Bosniya hám Gercegovina

Bosniya hám Gercegovina (Bosna i Hercegovina), Bosniya hám Gercegovina Respublikası - Balqan yarım atawınıń oraylıq bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 51,1 mıń km². Xalqı 4 mln. 510 mıń adam (1996). Paytaxtı - Saraevo qalası. Bosniya hám Gersegovina federal mámleket bolıp, 2 mámleketten - Bosniya hám Gercegovinadan dúzilgen.

Mámleketlik basqarıw principi

Bosniya hám Gersegovina respublika bolıp, nızam ústinligi hám erkin demokratiyalıq saylaw tiykarında iskerlik kórsetiwshi demokratiyalıq mámleket. 1995-jıl 14-dekabrde kúshke kirgen konstituciyaǵa ámel etiledi. Mámleket baslıǵı - Bosniya hám Gercegovina Prezidiumı baslıǵı. Nızam shıǵarıwshı joqarı organı - eki palatalı parlament assambleyası. Atqarıwshı húkimet Ministrler Keńesi tárepinen ámelge asırıladı. Konstituciya boyınsha Bosniya hám Gercegovina 2 struktura: Bosniya hám Gercegovina Federaciyası hám Serb Respublikasınan ibarat.

Tábiyatı

Bosniya hám Gercegovina aymaǵınıń 90% in tawlar iyeleydi. Oypatlıqları Sava dáryası boylap arqaǵa sozıladı hám Orta Dunay tegisliginiń qubla bólegin quraydı. Qubladaǵı awlaq tawlar hám mol hasıl tawlar aralıq háwizler regionı 2000-2400 m ge shekem biyikliktegi Dinara tawlıqlarına tutasıp ketedi. Sava dáryası oypatlıǵındaǵı ıqlım ortasha, kontinental (jılına 600-800 mm jawın jawadı), tawlarda ızǵar hám suwıq (jılına 1500-2500 mm ge shekem jawın jawadı). Bosniya hám Gercegovina maydanınıń 40% - orman, sonday-aq 3/3 bólegi keń japıraqlı (emen, buk), qalǵanı iyne japıraqlı (arsha aǵashı, qaraǵay) ormanlar. Tiykarǵı dáryaları: Drina, Bosna, Vrbas, Neretva.

Xalqı

Bosniya hám Gercegovina xalqınıń 43,6% in bosniyalıqlar ("musulmanlar") quraydı. Bul jerde serblar (31,4%), xorvatlar (17,3%) da jasaydı. Rásmiy tili - bosniya, serb hám xorvat tili. Dinge sıyınıwshılar musulman -sunniyler (40%), pravoslav xristianlar (31%), katolikler (15%) hám basqalar. Iri qalaları: Sarayevo, Banya-Luka, Zenitsa, Tuzla.

Tariyxı

Bosniya hám Gercegovina aymaǵında tas dáwiri (paleolit) nde da xalıq jasaǵan. Áyyemde xalqı illiriylar bolǵan. Eramızǵa shekemgi III ásirde ardeylar, daosilar, yapodlardıń qulshılıq mámleketleri payda bolǵan. Áyyemgi Rim olardı jawlap alıp, Dalmaciya wálayatına qosıp alǵan. VI ásir birinshi yarımında Vizantiya húkimranlıǵı astında bolǵan. VI-VII ásirlerde bul jerge slavyanlar kóship kelgen. X ásir ortalarındaǵı dáreklerde Trebinye, Zaxumle, Travuniya, Poganiya (Neretva) hám Bosniya sıyaqlı mayda mámleketler bar bolǵanlıǵı haqqında maǵlıwmatlar bayanlanǵan. XII-XIV ásirlerde Bosniya feodal knyazligine aylandı. XIV ásirde, ásirese, Tvrtko I dáwiri (1353-1391) nde Bosniya korollik dep daǵaza etilgennen keyin onıń jerleri talay keńeydi. Tvrtko I óliminen keyin tártipsizlik hám óz-ara urıslar baslandı. Korolliktiń qubla bólegindegi húkimdarlardan biri - Stepan Vukchich 1448-jılda ózin gercog dep járiyaladı jáne onıń jer-múlikleri Gercegovina dep atala basladı. 1463-jılda Bosniya hám 1482-jılda Gercegovinanı túrkler iyeledi. 1583-jılda Bosniya hám Gercegovina patshalıq dep daǵaza etildi. Feodallardıń kóbisi hám xalıqtıń bir bólegi islam dinin qabılladı. Bosniya hám Gercegovinada túrklerdiń áskeriy basqarıw principi payda boldı. XIX ásir baslarında Bosniya hám Gercegovina xalqınıń milliy azatlıq gúresi kúsheydi.

