Chexiya

Chexiya Respublikası chexsha Česká republika
Bayraq Gerb
Uranı: «Pravda vítězí» (chexcha) («Shınlıq jeńip shıǵadı»)
Gimni: «Kde domov můj?» (chexcha) («Meniń úyim qay jerde?»)
Chexiyanıń jaylasqan ornı (qoyıw jasıl) Evropada (aqshıl jasıl hám qoyıw sur) Evropa Awqamında (aqshıl jasıl)
Paytaxtı	Praga 50°05′N 14°28′E
Iri qalaları	Praga, Brno, Ostrava, Plzen
Rásmiy tili	chex tili
Etnikalıq quramı (2021)	89% chexlar 3.3% moravlar 0.9% slovaklar 0.7% ukrainlar 2.1% basqalar 4.0% eki milletliler
Diniy quramı (2021)	56.9% dinsiz 11.7% xristianlar 9.3% katoliklik 2.4% basqa xristianlar 1.2% basqalar 30.1% juwap bermegen
Basqarıw forması	parlamentlik respublika
• Prezident	Petr Pavel
• Premyer-ministr	Petr Fiala
Nızam shıǵarıwshı organ	Parlament
• Joqarǵı palata	Senat
• Tómengi palata	Deputatlar palatası
Dúziliw tariyxı
• Bogemiya Gercogligi	870-jıllar átirapında
• Bogemiya Knyazligi	1198-jılı
• Chexoslovakiya	28-oktyabr 1918-jılı
• Chexiya Respublikası	1-yanvar 1993-jılı
Maydanı
• Ulıwma	78,871 km2 (115-orın-orın)
• Suw (%)	2.16 (2022-jıl boyınsha)
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	10,827,529 (85-orın)
• 2021-jıl (sanaq)	10,524,167
• Xalıq tıǵızlıǵı	133 adam/km2 (91-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $539.318 milliard (46-orın)
• Jan basına	▲ $49,025 (39-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $335.243 milliard (47-orın)
• Jan basına	▲ $30,474 (37-orın)
Djini (2020)	▲ 24.2 tómen
IRI (2021)	▲ 0.889 kútá joqarı · 32-orın
Pul birligi	chexiya kronası (CZK)
Waqıt zonası	UTC+1
• Jaz (DST)	UTC+2
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+420
ISO kodı	CZE
XOK kodı	CZE
Internet domeni	.cz, .eu

Chexiya (chex. Česko), Chex Respublikası (chex. Česká republika) — Oraylıq Evropadaǵı mámleket. Maydanı 78,9 mıń km². Xalqı 10,51 mln adam (2012). Paytaxtı — Praga qalası. Basqarıw jaǵınan 14 oblast (wálayat) qa bólinedi.

Mámleket basqarıw sisteması

Chexiya — suverenli, demokratiyalıq mámleket. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jılı 16-dekabrde qabıl etilgen hám 1993-jılı 1-yanvardan kúshke kirgen, 1997-jılı 23-oktyabrda dúzetiwler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2013-jıldan Milosh Zeman), ol parlamenttiń eki palatası tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı — Deputatlar palatası hám Senattan ibarat parlament. Atqarıwshı hákimiyat organı prezident tárepinen tayınlanatuǵın húkimet.

Tábiyatı

Chexiya aymaǵınıń úlken bólegi Chexiya tawlarında jaylasqan. Onıń átirapında ortasha biyikliktegi Shumova, Chexiya ormanı, Rudalı tawlar (KrushneGori), Krkonoshe tawları (eń biyik jeri 1602 m, Snejka tawı) bar. Chexiya tawlarınıń ishki bólimi — Chexiya saylıǵı tóbelikler hám olardı ajıratıp turıwshı tómen tawlardan ibarat. Moraviyada da tóbelik hám tómen tawlar kóp. Chexiyanıń qubla hám oraylıq bóliminde Chexiya Moraviya qırları bar. Chexiyada kómir, temir rudası, grafit, kaolin kánleri bar. Klimatı ortasha klimat. Batıstan shıǵısqa hám ishki saylıqlarda kontinentlesip baradı. Tegisliklerde ortasha temperatura yanvarda -2° dan -4° qa shekem, tawlarda -8° tan -10° qa shekem, iyulda 19-20°, tawlarda 4-8°. Jıllıq jawın tegisliklerde ortasha 500-700 mm, tawlarda 1600-2100 mm. Mámlekettiń qubla hám batısında onsha úlken bolmaǵan kól bar. Tiykarǵı dáryaları — Laba (Elba), Vltava. Taw qaptal bawırları aralas hám iyne japıraqlı ormanlar menen oralǵan. Haywanlardan tawlarda gúńgirt ayıw, túlki, kiyik, jabayı eshki, tegisliklerde kemiriwshiler, kesirtke hám qustıń kóp túrleri bar.

Xalqı

Xalqınıń kóbisi — chexlar (81,3%); slovak, polyak hám basqa da milletler jasaydı. Qala xalqı 70%. Rásmiy tili — chex tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi katolikler. Iri qalaları: Praga, Brno, Plzen, Ostrava.

Tariyxı

Chexiya aymaǵında adam paleolit dáwirinen baslap jasaydı. Eramızǵa shekemgi shama menen 400-jıllarda bul jerde keltlar, eramızǵa shekemgi I ásirde kelt qáwimleriniń bay toparı jasaǵan (Chexiyanıń latınsha Bohemia, nemisshe Bohmen atı da sonnan). 1 mıń jıllıq ortalarında Chexiyada slavyan qáwimleri kópshilikti quradı. VII ásirde Chexiya aymaǵı Aspan mámleketi, IX-X ásir baslarında Ullı Moraviya mámleketi quramına kirdi. X ásirde payda bolǵan Praga knyazligi dáslepki chex mámleketiniń ózegi bolıp qaldı. 1198-jıldan korollikke aylandı. 1310-1437-jıllarda chex jerleri Lyuksemburglar áwladı múlki quramında boldı. XV ásirdiń 1-yarımında Chexiyada kúshli sociallıq, milliy azatlıq háreketleri bolıp ótti (qarań Guschiler háreketi). 1526-jılı Chexiya Gabsburglar imperiyasi quramına tolıq huqıqı menen qosıp alındı. 1618-20-jıllarda chex kóterilisiniń jeńiliwinen keyin, onıń provinciyasına aylandı. XVIII ásir aqırı XIX ásir 1-yarımında chex tili, milliy mádeniyatın saqlaw hám rawajlandırıw ushın milliy háreket háwij aldı. XIX ásirdiń 30-40-jıllarında ol siyasiy tús ala basladı. 1848-jılı Pragadaǵı Svyatovatslav jıyını Gabsburglar imperiyasında 1848-49-jıl revolyuciyası baslanıwına alıp keldi. 1867-jılı Chexiya Avstriya-Vengriyanıń Avstriya bólegi quramına kirdi. 1878-jılı Chexiyada Chexoslavyan social-demokratiyalıq jumısshı partiyası tuzildi. 1918-jılı Avstriya-Vengriya bólinip ketkennen keyin, Chexiya Slovakiya menen birigip ǵárezsiz Chexoslovakiya Respublikasın dúzdi. 1938-jılı oktyabr baslarında Germaniya Chexiyanıń Sudet wálayatı dep atalǵan aymaǵın, 1939-jılı martta barlıq chex jerlerin basıp aldı jáne onı "Bogemiya hám Moraviya protektoratı" dep járiyaladı. Chex xalqınıń 1945-jılı maydaǵı kóterilisi nátiyjesinde 1945-jılı 9-mayda Praga qalası azat etildi; chex jerleri hám Slovakiya Chexoslovakiya Respublikası sheńberinde qayta birlestirildi. Chexiya 1948-jılı 9-maydan Chexoslovakiya Xalıq Demokratiyalıq Respublikası, 1960-jılı 11-iyuldan Chexoslovakiya Socialistlik Respublikası, 1990-jılı 29-marttan Chexoslovakiya Federativ Respublikası, 1990-jılı 20-aprelden 1992-jılı 31-dekabrge shekem Chexiya hám Slovakiya Federativ Respublikası quramında boldı. Chexiya hám Slovakiya Federaciyasınıń 1992-jıl 25-noyabrdegi Chexiya hám Slovakiya Federaciyasınıń tamamlanıwı haqqındaǵı federal nızamına tiykarlanıp Chexiya 1993-jıl 1-yanvardan suverenli mámleketke aylandı. Chexiya 1993-jıldan BMSh aǵzası. 1992-jıl 24-yanvarda Ózbekstan Respublikası suverenitetti tán alǵan hám 1993-jıl 1-yanvardan diplomatiyalıq munásibetlerdi ornatqan. Milliy bayramı — 28-oktyabr — Ǵárezsiz Chexoslovakiya dúzilgen kún (1918).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Puqaralar demokratiyalıq partiyası, 1991-jıl 23-fevralda shólkemlestirilgen; Puqaralar demokratiyalıq alyansi, 1989 -jıl dúzilgen; Demokratiyalıq awqam partiyası, 1994-jıl tiykar salınǵan; Chexiya hám Moraviya kommunistlik partiyası, 1990-jıl shólkemlestirilgen; Azatlıq awqamı partiyası, 1998-jıl dúzilgen; Chexiya social-demokratiyalıq partiyası, aldınǵı atı Chexoslovakiya social-demokratiyalıq partiyası, 1989-jıldan ǵárezsiz partiya retinde iskerlik júrgizedi. ChexMoraviya kásiplik awqamları konfederaciyası, 1990-jıl shólkemlestirilgen, 31 tarmaq kásiplik awqamın birlestiredi.

Ekonomikası

Chexiya — industrial-agrar mámleket. Milliy dáramatta awıl xojalıǵı 5%, sanaat 33%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 61,2% ti quraydı. Sanaatında janarmay energetika hám qara metallurgiya (Ostrava), ximiya, mashinasazlıq, jeńil hám azıq-awqat sanaatı rawajlanǵan. Gúńgirt kómir hám taskómir qazıp alınadı. OstravaKarvina taskómir, Arqa Chexiya hám Sokolov gúńgirt kómir háwizleri, temir ruda kánleri bar. Jılına ortasha 58,7 mlrd. kVt saat elektr energiyası payda etiledi. Tiykarǵı sanaat orayları — Praga, Plzen, Ostrava, Brno. Awıl xojalıǵında, tiykarınan, qant láblebi, biyday, sulı, arpa, palız eginleri, kartoshka hám basqalar egiledi. Baǵshılıq hám palız egin egiw rawajlanǵan, kóp muǵdarda qulmoq (xmel) jetistiriledi. Góshsút shárwashılıǵına tiykarǵı itibar beriledi (shoshqa, qoy, qaramal, qus baǵıladı). Suw háwizlerde balıq jetistiriledi.

Transportı

Temirjol uzınlıǵı 9,4 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 124,8 mıń km. Vltava hám Laba dáryalarında kemeler qatnaydı. Tiykarǵı dare portları — Praga hám Dechin. Pragada xalıqaralıq aeroport bar. Chexiya shet elge mashina hám úskeneler, jeńil, shiyshe keramika sanaatı ónimleri, kómir shıǵaradı. Shetten neft, gaz, qara metall, tutınıw buyımların aladı. Shet el turizmi rawajlanǵan. Germaniya, Slovakiya, Avstriya, Rossiya menen sawda etedi. Pul birligi — chex kronası.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

Chexiyada 6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın 8 jıllıq májbúriy tálim engizilgen (tiykarǵı mektep). 8 jıllıq mektep negizinde tolıq orta mektep, gimnaziya, orta kásip óner bilim orınları hám mektepleri iskerlik júrgizedi; olar maman jumısshılardı tayarlaydı. Chexiyada 23 joqarı oqıw orınları bar. Irileri: Praga universiteti, Politexnika institutı, Ekonomika institutı, Súwretleytuǵın kórkem óner akademiyası, Muzıka kórkem óneri akademiyası (hámmesi Praga qalasında), Brno, Olomouts qalalarındaǵı universitetler, Ostravadaǵı taw kánshilik institutı. Joqarı ilimiy shólkemi — Chexiya Pánler akademiyası. Ministrlik hám mákemelerdiń geologiya, gidrometeorologiya, suw xojalıǵı oraylıq ilimiy izertlew institutları bar. Iri kitapxanaları: Praga universiteti kitapxanası, mámleket kitapxanası, Chexiya Pánler akademiyası tiykarǵı kitapxanası, Ya.A.Komenskiy atındaǵı ped. mámleket kitapxanası, Brnodaǵı universitet kitapxanası, mámleket ilimiy kitapxanası. Ostrava, Olomouts, Plzen hám basqa qalalarda da ilimiy kitapxanalar bar. Chexiyada bir qansha muzey hám galereyalar bar. Irileri: Pragadaǵı Milliy muzey hám Milliy galereya, Naprstak atındaǵı etnikalıq muzeyi, A. Dvorjak muzeyi, B. Smetana muzeyi, planetariy, chex milliy jazıwı muzeyi hám taǵı basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Chexiyada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Tiykarǵıları: "Vechernik Praga" ("Praga aqshamı", chex tilindegi kúndelik gazeta, 1955-jıldan), "Vlasta" (vlasta — hayal atı; chex tilindegi háptelik jurnal, 1947-jıldan), "Zrsadlo" ("Ayna", jaslardıń aylıq jurnalı, 1990 -jıldan), "Lidova demokratiya" ("Xalıq demokratiyası", chex tilindegi kúndelik gazeta, 1945-jıldan), "Pravo" ("Huqıq", shet tilindegi kúndelik ǵárezsiz gazeta, 1991-jıldan), "Pravo lidu" ("Xalıq huqıqı", chex tilindegi kúndelik gazeta, 1989-jıldan), "Pratse" ("Miynet", kásiplik awqamlarınıń shet tilindegi kúndelik gazetası, 1945-jıldan). Chexiya telegraf agentligi informaciya agentligi bolıp, 1918-jıl Chexoslovakiya telegraf agentligi retinde shólkemlestirilgen; 1992-jıldan házirgi atamada. Chexiya radiosı hám televideniesi (1992-jıldan) iskerlik júrgizedi.

Ádebiyat

IX ásirde payda bolǵan chex jazıwı dáslepki eski slavyan tilinde rawajlandı. Bunda aǵa-ini Kirill hám Mefodiylardiń bilimlendiriw tarawındaǵı xızmetleri áhmiyetli rol oynadı. Ullı Moraviya mámleketi tóńkerilgennen soń (906), latın tili jayıldı. Pragalı Kozmanıń "Chex xronikası" shıǵarması (1125) latın tilinde jaratılǵan iri shıǵarma esaplanadı. Dalimil Mezirjitsskiydiń XIV ásir baslarında jaratqan "Dalimil xronikası" shıǵarması chex tilindegi áyyemgi kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelik bolıp tabıladı. Chexiyanıń birinshi ataqlı jazıwshısı S. Flyashka (XIV ásir 1403-jıl) bolıp tabıladı. XV ásirde Yan Gus, Yan Jelinskiy, P. Xelchitskiy áyyemgi atolik ruwxta shıǵarmalar jazdı. Avstriya-Vengriya húkimranlıǵı dáwirinde chex ádebiyatı sınǵa ushıradı. XVII ásirdegi iri kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelik — Ya. A. Komenskiy dóretpeleri boldı. Y. Dobrovskiy, Y. Yungman, P. Y. Shafarik, F. Palatskiy, A. Ya. Puxmayer, V. Ganka, Ya. Kollar, F. K. Shelekovskiy sıyaqlı alım hám jazıwshılar chex milliy Oyanıw dáwiri (XVIII ásir aqırı — XIX — ásir 1-yarımı) niń ullı ǵayratkerleri esaplanadı. Bul dáwir ádebiyatta slavyan xalıqlarınıń birligi, chex xalqınıń huqıqı, slavyanlar xalıq awızeki dóretpeleri shaqırıq, milliy mádeniyattı jaratıw ushın gúres ideyaları sáwlelendiriledi. 1848-49-jıl revolyuciyası tásiri nátiyjesinde ádebiyatta milliy azatlıq ideyaları kúsheydi, social máselelerge itibar qaratıldı. K. Gavlichek Barovskiy hám B. Nemsova Avstriya monarxiyasındaǵı social múnásibetlerdi sın pikirge aldı. Sın kózqarastan realizmniń payda bolıwı, tiykarınan, Ya. Neruda dóretiwshiligi menen baylanıslı. A. Stashek shıǵarmaları, A. Irasek, V. B. Trshebizskiy tariyxıy prozası sociallıq romannıń qáliplesiwinde tiykar boldı. Poeziyanıń social áhmiyeti kúsheydi (S. Chex, Ya. Vrxlitskiy, Y. V. Sladek).

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Chexiyada paleolit dáwiri háykelshileri, neolit dáwirine tiyisli keramika hám basqa saqlanıp qalǵan. Katolicizm qabıl etilgennen soń (865), Vizantiya, Batıs Evropadaǵı sıyaqlı tastan shirkewler qurıldı (StareMesto qasındaǵı sıyınıw qarabaxanaları, IX ásir, Pragadaǵı áwliye Vita sıyınıw orınları, shama menen 930). XI-XII ásirlerde roman usılı qáliplesti. XIII ásir ortaları — XV ásir 1-yarımında arxitekturada gotika kórkem óneri gúllendi (Krshivoklatdaǵı saray, XII-XVI ásirler, Pragadaǵı áwliye Vita arqa bólegi). XVI ásir 1-yarımında Chexiya arxitekturasında Oyanıw dáwiri usılı elementleri payda boldı (Pragadaǵı Belveder sarayı, shama menen 1536-36), XVII ásirdiń 2-yarımınan barokko usılındaǵı saraylar qurıla basladı (KlamGallasov sarayı, shama menen 1713-25, arxitektor Y. B. Fisher fon Erlax). XVIII ásir aqırı — XIX — ásir basları arxitekturada klassicizmnan keyin eklektika ruwxındaǵı "milliy romantika" baǵdarı payda boldı (Pragadaǵı Milliy muzey, 1884-90, arxitektor Y. Shchults). XIX ásir aqırı — XX ásir basları modern usılı ornın racionalizm iyeledi. 1920-30 -ásirler arxitekturada funkcionalizm milliy mektebi qáliplesti (GradecKralove qalasındaǵı Y. Gocher imaratları ). Músinshilikte de iri jetiskenliklerge eristi. 1950-jıllar Pragada jaratılǵan chex xalqınıń milliy qaharmanı Yan Jijka, súwretshi Y. Manes (ekewiniń músinshii B. Kaofka), Yan Gus (músinshi K. Lidickiy), jawızshı B. Nemsova (músinshi K. Pokorniy) háykelleri, V. Makovskiydiń "Jańa ásir" kompoziciyası itibarǵa ılayıq. 1945-jıldan keyin turar jaylar, jámiyetlik orayları, jańa basqarıw hám mádeniy imaratlardı qurıw háwij aldı. Atap aytqanda, Brno qalasındaǵı xalıqaralıq mashinasazlıq yarmarkası kompleksi (arxitektorlar 3. Aleks, F. Lederer), Yeshted tawındaǵı teleminara hám miymanxana (arxitektorlar K. Gubachek, 3. Patrmak) hám basqalardı kórsetiw múmkin. 1970-80-jıllarda Pragada "Internacional" miymanxanası (arxitektorlar K. Filsak, I. Shvets), "Kotva" univermagi (arxitektorlar V. hám V. Maxoninlar) hám Mádeniyat sarayı (arxitektorlar Ya. Mayer, A. Marek, Ya. Kralik, V. Ustogal), Pragadaǵı uzınlıǵı 485 m bolǵan aspa kópir (arxitektorlar V. Mixalek, S. Gubechka) jaratıldı. Chexiyada XVII ásirde keramika, zergerlik buyımları tayarlanǵan. XI-XIII ásirlerde diywal súwretler, miniatyuralar payda boldı. XIII ásir ortaları — XV ásir 1-yarımında gotika usılı gúllendi. XIV ásir 2-yarımında portret jaratıw kórkem óneri rawajlandı. XIV ásir aqırı — XV -ásir baslarınan Chexiya súwretleytuǵın kórkem ónerinde ámeliy bezew kórkem óneri (kórkem shiyshe, vitraj, mozaika, zergerlik buyımları) keń jayıldı. XVII-XVIII ásir súwretleytuǵın kórkem óneri barokko usılında rawajlanıwı menen birge, ol jaǵdayda realistlik hám demokratiyalıq jónelisler kórinetuǵın boldı. Bul dáwirde músinshilerden M. B. Braun hám F. M. Brokof ataqlı bolǵan. XVIII ásir ortalarında músinshilik hám súwretshilikte rokoko hám klassicizm elementleri payda boldı. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında Chexiya kórkem ónerinde klassicizm hám romantizm menen birge realistlik tendenciyalar jayıldı. Súwretshiler milliy tariyx, úlke tábiyatın súwretlew temasında dóretpeler jarattı. XIX ásir aqırǵı shereginde súwretshi M. Alesh, músinshi Y.V. Mislbek dóretiwshiligi rawajlandı. Bul dáwirde grafika modern usılında rawajlandı, músinshilikte Ya. Shtursa dóretpeleri ajıralıp turdı. XX ásir basında avangardizm wákilleri B. Kubishta, E. Filla, A. Proxaziya, Ya. Zrzaviy, R. Kremlichka dóretiwshilik etti. 1918-jıl ǵárezsiz Chexoslovakiya Respublikası dúzilgennen keyin, milliy mádeniyattı rawajlandırıw múmkinshiligi payda boldı. Kóp avangard súwretshiler óz dóretpelerinde real haqıyqatlıqtı sáwlelendirdi (V. Novak, O Kubin, Y. Chapek, V. Rabas). Ayırım súwretshiler jumısshılar klası gúresin shın súwretledi (K. Golan, K. Shtika reń-suwret dóretpeleri, K. Pokorniy, Lauda háykelleri, F. Bidlo, v. Silovskiyning grafikalıq shıǵarmaları). XX ásirdiń 20-30-jıllarında chex kórkem ónerinde social-sınlı jónelis qáliplesti. 1945-jıl Chexoslovakiya nemis fashistlerden azat etilgennen keyin, súwretshiler E. Filla, A. Paderlik, V. Sedlichek, músinshiler V. Makovskiy, K. Liditskiy, K. Pokorniy nátiyjeli dóretiwshilik etti. Bul dáwirde monumental bezew kórkem óneri túrleri rawajlandı. 1970-80-jıllar artistleri arasınan A. Zabravskiy, R. Kolarj, Y. Broj sıyaqlı súwretshi hám grafiklerdi, I. Maleyovskiy, M. Aksman sıyaqlı músinshilerdi kórsetiw múmkin. Bul dáwirde ámeliy bezew kórkem óneri túrleri keńnen jayıldı (kórkem ayna, toqımashılıq hám taǵı basqalar).

Muzıka

Chexiya muzıka mádeniyatı bay xalıq dóretiwshiligi — xojalıq, miynet, dástúr qosıq hám oyınları tiykarında rawajlanıp keldi. Saz ásbapları — fuyar, volinka, nay, truba, sitra, arfa hám basqa IX ásirden professional — diniy (shirkew) hám de dúnyalıq muzıka dóretiwshiligi taraqqiy rawajlandı. XV ásirde bir dawıslı "guschiler qosıǵı", XVI ásirden polifoniya muzıkası rawajlandı (A. Mixna, Y. Rixnovskiy, Ya. Turnovskiy hám basqalar). XVII-XIX ásirlerde kóplegen chex kompozitor hám sazendeleri óz watanın taslap basqa mámleketlerde nátiyjeli dóretiwshilik etti: Venada F. Tuma, Ya. Vanxel, V. Yirovets hám basqalar, Parijde A. Reyxa, Italiyada B. Chernogorskiy, Y. Mislivichek, Germaniyada Ya. Zelenka, Mangeym mektep wákilleri hám taǵı basqalar, 1737-jıl Pragada opera teatrı, 1783-jıl Nostickiy milliy teatrı, 1811-jıl Pragada konservatoriya, 1831-jıl organ mektebi, 1881-jıl Milliy teatr ashıldı. 1891-jıl Chex kvarteti, 1901-jıl Chex filarmoniyası, 1920-jıl Praga kvarteti, 1928-jıl Praga úflep shertiletuǵın saz ásbapları kvintetina tiykar salındı. F. Shkroup chex tilindegi birinshi operanı jarattı (1826). B. Smetana hám A. Dvorjak chex eski muzıka mektep tiykarshıları bolıp tabıladı. Z. Fibix hám L. Yanachek olardıń isiniń dawamshıları bolıp tabıladı. XIX ásir aqırı XX ásir 1-yarımında I. B. Fyorster, V. Novak, Y. Suk, B. Martinu, V. VLeysek, O. Ostrchil sıyaqlı kompozitorlar nátiyjeli dóretiwshilik etti. Atqarıwshılar arasında dirijyor V. Talix, skripkashılar F. Laub, O. Shevchik, Ya. Kubelik, qosıqshılar V. Gesh, B. Benoni, K. Burian, E. Destinovalar ajıralıp turadı. 1930-jıllardıń ortalarınan aldıńǵı muzıkashılar antifashistlik temada shıǵarmalar jarattı. Ekinshi jáhán urısınan keyin kompozitorlar jámiyettegi ózgerislerdi sáwlelendiriwge umtıldı (V. Dobiash, E. Akeman, B. Martinu, K. Burian hám basqalar). 1960-80-jıllarda kompozitorlardan Y. Pauer, V. Sommer, L. Jelezni, S. Gavelka, V. Kalabis ataqlı bolǵan. Smetana, Yanachek atındaǵı tarlı kvartetlar, Y. Suk atındaǵı tarlı trio dańq qazanǵan.

Teatr

XVI-XVII ásirlerde mektep teatrı, ásirese, háweskerlik teatrı kóplep payda boldı. 1737-jıl Pragada birinshi turaqlı teatr imaratı — "Teatr u Kotsu" qurıldı. 1786-89-jıllar "Bouda" teatrında chex tilindegi truppa isley basladı. XIX ásir 1-yarımında chex dramaturgiyasında Ya. N. Shtepanek (rejissyor da bolǵan), V. Klitsper, Y. K. Til (professional teatrınıń rawajlanıwında xızmeti úlken bolǵan) diń shıǵarmaları payda boldı. Y. Til 1824-34-jıllarda chex truppasini, 1835-37 jıllarda " Teatr ol Kaetana" atındaǵı háweskerler jámáátine basshılıq etdi. 1862-83-jıllar Pragada Waqıtsha teatr iskerlik kórsetti. Bul teatrda aktyorlardan Y. Moshna (chex realistlik aktyorlar mektebi tiykarshılarınan), Y. Bitner, Ye. Peshkova, K. Shimanovskiy, F. Kolar, rejissyorlardan Y. Kolar, E. Xvalovskiy islegen. 1881-jıldan "Teatr u Libushe" teatrı isley basladı. 1883-jıl Pragada Chex milliy teatrına tiykar salındı (XX ásirdiń 70-80-jıllarında mámleket teatr ómiriniń orayına aylandı). XIX ásir aqırı XX ásir basları Lirik teatr (1911-jıl tiykar salınǵan), Kórkem óner teatrı (1912-13) iskerlik kórsetti, háweskerlik teatrları kóbeydi. Plzen, Brno hám basqa qalalarda teatrlar payda boldı. 1919-jıldan Brno, 1920-jıldan Olomouts qala teatrları, 1933-jıldan Pragada "D34" teatrı isley basladı. Bul dáwir teatr ǵayratkerlerinen aktyorlar — V. Vidra, Ya. Shkoda ataqlı bolǵan. Ekinshi jáhán urısınan keyin Pragada Realistlik teatr, Satira teatrı dúzildi; 60-70-jıllarda kishi tájiriybe teatrları iskerlik kórsetti. 1970-80-jıllardaǵı aktyorlardan O. Kreycha, F. Smolik, Ya. Pruxa, Z. Shtepanek, B. Zagorskiy, rejissyorlardan M. Mixachek, K. Paloush, K. Novak, házirgi kompozitorlardan P. Eben, S. Gavelka, opera atqarıwshıları G. Benyachkova, E. Gruberova, P. Dvorskiy hám basqalardı kórsetiw múmkin.

Siltemeler

Wikimedia Commonsta

Czech Republic boyınsha fayllar bar.