń xojalıq jaǵdayın awırlastırdı. Napoleon urıslarında Franciya tárepinde urısta qatnasqan Daniya jeńiliske ushırap, anaǵurlım aymaǵınan ajıraldı hám xojalıǵına úlken zıyan jetti. 1840-jıl milliy liberal partiya dúzildi (1870-jıl tarqatıp jiberildi). 1849-jıl iyun Konstituciyasına muwapıq Daniya eki palatalı sheklengen monarxiyaǵa aylandı. Sol jılı iri jer iyeleri mápin qorǵawshı konservativ partiya (Xoyre partiyası) dúzildi. 1848-1850-jıllardaǵı Daniya Prussiya hám 1864-jılǵı Avstriya-Daniya urıslarınan keyin Shlezvig, Golshteyn hám Lauenburgtan ajıralıp, birden-bir milliy mámleketke aylandı. 70-jıllarda Xoyre partiyası menen Venstre partiyası arasında siyasiy húkimet ushın bolǵan gúreste awıl qarjısı iyeleri mápin qorǵaǵan Venstre partiyası uttı. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında júz bergen siyasiy jáne sociallıq ózgerisler 1915-jılǵı konstituciyada óz kórinisin taptı. Birinshi jáhán urısında Daniya biytárep turdı.

1930-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi Daniya ekonomikasına úlken unamsız tásir etti. 1940-jıl aprelde Germaniya Daniyanı basıp aldı jáne onı óziniń azıq-awqat bazasına aylandırdı. 1942-1943-jıllarda mámlekette qarsılıq kórsetiw háreketi háwij aldı. 1943-jıl sentyabrde qarsılıq kórsetiw háreketiniń baslıq organı esaplanǵan Azatlıq keńesi dúzildi. 1945-jıl 5-mayda mámleket tolıq azat etildi. Daniya - 1945-jıldan BMSh aǵzası. 1949-jıl 4-aprelden Arqa Atlantika pakti (NATO) aǵzası bolıp tabıladı. Milliy bayramları - 16-aprel - Xanzada tuwılǵan kún (1940), 5-iyun - Konstituciya kúni (1849). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 25-yanvarda ornatqan.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Venstre, shep liberal partiya, 1870-jılda dúzilgen; Konservativ xalıq partiyası, 1916-jılda dúzilgen; Rawajlanıw partiyası, 1972-jılda tiykar salınǵan; Radikal shep partiya, 1905-jılda dúzilgen; Daniya social-demokratiyalıq partiyası, 1871-jılda tiykar salınǵan; Socialistlik xalıq, partiyası, 1959-jılda dúzilgen; Xristian xalıq partiyası, 1970-jılda tiykar salınǵan; Oray demokratları partiyası, 1973-jıl dúzilgen; Daniya xalıq partiyası, 1995-jılda dúzilgen. Daniya kásiplik awqamları oraylıq birlespesi, 1898-jılda dúzilgen bolıp, Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyası, Evropa kásiplik awqamları konfederaciyası hám Arqa Evropa kásiplik awqamları keńesine kiredi.

Xojalıǵı

Daniya joqarı dárejede rawajlanǵan industrial-agrar mámleket bolıp, basqa mámleketler menen keń ekonomikalıq baylanıs baylanıstırǵan. Menshikli qarjı ústemlik etedi. Jalpı milliy ónimniń 30% mámleket sektorına tuwrı keledi. Jalpı ishki ónimde sanaat hám qurılıstıń úlesi 26,4%, awıl, orman xojalıǵı hám balıqshılıqtıń úlesi - 3,5%. Jalpı ónimniń 40% ten kóbi shetke satıladı.

Sanaatında neft, tábiyiy gaz, kaolin qazıp shıǵarıw úlken orın aladı. Ekinshi jáhán urısı (1939-1945) nan keyin mashinasazlıq sanaatı rawajlandı. Ximiya sanaatı, neftten túrli ónimler islep shıǵarıw da rawajlanǵan. Janılǵıǵa bolǵan mútajliktiń bir bólegi shetten keltiriletuǵın neft hám neft ónimleri esabına qandırıladı. Sanaatta mayda hám orta kárxanalar kóp. Kemasazlıq ayrıqsha orın tutadı; eń iri sanaat orayları: Kopengagen, Odense, Xelsingyor, Nakskov. Mashinasazlıqtıń basqa tarmaqları tiykarınan keme dizelleri, cement hám azıq-awqat sanaatı ushın ásbap-úskeneler, elektr motor, transformator, radiopriyomnik, televizor, magnitofonlar islep shıǵaradı (Tiykarǵı orayları: Kopengagen, Odense). Ximiya sanaatı dári-dármaq, fosfatlı hám azotlı tóginler, sintetikalıq smola hám plastmassalar óndiriske qánigelesken. Toqımashılıq, trikotaj hám tigiwshilik sanaatınıń tiykarǵı orayları Yutlandiyanıń shıǵısı hám arqasında jaylasqan (Vayle, Xerning, Viborg hám basqalar). Mámlekettiń túrli jaylarında azıq-awqat, atap aytqanda sút hám gósh sanaatı kárxanaları júzege kelgen. Jılına ortasha 30 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. 90-jıllardıń ortalarında neft qazıp alıw eń joqarı dárejege jetti (7 mln. tonna).

Awıl xojalıǵı Daniya ekonomikasınıń eń ónimdar tarmaǵı esaplanadı. Mámlekette 80 mıńǵa jaqın fermer xojalıǵı bar. Olar joqarı hasıldarlıqqa erisedi hám ónimniń tiykarǵı bólegin shet ellerge satadı. Daniya aymaǵınıń 70% (3 mln. ga) awıl xojalıǵında paydalanıladı. Awıl xojalıǵı tovar ónimi ulıwma bahasınıń 90% in shárwashılıq beredi. Xalıq jan basına sút, may hám gósh jetistiriwde dúnyada aldınǵı orınlardan birin iyeleydi. Dıyqanshılıǵı joqarı dárejede mexanizaciyalasqan. Shárwashılıqta qaramal, shoshqa baǵıladı, qusshılıq rawajlanǵan.

Transportı

Temirjol uzınlıǵı 3 mıń km den artıq, onnan 2 470 km elektrlastırılǵan. Avtomobil jolları uzınlıǵı 71 mıń km. Tiykarǵı portı - Kopengagen. Sırtqı sawdası jalpı ishki ónimniń 37% in quraydı. Shetke tiykarınan mashina hám ásbap-úskeneler, awıl xojalıǵı hám azıq-awqat sanaatı ónimlerin shıǵaradı. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: Germaniya, Shveciya, Ullı Britaniya. Pul birligi - Daniya kronasi.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

Daniya bilimlendiriw sistemasınıń dáslepki buwını - balalar baqshaları. 6 jastan balalar ushın 9 jıllıq májburiy tálim engizilgen. Baslanǵısh mekteplerde oqıw múddeti - 7 jıl, kishi orta (real) mekteplerde 3 jıl, joqarı orta mektep (gimnaziya) lerde 3 jıl, óner-texnika bilim orınlarında 1-3 jıl. Balalardıń 90% i biypul mámleket mekteplerinde tálim aladı. Joqarı oqıw orınlarına gimnaziya attestatları tiykarında tańlaw jolı menen qabıl etiledi. 5 universitet, 3 texnika universiteti, 20 ǵa jaqın institut hám kolledjlerde joqarı maǵlıwmat beriledi.

Iri joqarı oqıw orınları: Kopengagen (1479-jılda tiykar salınǵan) hám Orxus (1928-jılda tiykar salınǵan) universitetleri, Daniya injinerlik akademiyası, Kopengagen texnika universiteti. Ilimiy mákemeleri: Daniya Korolligi pánler akademiyası (1742-jıl Kopengagen qalasında dúzilgen, 210 nan artıq aǵzası bar), Elegant kórkem óner akademiyası (1754-jılda tiykar salınǵan), Daniya Korolligi texnika pánleri akademiyası (1937-jıl Lingbi qalasında dúzilgen, 580 nen artıq aǵzası, 25 ilimiy izertlewler institutı hám associaciyaları bar), 20 dan kóbirek ilimiy izertlewler mákemeleri hám basqalar. Kitapxanaları: Kopengagendaǵı Korollik hám Municipal, Orxusdaǵı mámleket jáne universitet kitapxanaları hám basqalar. Muzeyleri: Kopengagendaǵı milliy korollik elegant kórkem óner muzeyi, Korollik teńiz muzeyi, Odensedaǵı X. K. Andersen úy muzeyi hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Daniyada baspa etiletuǵın iri gazeta hám jurnallar: „Informashon“ („Informaciya“, kúndelik gazeta, 1943-jıldan), „Nyu dag“ („Jańa kun“, kúndelik keshki gazeta), „Politiken“ („Siyasat“, kúndelik gazeta, 1884-jıldan), „Ekstra bladet“ („Ayrıqsha gazeta“, kúndelik gazeta, 1904-jıldan), „Billed bladet“ („Súwretli háptenama“, háptelik súwretli jurnal, 1938-jıldan), „Nyu politik“ („Jańa siyasat“, aylıq jurnal, 1967-jıldan). Ritsaus byuro - Daniya informaciya agentligi 1866-jılda dúzilgen. Daniya radio hám televideniesi rásmiy túrde ǵárezsiz esaplansa da, ámelde yarım mámleket shólkemi bolıp tabıladı. Mámlekettegi barlıq radioesittiriw hám telekórsetiwlerdi Daniya radiosı mámleket shólkemi qadaǵalaydı.

Ádebiyatı

Áyyemgi zamanlardan Daniyada bay awızeki xalıq dóretiwshiligi payda bolǵan. Dáslepki jazba estelikler XII ásirde latın tilinde jaratılǵan. Sakson Grammatiktiń „Danlardıń jumısları“ tariyxıy shıǵarması (XII-XIII ásirler) málim. XIII-XIV ásirlerde dan tilinde jaratılǵan dóretpeler, shet tillerden etilgen awdarmalar barǵan sayın kózge taslana basladı. K. Pedersen (1480-1554) niń xalıqshıl dóretiwshiligi, „Bibliya“ nı awdarmalawınan ádebiy tiliniń rawajlanıwına tiykar salındı. XVIII ásir ádebiyatında aǵartıwshılıq ideyaları keń propaganda etildi. L. Xolber ótkir satiraları menen dańq shıǵardı. XIX ásir baslarında A. Elenshleger, N. F. Grundtvig, S. S. Bliker, K. Vinter sıyaqlı romantikler dıyqanlar turmısı hám tábiyat sulıwlıqların súwretledi. XIX ásirdiń 30-jılları ádebiyatına realizm elementleri kirip keldi. Bir yamasa eki perdeli (kishi) komediya janrı rawajlandı, psixologiyalıq analiz tereńlesti. Bul dáwirde Xans Andersen ertekleri dańq shıǵardı.

40-jıllarda sociallıq qarama-qarsılıqlardıń tereńlesiwi siyasiy lirika hám satiranıń rawajlanıwına tásir etti. 70-jıllar ádebiyatında realizm tereńlesti. Ataqlı realist jazıwshı Ye. P. Yakobsen „Nils Lyune“ romanında kiborlardıń baxıtsız táǵdirin psixologiyalıq tiykarladı. X. Draxman, K. Gyellerup, E. Brandes sıyaqlı realist avtor hám shayırlar iri dóretpeler jarattı. Birinshi jáhán urısı dáwiri (1914-1918) ádebiyatında „úmitsiz áwlad“ keyipleri payda boldı. XX ásirdiń 20-30-jıllarında realistlik proza ósti. X. R. Kirk, E. Kristensen, K. Bekker, X. Xerdal, M. Klitgor, X. Pontoppidan, Y. Yensen romanlarında miynetkeshler turmısı shın sáwlelendi, 30-jıllarda, keyin Qarsılıq kórsetiw háreketi dáwirinde (1940-1945) M. Andersen-Nekse, X. Sherfig, X. R. Kirk, Martin Nilsen sıyaqlı jazıwshılar dóretiwshiligi fashizmge qarsı ruwxlanıw payda etti, olar qamaq hám konslagerlerde de gúresti dawam ettirdi. Urıstan keyingi jıllarda X. Vulf, T. Ditlevsen, X. L. Yepsen realistlik dóretpeler jazdı, 60-80-jıllarda ádebiyatqa kirip kelgen jazıwshılar jańa formalar izlewdi, haqıyqatlıqtı filosofiyalıq oylawǵa umtıldı.

Arxitektura

Daniya aymaǵında áyyemgi arxitekturalıq dáwir (eramızǵa shekemgi) tán kórkem óner hám arxitekturalıq estelikler (Trelleborg, Aggersborg qorǵanlarınıń qaldıqları hám basqa) bar. Daniyada birden-bir korollik dúzilip (X ásir), xristianlik qabıl etilgennen soń, dáslep aǵashtan, XI ásir ortalarında bolsa tastan ıbadatxanalar qurıldı. Roman dáwirinde (XII ásir - XIII ásir bası) atanaq formasında sobor hám qalıń diywallı shirkewler salındı. Gotika dáwirinde (XIII ásir - XVI ásirdiń 30-jılları) Roskill hám Odenseda iri ıbadatxanalar, qalıń, biyik diywal hám minarlı saraylar qurıldı. XVI-XVII ásirlerde renessans tásirinde bezetilgen saraylar, jámiyetlik hám turar jay ımaratların qurıw dástúr boldı. XVIII ásir 1-yarımında ımaratlar barokko usılında, 2-yarımında bolsa klassicizm usılında qurıla basladı. XIX ásir aqırı - XX ásir basında milliy romantizmge tán ımaratlar jaratıldı. K. F. Harsdorf Daniya klassicizminiń ataqlı wákili bolıp tabıladı. 20-jıllarda neoklassicizm, 30-jıllarda bolsa funkcionalizm (X. Kampman, V. Lauritsen sıyaqlı arxitektorlar) usılı tarqaldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin Kopengagen, Odense, Ryonne sıyaqlı qalalar qayta tiklendi. 60-90-jıllarǵa kelip kóp (8-12) qabatlı turar jaylar qurıldı. Turaq-jay hám sanaat zonaların, reys jolların qolaylı jaylastırıwǵa, jasıllastırıwǵa úlken itibar berildi.

Súwretlew kórkem óneri

Daniya aymaǵınan tas, jez, temir dáwiri mádeniyat estelikleri tabılǵan (kahrabo háykelsheler, urıs hám ań tábiyat kórinisleriniń tasqa oyılǵan súwretleri, qural-jaraqlar, ziynet buyımları, gúmis ıdıslar, altın teńgeler hám basqalar). Roman dáwiri (XII-XIII ásirler) monastrları naǵıslar menen bezetilgen. Gotika dáwiri (XIII ásir - XVI ásir basları) soborlarındaǵı naǵıslarda realistlik elementler bar. XV ásirdiń 2-yarımında Daniyaǵa Germaniya, Niderlandiya, Franciyadan kóplegen súwretshi hám ustalar kóship keldi. Kopengagenda Kórkem akademiya dúziliwi (1754) hám klassicizm rawajlanıwı Daniya milliy súwretshilik mektebiniń dúziliwine alıp keldi. XIX ásir 1-yarımında súwretshilik kórkem ónerinde K. V. Ekkersberg jáne onıń isiniń dawamshıları K. Kyobke, V. Bends hám basqalar dóretiwshiliginde lirizm, haqıyqatlıqtıń tikkeley súwreti kúshli boldı. XX ásir baslarında Daniya kórkem ónerine fovizm, kubizm, 30-jıllar ortalarınan impressionizm hám abstraksionizm sıyaqlı túrli aǵımlar kirip keldi. Realizm ruwxında dóretiwshilik etiwshi ataw Rude, X. Yensen, X. Bidstrup sıyaqlı súwretshiler dóretiwshiligi abstraksionizm hám basqa modernistlik aǵımlarǵa qarsı turdı. Neoklassicizm principlerı tiykarında dóretiwshilik etiwshi súwretshiler de bar. Keyingi jıllarda xojalıq hám siyasiy temalar súwretshilerdi kóbirek qızıqtıra basladı.

Muzıkası

Evropada eń áyyemnen Daniya aymaǵında eramızǵa shekemgi IV ásirge tiyisli úflep shertiletuǵın muzıka ásbabı tabılǵan. XII ásirge shekem milliy muzıka dóretiwshilik janrları qaharmanlıq eposı, dástúr qosıqları, oyın namaları menen sheklengen. XII ásirden professional diniy muzıka, XV ásirden dúnyalıq muzıka úlgileri, XVII ásirden muzıka dóretpeleri payda boldı. XVIII ásir aqırınan Daniya muzıkası ayrıqsha milliy ózgeshelikke iye bolǵan. F. Kunsenniń dáslepki milliy operası „Xolger Danske“, I. Shulstiń milliy xarakterdegi namaları francuz satiralıq opera elementlerin ózine sińdirdi. Milliy simfonizm jaratıwshısı N. Gade hám de zamanagóy kompozitorlıq mektebi tiykarshısı K. Nilsen atları Evropa muzıka mádeniyatı tariyxı betlerinen múnásip orın alǵan. XX ásir 1-yarımında muzıka orayları - Daniya koncert jámiyeti, Daniya muzıkashıları awqamı, kompozitorları awqamı, Filarmoniya jámiyeti, Daniya radiosınıń qor hám orkestri dúzildi. Daniyada 5 konservatoriya, 10 simfoniyalıq orkestr, Muzıka tariyxı muzeyi (1898-jıldan), „Daniya muzıka baspasózi“ (1871) bar. Iri muzıka orayları: Kopengagen, Odense.

Teatr

Áyyemgi Skandinaviya qosıqshıları - skaldlar dóretiwshilik teatr kórkem óneri ushqınları bolǵan. Orta ásirlerde Daniyada misteriya, masqarapazlıq, sıyınıw dástúrleri, ádep ruwxındaǵı didaktikalıq tamashalar tarqaldı, mektep oqıwshıları túrli spektakller qoya basladı. Professional teatr bolsa, XVIII ásirdiń 20-jıllarında payda boldı. 1722-jıl Kopengagenda „Danlar saxnası“ atlı birinshi milliy teatr dúzildi. 1770-jıldan bul teatr „Daniya patshasınıń teatrı“ dep júrgizile basladı. Teatr saxnasınan L. Xolberg komediyaları, Y. Evaldtıń dramaları, jáhán klassikası pyesaları keń orın aldı. Y. L. Xeyberg, N. P. Nilsen, Y. K. Ryuge, A. Nilsen, I. L. Fister sıyaqlılar XIX ásir jetekshi aktyorları bolıp tabıladı. XX ásir basında naturalistlik hám dekadentlik pyesaları kóp qoyılıwı Daniya teatrın páseńlewge alıp keldi. Bıraq 20-jıllardıń aqırınan „Jumısshılar teatrı“, „Sociallıq teatr“, „Betti Nansen teatrı“ nda klassikalıq hám shet el aldıńǵı avtorları pyesalarınıń qoyılıwı menen Daniya teatrı jańa basqıshqa kóterile basladı. Ekinshi jáhán urısınan keyin qarsılıq kórsetiw háreketi qaharmanlarınıń qaharmanlıǵın sáwlelendiriwshi hám aktual máselelerge arnalǵan dóretpeler saxnalastırıldı. Opera hám balet rawajlana basladı. Aktyorlar Kopengagen mámleket drama mektebinde tayarlanadı.

Kino

Milliy kinofilmler 1897-jıldan islep shıǵarıla baslandı, bir neshe hújjetli lentalar súwretke alındı. 1910-jıllarda Daniya kinematografiyası dúnyaǵa tanıldı. 1903-jılda „Katl“ kórkem filmi (rejissyor L. Elfelt) jaratıldı, 1906-jılda Kopengagenda „Nordisk“ kinostudiyası dúzildi. „Arıslan awı“ (1907, rejissyor hám aktyor V. Larsen) dáslepki xalıqaralıq tabıs keltirdi. „Ájel oyını“, „Vilgelm Tell“, „Gamlet“ sıyaqlı ataqlı dóretpeler saxnalastırıldı, komediya hám melodramalar súwretke alındı. Birinshi jáhán urısınan keyin kinofilmler islep shıǵarıw kemeydi, tiykarınan sayız, sıyqası shıqqan muzıkalı kinokomediyalar jaratıldı. Ekinshi jáhán urısı jıllarında shańaraqqa tiyisli máseleler hám tariyxıy waqıyalardı súwretleytuǵın filmler ekranlastırıldı. „Tıshqanlar menen urıs“, „Biyday qáwip astında“ atlı hújjetli lentalarda gúreske shaqırıwshı jasırın ideyalar sáwlelendirildi. Urıstan keyin aldıńǵı kinorejissyorlar Daniya qarsılıq kórsetiw háreketine, balalar tárbiyasına, social illetlerdi satira etiwge tiykarǵı itibar berdi. X. Karlsen, P. Kyerulf-Shmidt, E. Ballına, L. hám S. Gryonlyukk, N. hám K. Rifbyerg sıyaqlı rejissyorlar jaratqan filmlerde tereń dramatikalıq konflikt jáne social máseleler de sáwlelendi. Daniyada hújjetli hám qısqa metrajlı filmler ásirese dańq shıǵardı. 60-90-jıllarda kewil ashar satiralıq filmler kóbirek jaratıldı. Kopengagenda kinomuzey, kinomektep bar. Jılına 25 tolıq metrajlı, 50 qısqa metrajlı film islep shıǵarıladı.

Ózbekstan - Daniya qatnasları

Eki mámleket arasında „Investiciyalardı óz-ara qorǵaw hám xoshametlew tuwrısında“ ǵı hám Ózbekstan Respublikası menen Evropa Awqamı arasında „Sheriklik hám sheriklik tuwrısında“ ǵı kelisim tiykarında óz-ara sawda-ekonomikalıq baylanıslardı rawajlandırıw jolǵa qoyıldı. 2000-jılda eki mámleket arasındaǵı tovar aylanbası 7,8 mln. AQSh dolların quradı. Ózbekstan Daniyadan aǵash buyımlar, dári-darmaq, qant-qumsheker, konditer ónimleri ónimleri, kakao, spirtli hám spirtsiz ishimlikler, ǵálle hám jarma, mexanikalıq ásbap-úskene, ximiyalıq ónimler, ayaq kiyim, oyınshıqlar satıp aladı. Bunıń ornına Ózbekstan turizm hám júk tasıw salasında xızmet kórsetedi. Ózbekstan Daniyaǵa qayta islengen palız eginleri hám miyweler, azıq-awqat ónimleri, ızǵar miywe hám ǵoza jiberedi, túrli xızmetler kórsetedi. Ózbekstan Respublikası aymaǵında Daniya qarjı iyeleri qatnasıwındaǵı 6 kárxana, sonday-aq Daniya qarjısı 100% bolǵan 2 kárxana islep turıptı. Ózbekstanda Daniyanıń „Novo Nordisk“ hám „York refrijereyshn“ kompaniyalarınıń wákilxanaları ashılǵan.