XIX ásir ortalarında feodallardıń óz-ara gúresi toqtap qalıwı sawda-satıqtı rawajlandırıw ushın shárayat jarattı. 1872-jılda birinshi temirjol (BanyaLuka - Novi) ashıldı. Biraq Bosniya hám Gercegovina social-ekonomikalıq tárepten qalaqlıǵınsha qala berdi. Dıyqanlar kóterilislerin (1834, 1852-1853, 1857-1858, 1861-1862-jıllar) feodallar hám túrk administraciyası shápáátsiz bastırdı. 1878-jılǵı Berlin kongressiniń sheshimine qaray Avstriya-Vengriya imperiyası Bosniya hám Gercegovinanı basıp alıw jáne onı basqarıw huqıqın aldı. 1908-jılda Avstriya-Vengriya Bosniya hám Gercegovinanı ózine qosıp alǵanlıǵın daǵaza etti.1914-jılı 30-iyulda Boniya paytaxtı Saraevo qalasında Avstro-Vengriya taxtı miyrasxorı Franc Ferdinand hám onıń ómir joldasın Serb milletshisi Jas Bosniya Shólkemi aǵzası Bavrill Princip atıp óltiredi,Bul waqıya Birinshi dunya júzlik urısqa sebep boladı. 1918-jılda Avstriya-Vengriya bóleklengennen keyin, Bosniya hám Gercegovina serblar, xorvatlar hám slavyanlar patshalıǵı (1929-jıldan - Yugoslaviya) quramına kirdi. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde 1941-jıl aprelde Bosniya hám Gercegovina nemis-fashist áskerleri tárepinen basıp alındı hám "Ǵárezsiz Xorvat mámleketi" quramına qosıp jiberildi. Bosniya hám Gercegovina fashist basqınshılarǵa qarsı xalıq azatlıq urısınıń zárúrli oraylarınan biri boldı. Urıstan keyin, 1945-1992-jıllarda Yugoslaviya Federativ Socialistlik Respublikası quramında boldı. 1992-jıl aprelde Bosniya hám Gercegovina parlamenti 1992-jıl 29-fevral hám 1-marttaǵı referendum nátiyjelerine súyene otırıp, mámleketti ǵárezsiz dep járiyaladı. Referendumnan narazı bolıp onda qatnaspaǵan serblar 1992-jıl aprelde respublikanıń arqa aymaǵında Yugoslaviya quramında ǵárezsiz "Bosniya hám Gercegovina Serbiya Respublikası" n járiyaladı, iyulda Bosniya hám Gercegovina batısında "Gerseg-Bosna-Xorvat doslıq awqamı" avtonomiya rayonı dúzildi. Bosniyalıqlar toparlarınıń qarama qarsılıǵı áskeriy dúgilisiwlerge aylanıp ketti. 1993-jılda úsh struktura delegaciyalarınıń Jenevada bolıp ótken óz ara kelisimlerinde Bosniya hám Gercegovina Respublikasınıń konstitucion dúziliw principlerı tuwrısındaǵı hújjet maqullandı. 1995-jıl 21-noyabrde AQSh tıń Dayton qalası qasındaǵı áskeriy hawa kúshleri bazasında Bosniya hám Gercegovinada tınıshlıq tuwrısındaǵı ulıwma pitimge qol qoyıldı. Bosniya hám Gercegovina 1992-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1996-jıl 14-mayda ornatqan.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları

Demokratiyalıq háreket partiyası, musulmanlar partiyası, 1990-jılda tiykar salınǵan; Bosniya hám Gercegovina serb demokratiyalıq partiyası, 1990-jılda dúzilgen; Bosniya hám Gercegovina Xorvat demokratiyalıq doslıq awqamı; "Bosniya hám Gercegovina ushın", partiyası, 1996-jıl dúzilgen; Serb xalıq awqamı, partiyası, 1997-jıl dúzilgen.

Ekonomikası

1992-1995-jıllardaǵı urıs háreketleri baslanǵanǵa shekem Bosniya hám Gercegovina milliy tabısında awıl xojalıǵı úlesi 10,9%, sanaat úlesi 57,6% ti quraǵan (1989). Urısqa shekem sanaatta qońır kómir, temir hám marganes káni, boksit qazıp shıǵarıw, gidroenergiya payda etiw, sonıń menen birge metallurgiya, ximiya, orman, aǵashsazlıq, mashinasazlıq, azıq-awqat hám jeńil sanaat rawajlanǵan. Bosniya hám Gercegovinada qońır kómir hám lignit rezervleri (Tuzla, Zenitsa, Kakan, Breza, Banovichi qasında) bar. 1990-jıl 14,6 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etilgen. Varesh hám Lyubiya ruda kánlerinde temir rudası qazıp alınǵan. Zenitsadaǵı kombinat, Iliyash hám Vareshdaǵı zavodlarda qara metallar islep shıǵarılǵan. Bosniya hám Gercegovinada temirjol uzınlıǵı 1000 km, avtomobil jolları uzınlıǵı 21,1 mıń km di quraǵan (1991). Bosniya hám Gerscegovinada mámleket aymaǵınıń '/2 bóleginen paydalanıladı, onıń 50% i - egislik, baǵ hám júzimzarlıqlar, qalǵan bólegi otlaq hám taw jaylawları bolǵan. Mákke, biyday, kartoshka, texnika eginlerinen zıǵır, qant láblebi, temeki jetistirilgan. Shárwashılıq rawajlanǵan. Pul birligi - Bosniya markası.

Baspasózi

Bosniya hám Gercegovinada baspa etiletuǵın tiykarǵı gazetalar: "Oslobodjene" ("Azatlıq", kúndelik gazeta, 1943-jıldan), "Vecherne novine" ("Aqsham jańalıqları", kúndelik gazeta, 1964-jıldan). Bosniya hám Gercegovina radiotelevideniesi 4 radio hám 2 telekórsetiw programması tiykarında isleydi. 1945-jıldan radioesittiriwler, 1969-jıldan telekórsetiwler alıp barıladı.

Medicinalıq xızmeti hám bilimlendiriwi

Bosniya hám Gercegovinada 90-jıllar basında 1000 adamǵa emlewxanalarda 5,8 orın hám 2,6 shıpaker tuwrı kelgen. Bilimlendiriw sisteması baslanǵısh mektep, gimnaziya, óner hám texnika oqıw orınlarınan ibarat. Mámlekette 4 universitet bar.

Ádebiyatlar

ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl