Vengriya

Vengriya vengershe Magyarország
Bayraq Gerb
Gimni: "Himnusz" (vengershe) (inglisshe "Hymn")
Paytaxtı	Budapesht 47°26′N 19°15′E
Rásmiy tili	venger
Etnikalıq quramı (2020 (sanaq))	87.9% Hungarians 2.2% Roma 1.5% Germans 1.1% others 7.3% unanswered
Diniy quramı (2020 (sanaq))	42.5% Christianity 29.2% Catholicism 9.8% Calvinism 3.5% other Christian 16.1% no religion 1.3% others 40.1% unanswered
Etnoxoronim	venger, vengriyalı
Maydanı
• Ulıwma	93,030 km2 (108-orın)
• Suw (%)	3.7
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	9,597,085 (95-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	272 adam/km2 (78-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $421.683 billion (53-orın)
• Jan basına	▲ $43,601 (43-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $203.829 billion (57-orın)
• Jan basına	▲ $21,075 (49-orın)
Djini (2020)	▲ 28.3 tómen
IRI (2021)	▲ 0.846 kútá joqarı · 46-orın
Pul birligi	forint (HUF)
Waqıt zonası	UTC+1
• Jaz (DST)	UTC+2
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+36
ISO kodı	HUN
XOK kodı	HUN
Internet domeni	.hu, .eu

Vengriya yamasa Majarstan (Magyarorszag) (rásmiy: Vengriya Respublikası yamasa Majarstan Respublikası) (Magyar Koztar-sasag) — Evropanıń oraylıq bóliminde, Dunay dáryasınıń orta aǵımında jaylasqan mámleket. Maydanı 93 mıń km². Evropa Awqamı, Evropa Keńesi, NATO, Jáhán banki, Jáhán sawda shólkemi, Túrkiy mámleketler shólkemi hám BMSh nıń aǵzası bolıp tabıladı. Xalqı 9,772,756 million adam (2019). Paytaxtı Budapesht qalası. Basqarıw jaǵınan 19 wálayat (mede) qa bólinedi. Budapesht bólek basqarıw birligi etip ajıratılǵan. Mámlekettiń rásmiy tili - Mojar tili.

Mámleketlik basqarıw principi

Vengriya — demokratiyalıq mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1949-jıl 20-avgustta qabıl etilgen (keyinirek ózgeris hám qosımshalar kirgizilgen). Mámleket baslıǵı — prezident (2000-jıldan F. Madl). Prezident mámleket qurallı kúshleriniń bas komandiri esaplanadı, húkimet baslıǵın tayınlaydı, qamal yamasa ayrıqsha jaǵday járiyalaw huqıqına iye. Onıń kepillik múddeti — 5 jıl Nızam shıǵarıwshı organı — parlament — Mámleket keńesi. Onı xalıq jalpı teń hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylaydı. Atqarıwshı hákimiyat organı Ministrler Keńesi bolıp, oǵan bas ministr basshılıq etedi.

Tábiyatı

Mámleket aymaǵı tiykarınan tegislikten ibarat. Dunay dáryasınıń shep jaǵası — Úlken Orta Dunaydıń bir bóliminde 100-200 m biyikliktegi tóbelikler ushıraydı. Dunaydıń oń jaǵası 150-200 m biyikliktegi Dunantul qır tegisligi hám Orta Mojar tawlarınıń dizbekleri (Bakon, Vertesh, Pilish, Mechek hám basqalar) nen ibarat. Mámlekettiń arqa-batısında Kishi Orta Dunay oypatlıǵınıń qubla bólimi (Kishalfyold), arqa-shıǵısta Karpat tawlarınıń etekleri (mámlekettiń eń biyik noqatı — Matra dizbegindegi Kekesh tawı, 1015 m), batısta Alp tawlarınıń janbawırı (uzınlıǵı 500-800 m) jaylasqan. Tiykarǵı paydalı qazılmaları: boksit, gúńgirt hám taskómir, neft, tábiyiy gaz, uran, marganets, temir rudaları. Balaton kóli jaǵalarında shıpalı termal hám metallı ıssı suw bulaqları bar. Íqlımı — ortasha, kontinental. Yanvarda ortasha temperatura -2-4°, iyulda 20-22,5°. Jıllıq jawın muǵdarı shıǵısta 450 mm den qubla-batısta 900 mm ge shekem. Shıǵısında qurǵaqlıq bolıp turadı. Jawınnıń kóbi jaz basında hám gúzde jawadı. Dunay dáryası Vengriyanı jáne onıń paytaxtı — Budapeshtti kesip ótedi. Onıń quyatuǵın dáryaları — Tisa, Raba. Vengriyada kól kem, eń úlkeni Balaton kóli. Jerleriniń kóp bólimi — qara topıraq. Taw hám adırlarda gúńgirt orman hám karbonatlı torf jerler bar. Tisa hám Dunay oypatlıqlarında allyuvial topıraqlar bar. Alfyoldta kebir az ónim beretuǵın topıraqlar ushıraydı. Vengriya aymaǵınıń 17,6% i orman menen qorshalǵan. Ormanlar tiykarınan taw janbawırlarınıń 300-400 m den biyik bólimlerinde saqlanıp qalǵan. Haywanlardan qoyan, dala tıshqanı, balpaq tıshqan, túlki, kirptiken, quslardan torǵay, qara shımshıq, toqıldawıq, úki, qamıslıqlarda suw qusı ushıraydı. Vengriyada Qishbalaton qorıqxanası, Tixan, Xortobad hám basqa da milliy baǵlar bar.

Xalqı

Xalqınıń 97% i mojarlar, sonday-aq olmonlar, slovaklar, xorvatlar, ruminlar, evreyler, serblar, slovenlar, polyaklar, ciganlar hám basqa da milletler jasaydı. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı: 1 km ge 115 adam tuwrı keledi, 62% xalıq qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılar tiykarınan katolikler (64%) hám protestantlar (23%). Rásmiy tili — mojar tili. Iri qalaları: Budapesht, Mishkols, Debresen, Seged, Pech.

Tariyxı

Vengriya aymaǵında dáslepki mákan-jaylar paleolit dáwirinde payda bolǵan. Bul jerde skif, illiriy, kelt qáwimleri jasaǵan. Eramızǵa shekemgi I ásir aqırı hám eramızdıń II ásir baslarında olardı Rim imperiyasi jawlap alǵan. Keyinirek, xalıqlardıń ullı kóshiwi dáwirinde Vengriya aymaǵında olmon hám túrkiy elatlar kelip jaylasqan. VI ásirde slavyanlar kelgen. Házirgi vengmojarerlardıń áwladları eramızdıń baslarında Qara teńiz boyında jasaytuǵın edi. Kóshpeli shárwalı mojar qáwimleri IX ásir aqırlarında batısqa jıljıp, házirgi Vengriya aymaǵına kelip jaylasqan. Vengriya mámleketiniń qáliplesiwinde 997-jıl xristianlıqtıń qabıl etiliwi hám knyaz Ishtvan I diń taxtqa otırıwı áhmiyetli rol oynadı. Ol 1000-jılda ózin patsha hám mámleketti korollıq dep járiyaladı. X ásirdiń ekinshi yarımınan baslap dıyqanshılıq rawajlandı, jerge jeke iyelik etiw kúsheyip bardı. Monǵollardıń hújimi (1240-41) Vengriyanı wayran etti. Bul dáwirde patsha Bela JV (1235-70) Avstriyaǵa qashtı. 1242-jılda basqınshılar ketkennen keyin, patsha qaytıp kelip, mámleket xojalıǵın qayta-qayta tiklew, mámleketti bekkemlew ilajların kórdi: mayda hám orta dvoryanlarǵa jeńillikler berdi, qońsılas mámleketler menen baylanıs ornattı. Onıń óliminen keyin feodal bóliniw kúsheydi. Karl Robert (1308-42) jáne onıń balası Layosh (Lyudovik) (1342-82) dáwirinde húkimet oraylastırılıp, mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwına itibar berildi. XV ásir basınan Vengriyaǵa túrkler qáwip saldı. Dáslep 1416-18-jıllarda túrkler Vengriya qublasına bastırıp kirdi. Mámlekettegi feodal bóliniw túrklerge qarsı tabıslı gúres alıp barıwǵa tosqınlıq etti. Ishki dawlar kúsheydi, dıyqanlardı ekspluataciya etiw kúsheydi. Óz-ara urıslar, dıyqanlar qozǵalańı mámleketti barǵan sayın hálsizlendirdi. Moxach qasında mojarlar sultanı Sulayman armiyasınan jeńilip (1526), Vengriyanıń oraylıq hám qubla bólimi Turkiyaǵa (150 jıl dawamında) ǵárezli bolıp qaldı, batıs hám arqa bólimi Avstriyaǵa ótti. Mojar dvoryanları Avstriya monarxı Ferdinand Gabsburgti óz patshası dep tán aldı. Vengriyanıń shıǵısında Transilvaniya knyazligi dúzildi, keyinirek ol da Avstriyaǵa ǵárezli bolıp qaldı (1858). XVIII ásirden baslap sırt el zulımlıǵına qarsı azatlıq gúresi kúsheydi, bul gúres Ferens II basshılıǵında 10 jıl dawam etip, sońında jeńiliske ushıradı. 1711-jılǵı Satmar kelisimine muwapıq, Avstriya óz tásirin pútkil Vengriya aymaǵına ótkere basladı. Gabsburglar ótkergen qatar reformalar hám «aǵartıwshı absolyutizm» siyasatına qaramay, XVIII ásir aqırındaǵı Francuz burjua revolyuciyası tásirinde Vengriyada Avstriya húkimranlıǵına qarsı narazılıq kúsheydi. 1848-jıl 15-martta Vengriyada pomeshchikler basqarıw principi hám Avstriya zulımlıǵına qarsı revolyuciya baslandı. 1849-jıl 5-yanvarda Avstriya áskerleri Vengriya paytaxtına kirdi. Vengriyanıń barlıq nızamları biykar etildi, mámleket Avstriyanıń wálayatına aylandırıldı. 1867-jıl Avstriya húkimeti venrep húkimran sheńberleri menen kelisip Avstriya-Vengriya monarxiyasın dúzdi. Birinshi jáhán urısı nátiyjesinde bul monarxiya ıdıradı. 1918-jıl oktyabrdegi revolyuciya nátiyjesinde Vengriya ǵárezsiz mámleketke aylandı (16-noyabrde respublika dep daǵaza etildi). 1919-jıl 21-martta Vengriya Sovet Respublikası boldı. Ol 1919-jıl 1-avgustta awdarılǵannan keyin, mámlekette Xorti diktaturası (1920-1944) ornatıldı. Vengriya Italiya hám Germaniya menen jaqınlastı. Mámleket ekonomikası Germaniya fashizmine xızmet ettirildi. Ekinshi jáhán urısında Germaniyanıń awqamshısı retinde qatnastı. 1944-jıl martta gitler Vengriyanı basıp aldı. Olar húkimet tóbesine F. Salashtı qoydı. 1944-jıl sentyabrde Vengriya olmon áskerlerinen azat etile basladı. 1944-jıl 22-dekabrde dúzilgen Vengriya milliy húkimeti aradan 6 kún ótkennen, Germaniyaǵa qarsı urıs járiyaladı. 1945-jıl 4-aprelde Vengriya olmon áskerlerinen pútkilley azat etildi. 1946-jıl 1-fevralda Vengriya respublika dep daǵazalandı. 1949-jıldan Vengriya Xalıq Respublikası dep ataldı. Mámlekette sanaat, bankler, transport mámleket ıqtıyarına alındı, jer reforması ótkerildi. Kompartiyanıń bir partiyalı rejimi keń kólemde social narazılıqqa sebep boldı. 1956-jıl oktyabrdegi xalıq kóterilisinde demokratiyalıq erkinlikler beriliwi talap etildi. Shoro qurallı kúshleri bul kóterilisti ayawsız bastırdı. Varshava shártnamasınan shıǵajaq ekenligin járiyalaǵan I. Nad húkimeti tutqınǵa alındı. Sonnan keyingi jıllarda Ya. Kadar basshılıǵındaǵı mámleket administraciyası ideologiyalıq pikir hám xojalıq reforması ótkeriw jolı menen Vengriya socialistik jumısshı partiyasınıń abıroyın bekkemlewge urındı. 1989-jılda 1949-jılǵı konstituciya ózgertirilip, Vengriya demokratiyalıq huqıqıy mámleket dep daǵazalandı. 1989-jıl 18-oktyabrde mámleket Vengriya Respublikası dep ataldı. Vengriya 1955-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq múnásibetlerin 1992-jıl 3-martta ornatqan. Milliy bayramları: 15-mart 1848-49-jıl burjua revolyuciyasınıń baslanıwı; 20-avgust — Vengriya mámleketi tiykarshısı Áwliye Ishtvan kúni; 23-oktyabr 1956-jıl revolyuciya hám azatlıq gúresi baslanǵan kún hám 1989-jıl Vengriya Respublikası járiyalanǵan kún.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Vengriya jumısshı partiyası (1918-jılda tiykar salınǵan Vengriya Kommunistlik partiyasınıń miyrasxorı, 1948-jıldan Vengriya miynetkeshler partiyası dep atalǵan. 1989-jıl 7-oktyabrdegi 14-siezdte partiya iskerligin toqtatıw jáne onıń negizinde socialistlik jumısshı partiyasın dúziwge qarar etildi. Bul partiya 1993-jıl martınan Vengriya jumısshı partiyası dep atalatuǵın boldı), Vengriya socialistlik partiyası (1989-jılda dúzilgen), Vengriya demokratiyalıq forumı (siyasiy shólkem retinde 1987-jılda dúzilgen), Erkin demokratlar awqamı (1988-jılda tiykar salınǵan hám siyasiy partiya sıpatında 1989-jılda qáliplesken). Kásiplik awqamları: Ǵárezsiz kásiplik awqamları demokratiyalıq ligası (1988-jılda ǵárezsiz kásiplik awqamların birlestiriw maqsetinde dúzilgen), Vengriya kásiplik awqamları federaciyası (Ulıwma Vengriya kásiplik awqamları negizinde júzege kelgen; Shólkemlestiriw siezdi 1990-jılda bolǵan).

Xojalıǵı

Vengriya — industrial-agrar mámleket. Sanaatı aldıńǵı texnika menen qurallanǵan, awıl xojalıǵı joqarı dárejede rawajlanǵan. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 35,5%, awıl hám orman xojalıǵınıń úlesi 12%. Sanaatınıń jetekshi tarmaqları: mashinasazlıq, qara hám reńli metallurgiya, elektronika, azıq-awqat, mebel hám jeńil sanaat. Janılǵı-energetika balansında kómir tiykarǵı orındı iyeleydi (Tatabanya, Oroslan, Barshod, Mechek hám basqa da kánler). Neft hám tábiyiy gaz qazıp alıw rawajlanǵan. Elektr energiya tiykarınan ıssılıq elektr stanciyalarında payda etiledi (jılına ortasha 32,5 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi). Qara metallurgiya tiykarınan shetten keltiriletuǵın ruda hám koks tiykarında isleydi. Bul tarmaqtıń tiykarǵı orayları: Mishkols, Ozd hám Dunayvarosh. Boksit-alyuminiy sanaatı sheshiwshi áhmiyetke iye (Almashfyuzit, Ayka, Tatabanya, Inot, Nirad-Deaki hám basqalar). Mashinasazlıqtıń tiykarǵı tarmaqları — elektrotexnika, pribor, baylanıs quralları, esaplaw texnikası, medicina ásbap-úskenelerin islep shıǵarıw, sonday-aq transport quralları, ásirese kemasazlıq, temirjol vagonları, avtobus islep shıǵarıw («Ikarus» zavodları) rawajlanǵan. Metall qırqıw stanokları, ximiya, jeńil, azıq-awqat sanaatı ushın ásbap-úskeneler, awıl xojalıǵı mashinaları, jaqtılandırıw priborları da islep shıǵarıladı. Mashinasazlıqtıń tiykarǵı orayları: Budapesht, Dyor, Mishkols, Sekeshfexervar hám Debresen. Farmacevtika kárxanaları Budapesht hám Debresenda jaylasqan. Ximiya sanaatı (metallı tóginler, organikalıq sintez ónimlerin islep shıǵarıw) zárúrli áhmiyetke iye. Jeńil sanaat tarmaqları arasında toqımashılıq, tigiwshilik, ayaq kiyim islep shıǵarıw (Budapesht, Dyor, Seged, Pech hám basqa qalalarda), azıq-awqat sanaatı (vinoshılıq, miywe hám palız eginleri konserva, un tartıw, qant-qumsheker, gósh sanaatı hám basqalar) rawajlanǵan. Awıl xojalıǵında tiykarǵı orındı dıyqanshılıq iyeleydi. Súriletuǵın jerdiń 2/3 bólegine ǵálle egiledi. Texnika eginlerinen qant láblebi, ayǵabaǵar, temeki, sonıń menen birge kartoshka jetistiriledi. Palız eginlerin egiw, baǵshılıq hám júzimshilik óniminiń ádewir bólegi sırt ellerge shıǵarıp satıladı. Shárwashılıqtıń tiykarǵı tarmaqları — shoshqashılıq hám qusshılıq. Qaramalshılıq, qoyshılıq hám sút ónimlerin jetistiriw de rawajlanǵan. Balaton kólinde hám Dunay dáryasında balıq awlanadı.

Transportı

Temirjol hám avtomobil transportı Vengriya transportınıń tiykarın quraydı. Temirjollardıń uzınlıǵı — 7752 km (2277 km elektrlestirilgen), avtomobil jollarıniń uzınlıǵı —30 mıń km den artıq, ishki suw jollarıniń uzınlıǵı 1,6 mıń km di quraydı. Dunay dáryasında kemeler qatnaydı; ol kanal arqalı Balaton kóli menen tutastırılǵan. Tiykarǵı portı — Budapesht qalası. Vengriya shetke tiykarınan mashinalar hám ásbap-úskeneler, ximikatlar, elektr buyımları, boksit, dári-dármaq, kiyim-kenshek, awıl xojalıǵı hám azıq-awqat sanaatı ónimlerin shıǵaradı. Shetten shiyki ónim, janılǵı, jeńil hám júk avtomobilleri, traktorlar, dán kombaynları, metallı tóginler hám basqalardı satıp aladı. Sırt el turizmi rawajlanǵan. Vengriya ekonomikasına shet el qarjı qosıw pátleri talay joqarı. Vengriyanıń sırtqı sawdadaǵı qarıydarları — Batıs hám Arqa Evropa mámleketleri. Pul birligi — forint. Medicinalıq xızmetke Densawlıqtı saqlaw ministrligi basshılıq etedi. Vengriyada 90 mıńnan artıq orınlı emlewxanalar bar; 30 mıńǵa jaqın shıpaker medicinalıq járdem kórsetedi. Shıpakerlerdi Budapesht, Seged, Pech, Debresendegi medicina institutları tayarlaydı.

Xalıq bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

Vengriyada 8 jıllıq májburiy baslanǵısh tálim engizilgen. Mámleketke, shirkewge qaraslı, menshikli orta oqıw orınları bar. Vengriyada 887 orta arnawlı oqıw ornı hám 91 joqarı oqıw ornı hám de kolledjler jumıs isleydi. Budapesht universiteti Vengriyadaǵı eń iri joqarı oqıw jurtı bolıp tabıladı. Pech qalasındaǵı universitet (1367-jıl dúzilgen) de mámlekettegi eń áyyemgi oqıw orınlarınan. Vengriyada Vengriya Pánler akademiyası, geologiya, zootexnika, farmako-ximiya hám basqa ilimiy izertlew institutları bar. Iri kitapxanaları: Mámleket kitapxanası, Budapesht universiteti, parlament kitapxanaları. Vengriyada Milliy muzey (1802-jıl dúzilgen), Milliy galereya, Súwretlew kórkem óneri, tábiyat-tariyx, ilimiy-texnologiya (hámmesi Budapesht qalasında), Shopron qalasında Ferens List, Sekeshfexervarda patsha Ishtvan muzeyleri bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Vengriyada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Eń irileri: «Daily news» («Kúndelik jańalıqlar», inglis hám olmon tillerindegi kúndelik gazeta, 1979-jıldan), «Kurir» (ǵárezsiz kúndelik gazeta, 1990-jıldan), «Madyar nemzet» («Mojar milleti», kúndelik siyasiy gazeta, 1938-jıldan), «Madyar xirlap» («Mojar gazetası», kúndelik siyasiy gazeta, 1968-jıldan), «Nepsabadshag» («Xalıq erki», kúndelik gazeta, 1942-jıldan), «Nepsava» («Xalıq sózi», kúndelik gazeta, 1873-jıldan), «Sabadshag» («Azatlıq», háptelik gazeta, 1990-jıldan), «Kortarsh» («Zamanlas», aylıq kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnal, 1957-jıldan), «Madyar shayto» («Vengriya baspasózi», aylıq jurnal, 1960-jıldan), «May magazin» («Zamanagóy jurnal», aylıq jurnal, 1981-jıldan). Vengriya telegraf agentligi (MTI) 1880-jılda, Vengriya radiosı 1924-jılda, Vengriya televideniesi 1957-jılda shólkemlestirilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatınıń tariyxı xalıq awızeki dóretiwshiliginen baslanadı. Onıń ayırım úzindileri orta ásirlerge tiyisli latın tilindegi qollanbalarda saqlanıp qalǵan. Belgisiz avtordıń «Mojarlardıń jumısları» qollanbası solardıń qatarınan esaplanadı. Mojar tilindegi dáslepki jazba ádebiyat ótmishten qalǵan estelikleri — «Qábir ústindegi waz», «Assizlik Fransisktiń sayaxatı» dóretpeleri XIII-XIV ásirlerge tiyisli. Yaus Pannonius hám Balınt Balashshi XV-XVI ásirlerde lirikalıq qosıqları menen ataqlı boldı. Túrkler zulmına qarsı ǵárezsizlik jolındaǵı gúreske arnalǵan dóretpeler milliy kórkem ádebiyatqa baylanıslı tildiń qáliplesiwine berekeli tásir etti. Vengriya Zrinidiń «Siget baxıtsız hádiysesi» epikalıq dástanında milliy birlik ideyası jańlandı. Vengriya Dyondyoshidiń epikalıq dóretpeleri XVII ásir mojar klassicizminiń úlgisi bolıp tabıladı. XVIII ásirde aǵartıwshılıq ádebiyatı payda boldı. Bul dáwirde «Agis», «Filosof», «Tarimenniń sayaxatı» shıǵarmalarınıń avtorı D. Beshshenei, demokratiyalıq ruwxtaǵı «Doroteya» satirikalıq eposı menen dańq qazanǵan. Vengriya Chokonai-Vitez dóretiwshiligi áhmiyetli. Y. Katoni, Vengriya Vyoryoshmarti, milliy gimn qosıǵı tekstiniń avtorı F. Kyolchei romantikalıq dóretpeleri menen tanıldı. XIX ásirdiń 40-jıllarında ádebiyatta realizm búrtikleri kórinip basladı. Y. Etvyosh «Awıl notariusı», «1514-jılda Vengriya» romanlarında eski feodal tártiplerine sın pikir bildirdi, Doji basshılıǵındaǵı dıyqanlar kóterilisin sáwlelendirdi. «Alp Yanosh», «Milliy qosıq» epikalıq dástanlarınıń avtorı Shandor Petyofi mojar poeziyasın xalıqshıllıq, demokratizm, realizm ideyaları menen bayıttı. Petyofi poeziyası 1848-49-jıllar revolyuciyasında zor áhmiyetti payda etti. Bul dáwirde Ya. Aran Toldi haqqındaǵı poemalar trilogiyası («Toldi», «Toldi keshesi», «Toldi muhabbatı») hám qatar qosıqlarında dıyqanlardıń feodal basqarıw sistemasına qarsı narazılıqları sáwlelendirildi. Mojar ádebiyatına shayır E. Adi úlken úles qostı. Onıń «Mojar sahrada», «Mojar yakobinshisi qosıǵı», «Dyord Doji aqlıǵı», «Jawınger jol» sıyaqlı dóretpeleri jámiyeti qayta qurıw ruwxı menen suwǵarılǵan. Birinshi hám Ekinshi jáhán urısı arasındaǵı dáwirde mojar revolyuciyalıq lirikasınıń iri wákili A. Yojef dóretpeleri keń tarqaldı. Ispan milliy azatlıq gúresinde general Lukach atı menen dańq qazanǵan jazıwshı Mate Zalka qatar dóretpelerinde, sonıń menen birge «Doberdo» romanında azatlıq jolındaǵı gúresshiler obrazın jarattı, miynetkeshler sanasınań oyanıwın shın súwretledi. Vengriya ádebiyatınıń iri wákilleri L. Meshterxazi, A. Berkeshi, I. Dobozi, L. Erdyosh dóretpeleri jańa insannıń qáliplesiwi máselelerine arnalǵan. Tanıqlı shayırlardan D. Iyesh, I. Shimon, G. Garai lirikalıq dóretpeleri, Y. Darveshtiń «Máskúnem jawın» romanı hám D. Fekyottıń «Shıpaker ólimi», F. Shantidiń «Saat jigirma», I. Erkenniń «Tatıwlar shańaraǵı» qıssaları sociallıq temanıń tereń analiz etiliwi, psixologiyalıq jaǵday súwretiniń tereń filosofiyalılıǵı menen Vengriya ádebiyatında ayrıqsha orın aladı.

Arxitektura

Vengriya aymaǵında paleolit hám neolit dáwirlerine tiyisli mákan-jaylardıń qaldıqları, skif-sarmat hám áyyemgi mádeniyatlardıń estelikleri tabılǵan. Eramızdıń dáslepki ásirlerine tiyisli Áyyemgi Rim arxitekturalıq estelikleri saqlanǵan. XI-XII ásirlerde Pech, Estergomda arxitektorlıq mektepleri payda boldı. XI-XIII ásirlerde roman hám gotika usılındaǵı qorǵanlar, saraylar hám turar jaylar qurıldı. XV ásirdiń 2-yarımınan Oyanıw dáwiri principleri júzege kele basladı. XVII ásir aqırlarında Avstriyalıqlar tásirinde barokko usılı jayıldı. XIX ásirde klassicizm usılı tarqaldı. XIX ásir aqırında Budapeshtti qurıw háwij aldı (parlament imaratı, opera teatrı hám basqalar). XIX-XX ásir bosaǵasında mojar «moderni» arxitektorlıǵında xalıq arxitektorlıǵı usıllarınan paydalanıldı. XX ásir ortalarındaǵı Vengriya arxitektorları salawatlı sanaat, turar jay, basqarıw imaratların qurıwǵa kiristi. Komlo, Varianati, Budapesht qalalarında jáhánniń eń kórkem arxitekturalıq kompleksleri qurıldı. Budapeshttegi oraylıq stadion (arxitektor K. David), qurılıs sanaatı kásiplik awqamı xızmetkerleri úyi (arxitektor L. Gardorash hám basqalar), Dunay dáryasına qurılǵan Erjebet kópiri (arxitektor P. Shali), Balaton kóli boyındaǵı miymanxanalar hám basqa imaratlar Vengriya arxitektorlıǵınıń jeńisi bolıp, industrial tiykarında júzege kelgen.

Súwretlew kórkem óneri

Vengriya aymaǵında ılaydan islengen ıdıs háykeller (neolit dáwiri), kelt hám skiflardıń kórkem óner estelikleri saqlanıp qalǵan. Rim dáwiri mákan-jaylarında túrli súwretler, háykelsheler, gúl túbekler tabılǵan. Orta ásirlerdegi súwretshilik, músinshilik (Áwliye Georgiydiń atqa minip turǵan háykeli, bronza, XIV ásir, Marton hám Derd Kolojvarlar islegen) hám de kórkem ónermentshilik buyımları saqlanǵan. Oyanıw dáwirinde (XV ásir aqırı, XVI ásir bası) Vengriya kórkem óneri joqarı basqıshqa kóterildi. Ótken zaman dástúrleri túrkler húkimranlıǵı dáwirinde de jergilikli tusta dawam etti. Bul zat jazba kitaplardı bezewde, ámeliy-bezew kórkem ónerinde kórinetuǵın boldı. XVII ásir aqırı, XVIII ásir baslarında barokko usılındaǵı portret súwretshiligi rawajlandı (A. Manoki). XIX ásirde portret (Vengriya Barabash), tábiyat kórinisi (áke-bala Markolar), súwretshilik, músinshilik (I. Ferensi), súwretshilik (Vengriya Zichi) rawajlandı. 1848-49-jıllardaǵı revolyuciyadan keyin azatlıq ideyaları menen suwǵarılǵan tariyxıy kartinalar jaratıldı (V. Madaras, B. Sekey). Ataqlı súwretshi Vengriya Munkachi bolsa sociallıq ómirdi sáwlelendiriwshi tereń ideyalı kartinalar jarattı. XIX ásir aqırı, XX ásir baslarında I. Reves, A. Fenesh, Ya. Tornyai, K. Kerishtok, D. Rudnai sıyaqlı súwretshiler mojar súwretshiligi dástúrlerin dawam ettirdi. Vengriya Ijo, A. Shtrobl sıyaqlı músinshiler realistlik dóretpeler jarattı. Sol dáwir Vengriya kórkem ónerinde Sh. Xolloshi tiykar salǵan Nadban realistlik súwretshilik mektebi úlken rol oynadı. Vengriyanıń 20-30-jıllar kórkem ónerinde Dyula Derkovich hám Ishtvan Deshi-Xuber sıyaqlı ataqlı súwretshiler dóretiwshilik etti. Fashizm tártibi ornatılǵannan keyin kóplegen aǵartıwshı súwretshiler sırt ellerde isledi, mámlekette qalǵanları sociallıq ótkir tásirli dóretpeler jarattı. Súwretshilerden Bertalan Por, Aurel Bernat, Ishtvan Syoni, músinshilerden Beni Ferensi, Jigmond Kishfaludi-Shtrobl, Yojef Shomodi, Tamash Viga, Dyord Shegeshdi, Ferens Kovach hám basqalar. Vengriya súwretlew kórkem ónerin bayıttı. Vengriyada ámeliy kórkem óner de áyyemgi dástúrlerge iye; Noemi Ferens jaratqan gobelenlar, Margit Kovach jaratqan ılaydan islengen ıdıs buyımlar bar.

Muzıka

Mojar xalıq qosıqları bir dawıslı bolıp tabıladı; áyyemgi sesler uyǵınlıqları bolsa mari, udmurt, chuvash namaların yadqa saladı. Igrits dep atalıwshı mojar xalıq baqsı dástanshıları haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmat Yu ásirine tiyisli. Xristianlıq rásmiy dinge sıyınıw bolıp qalǵannan keyin (X ásir), Grigoriyem xoralınıń tásiri kúsheydi. Professional Vengriya muzıkası (XIII ásirden) aq súyekler arasında gúllendi. Onda Batıs Evropa muzıkası menen mojar xalıq muzıka sesleri uyǵınlıqları qosıldı. XVI ásirde lyutnya atqarıwshısı hám qosıqshı Sh. Tinodidiń tariyxıy temadaǵı dáslepki dúnyalıq qosıqları, B.Bakfarq sıyaqlı sázende kompozitorlardıń saz shıǵarmaları basıp shıǵarıldı. XVII-XVIII ásirlerde Vengriya aqsúyekleriniń kóbisi ózleriniń xor hám de saz shertiw kapellaları menen at shıǵardı. XVIII ásir aqırınan saz shertiw muzıkasınıń jańa ayaq oyın janrı — verbunkosh rawajlandı. Onıń qáliplesiwinde Vengriya cigan sazendeleri úlken rol oynadı. Keyinirek milliy muzıkanıń tiykarǵı usılı dárejesine kóterilgen verbunkosh barlıq janrlarǵa tásir etti. Kompozitor Y. Ruzichka sol usıl arqalı birinshi Vengriya operası («Belanıń qashıwı», 1822) n jazdı. Óz dóretiwshiliginde verbunkosh penen Italiya operanavislik tájiriybesin qosqan XIX ásir ataqlı kompozitorı F. Erkel «Bank ban», «Laslo Xunyadi», «Dyord Doja» sıyaqlı milliy azatlıq háreketi ruwxındaǵı operaların jarattı. Verbunkosh sesler uyǵınlıqları Gaydn, Mocart, Betxoven, Shubert, Brams, Berlioz, List sıyaqlı kompozitorlardı yoshlandırdı. 1834-jılda dáslepki Milliy muzıka mektebi dúzildi. Sonıń arqasında F. List Muzıka akademiyasın qurdı (1918-jıldan List atındaǵı Joqarı muzıka kórkem óneri mektepke aynalǵan). Peshtta opera teatrı (1837), Milliy konservatoriya (1840, keyinirek joqarı muzıka mektebi dep atalǵan) júzege keldi. 1853-jıl Filarmoniya jámiyeti dúzildi. Ataqlı pianinoshı, kompozitor F. List iskerligi XIX ásir Vengriya muzıka rawajlanıwında úlken rol oynadı. B. Bartok, Z. Koday sıyaqlı kompozitor hám muzıkashılar xalıq dóretiwshiligi shıǵarmaların úyrenip, Vengriya muzıka mádeniyatı rawajlanıwına úlken úles qostı. XX ásirde F. Legar, I. Kalman, V. Yakobi operettaları álemge ataqlı boldı. Vengriya muzıkası rawajlanıwında A. Mixay, P. Kadosha, R. Marosh, E. Servanski, F. Farqash, D. Ranki. P. Yardani, Sh. Sokolai, J. Durko sıyaqlı kompozitor hám muzıkashılardıń xızmetleri úlken.

Teatr

Teatr IX ásirdegi kóshpeli mojarlardıń uyımları hám dástúrlerine barıp taqaladı. Qızıqshı masqarapazlar hám baqsılar ayrıqsha xalıq mádeniyatınıń wákilleri edi. XVII ásir aqırı — XVIII ásir baslarında mektep teatrları rayem boldı. XVIII ásir basında saray teatr truppaları júzege keldi. 1790-jılda birinshi professional teatr shólkemlestirildi. 1837-jılda Peshtta «Peshti madyar sinxaz» (Pesti Magyar Sinxaz) atlı turaqlı teatr (1840-jıldan Mojar milliy teatrı) ashıldı. Vengriya teatrınıń qáliplesiwinde aktyorlardan Vengriya Lendvai, G. Egreshshi, R. Laborfalvi, Vengriya Yasai, rejissyor E. Paulai úlken rol oynaydı. XIX ásir aqırında taǵı bir qatar wálayatlarda teatrlar dúzildi. Birinshi hám Ekinshi jáhán urısı arasında Vengriya teatrı tereń páseńledi. Urıstan keyin jańa teatrlar iske túsirildi: Budapeshtte Sh. Petyofi atındaǵı teatr, Vengriya Yokai atındaǵı teatr, Seged, Pech hám basqa qalalardaǵı teatrlar. Rejissyorlardan T. Mayor, E. Gellert, K. Kazimir, L. Vamosh, aktyorlardan G. Bayor, K. Tolnai, A. Shomlai, Vengriya Gabor, É. Rutkai, L. Bashti ataqlı. 1925-jılda Budapeshtte turaqlı operetta teatrı (1949-jıldan Milliy teatr) shólkemlestirildi. Balet kórkem óneri XIX ásir aqırında payda bolıp, XX ásir basında rawajlandı. Budapeshttegi Milliy teatr qasında balet mektebi bar. Vengriyada estrada, quwırshaq teatrı, cirk hám cirk mektebi de bar.

Kino

XIX ásir aqırında dáslepki xronikalıq filmler súwretke alınıp basladı. 1896-jıl Budapeshtte birinshi kinoteatr ashıldı. 1901-jılda mojar filmi «Rake» (rejissyor B. Jitkovskiy) jaratıldı. Sol filmnen ilimiy-kópshilikke arnalǵan kino tariyxı baslanǵan. 1912-jıl 14-oktyabrde milliy kórkem kinematografiya júzege keldi. 1912-jıldan Vengriya filmleri úzliksiz súwrette islep shıǵarıla basladı. Keyingi jıllarda Vengriyada jaratılǵan filmler shınlıǵı, saldamlı máselelerdi kóterip shıqqanlıǵı menen ajıralıp turadı. Vengriya kinematografiya ilimiy izertlew institutı (1956), Teatr hám kino institutı bar. Vengriyada islep shıǵarılǵan kóplegen kórkem hám qısqa metrajlı filmler xalıq aralıq kinofestivallarda sıylıqlanǵan. 60-80-jıllardaǵı eń jaqsı filmler: «20 saat» (rejissyor Z. Fabri), «Áke» (rejissyor I. Sabo), «Úmitsiz» (rejissyor Vengriya Yancho), «Fotosúwret» (rejissyor P. Zolnai) hám basqalar. I. Pechi, K. Tolnai, Vengriya Gabor, L. Bashti, Ye. Rutkai sıyaqlılar Vengriya kinosınıń ataqlı aktyorları bolıp tabıladı.