Venesuela

Venesuela Bolivarianlıq Respublikası ispansha República Bolivariana de Venezuela
Bayraq Gerb
Gimni: Gloria al Bravo Pueblo (ispansha) ("Glory to the Brave People")
Territory controlled by Venezuela shown in dark green; territory claimed but not controlled shown in light green
Paytaxtı	Karakas 10°30′N 66°55′W
Etnikalıq quramı (2011)	51.6% Multiracial 43.6% White 3.6% Afro-Venezuelan 1.2% others
Diniy quramı (2020)	92.6% Christianity —80.5% Roman Catholic —11.2% Protestant —0.9% other Christian 5.5% no religion 1.1% Spiritism 0.8% others
Etnoxoronim	venesuela, venesuelalı
Maydanı
• Ulıwma	916,445 km2 (32-orın)
• Suw (%)	3.2%Úlgi:Ref label
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	30,518,260 (50-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	33.74 adam/km2 (144-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $211.926 billion (81-orın)
• Jan basına	▲ $7,985 (159-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $92.210 billion (94-orın)
• Jan basına	▲ $3,474 (145-orın)
Djini (2013)	▲ 44.8 ortasha
IRI (2021)	▼ 0.691 ortasha · 120-orın
Pul birligi	bolivar
Waqıt zonası	UTC-4
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+58
ISO kodı	VEN
XOK kodı	VEN
Internet domeni	.ve

Venesuela (Venezuela), Venesuela Bolivar Respublikası (República Bolivariana de Venezuela) — Qubla Amerikanıń arqasındaǵı mámleket. Arqasınan Karib teńizi hám Atlantika okeanı menen qorshalǵan. Maydanı 912,1 mıń km². Xalqı 28,2 mln. adam (2022). Paytaxtı — Karakas qalası. Basqarıw jaǵınan federal (paytaxt) okrug, 22 shtat, 72 federal aymaqqa bólingen.

Mámleketlik basqarıw principi

Venesuela — federativ respublika. Ámeldegi konstituciyası 1999-jıl 30-dekabrden kúshke kirgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı — prezident (1999-jıl fevraldan Ugo Rafael Chaves Frias). Ol 6 jılǵa saylanadı, izbe-iz ekinshi márte saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı húkimet bir palatalı parlament — Milliy assambleya; ol xalıq tárepinen ulıwma tuwrı jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jılǵa saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Venesuela aymaǵı relyefine bola 3 bólimnen ibarat: arqa-batıs hám arqasında And tawlarınıń bir bólimi — Serrade-Perixa hám Kordilera-de Merida tawları (Bolivar shıńı, 5007 m), orayında Orinoko tegislikleri (Lyanos Orinoko) — uzınlıǵı 40-150 m ge shekem bolǵan allyuvial oypatlıq hám qubla-shıǵısta Gviana tegistawlıǵı — denudacion tegislik (300-400 m) bar. Venesuelanıń tiykarǵı qazılma baylıǵı neft (Venesuela shet aylanbası hám Marakaybo batıǵında) hám gaz, temir rudasınıń iri kánleri, marganes rudası, almaz, altın, nikel hám volfram kánleri de bar. Íqlımı ıssı subekvatorial bolıp, jazda jawın kóp jawadı, qısı qurǵaq, qubla-batısta bolsa ıqlımı ekvatorial, ızǵar. Aylıq ortasha temperatura 25° tan 29° qa shekem, arqa-batısta 280 mm, oraylıq bóliminde 750-1200 mm, qubla-shıǵısta 2000 mm ge shekem hám qubla-batısta hám de Kordilera-de Meridanıń arqa janbawırlarında 2000-3000 mm ge shekem jawın jawadı. Dáryaları kóp, tiykarınan Orinoko dáryası basseynine kiredi; Orinokonıń joqarı aǵımı jáne onıń oń quyatuǵın dáryaları (Ventuari, Kaura, Karoni hám basqalar) kóp bosaǵalı, júdá kóp sarqıramalar payda etedi (dúnyada eń biyik Anxel sarqıraması — 1054 m Venesuela aymaǵında), shep quyatuǵın dáryalarında keme qatnaydı. Eń iri kóli — Marakaybo kóli. Qızıl laterit (ferrallit hám ferrit) topıraqlar kóbirek ushıraydı, qubla-shıǵıs hám qublasında podzol laterit, Tómen Lyanostıń arqasında hám Marakaybo oypatlıǵınıń qublasında otlaq-orman hám ılay topıraqlar tarqalǵan. Venesuela aymaǵınıń yarımınan kóbi orman, turaqlı jasıl ormanlarda qımbat bahalı terekler ósedi, biyik tawlarda otlaqlar bar. Lyanosta savannalar, oypatlıqlarında mangra putaqları kóp. Milliy baǵları: Kanayma, Serraniya-la-Neblina, Xaua-Sarisarinama hám basqalar. Haywanat dúnyası júdá bay. Bul jerde maymıllar, mayda buǵılar, jalqaw qumırsqaxor, saqlanatuǵın hám basqa haywanlar jasaydı. Quslardan qara tumsıqlı qotan, úlken shaptalıxor, totı, kolibrilar bar. Dáryalarda kayman (krokodil) hám elektrik jılanbalıqlar kóp.

Xalqı

Tiykarınan, venesuellar (90%). Venesuelanıń qublasında yarım kóshpeli indeyc qáwimleri, shıǵısta Orinoko deltasında varrau, batısta, Kolumbiya shegarasında chibcha, karib hám aravak qáwimleri jasaydı. Mámleket tili — ispan tili. Dinge sıyınıwshılar tiykarınan katolikler. Qala xalqı 84%. Iri qalaları: Karakas, Marakaybo, Barkisimeto, Valensiya hám basqalar.

Tariyxı

Áyyemgi zamanlardan Venesuela aymaǵında aravak, karib hám basqa mayda dialektlerde sóylesetuǵın indeyc qáwimleri jasaǵan. Bul qáwimler baslanǵısh-jámáát basqarıw principiniń túrli basqıshlarında bolıp, ańshılıq, balıqshılıq hám dıyqanshılıq penen shuǵıllanǵan. 1498-jıl Xristofor Kolumb Venesuela jaǵalarına kirip kelgen. 1499-jıl ispanlardıń A. de Oxeda ekspediciyası Venesuela qurǵaqlıqların Marakaybo qoltıǵına shekem teksergeninde indeyclardıń suwda qazıqlar ústine qurılǵan turar jayların kórip, bul úlkeni Venesuela (kishi Veneciya) dep atadı. XVI ásir baslarında ispanlar Venesuelanı basıp aldı. 1810-jıl Venesuelada ǵárezsizlik ushın gúres baslandı. Bul gúreske F. Mirando, keyinirek S. Bolivar baslıq boldı. Nátiyjede 1811-jıl Venesuela ǵárezsizlikke eristi. 1819-jıl Venesuela Ullı Kolumbiya Respublikası quramına kirdi. 1830-jıldan Venesuela — ǵárezsiz mámleket. XIX ásirdiń 2-yarımınan mámleketke sırt el kapitalı suǵılıp kirdi. 1913-jılda neft kánleri ashıldı. Neft shıǵarıwdıń tez pát penen ósiwi nátiyjesinde islep shıǵarıwshı sanaattıń bir qansha tarmaqları payda boldı, bul bolsa mámlekettiń sociallıq hám ekonomikalıq rawajlanıwına sheshiwshi tásir etti. 1947-jıl general Medina Angarita áskeriy rejimi awdarılǵannan keyin, ataqlı jazıwshı Romulo Galegos mámleket prezidenti bolıp qaldı. Galegos húkimeti sırt el neft kompaniyaları dáramatlarınan mámleket paydasına alınatuǵın salıqtı kóbeytti, bul kompaniyalardıń iskerligin shekleytuǵın bir qansha ilajlar kórdi, sanaatta mámleket sektorın jaratıw, agrar reforma ótkeriw tuwrısında qarar qabılladı. Áne sol ilajlar, sonıń menen birge Venesuelanıń siyasiy ǵárezsizlikke erisiw jolındaǵı háreketi sırt el monopoliyalarınıń narazılıǵına sebep boldı. 1948-jıl noyabrde bir gruppa oficerler sırt el monopoliyaları járdeminde mámleket awdarıspaǵın ótkerdi. Peres Ximenes 1952-jılda zalım diktatura rejimin ornattı. Peres Ximenes húkimeti dáwirinde (1952-58) Venesuela ekonomikalıq tásirge tústi. Biraq mámlekettegi barlıq siyasiy kúshler birlesip, diktaturaǵa qarsı qurallı kóterilis kóterdi hám 1958-jıl yanvarda Ximenes húkimeti awdarıldı. Bul jeńis nátiyjesinde mámlekette demokratiyalıq joldan barıw, miynetkeshlerdiń eń zárúrli talapların qandırıw múmkinshiligi tuwıldı. Biraq prezident R. Betankur húkimeti milliy ǵárezsizlikti qorǵaw hám milliy ekonomikanı rawajlandırıw kerek dese de, ámelde reakcion kúshlerge jan beriw siyasatın júrgizdi. R. Betankurdıń reakcion siyasatınan mámlekettegi barlıq siyasiy gruppalar narazı edi. 1963-jıl dekabrde saylaǵan prezident R. Leoni húkimeti áne sonı esapqa alıp, ishki hám sırtqı siyasatta júdá ustalıq penen is tuta basladı. Biraq bul siyasat óz mánisine kóre, millet mápine qarsı siyasat bolǵanınan mámlekette aldıńǵı kúshlerdiń qarsılıǵı kúsheyip bardı. 1968-jıl aprelde húkimran "Demokratiyalıq háreket" partiyasında tártipsizlik júz berdi hám ol 1968-jıl prezident saylawında jeńiliske ushıradı. 1968-jıl prezident saylawında Social-xristian partiyasınıń basshısı R. Kaldera jeńiske erisip, 1969-74-jıllardaǵı múddetke mámleket baslıǵı etip tayınlandı. Sonnan keyin de Venesuelada mámleket prezidenti bir neshe ret ózgerdi. Venesuela 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq múnásibetlerin 1996-jıl 26-aprelde ornatqan. Milliy bayramı — 5-iyul — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1811).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Demokratiyalıq háreket, 1941-jılda tiykar salınǵan; Xalıq saylaw háreketi, 1967-jılda dúzilgen; Milliy konvergenciya, 1993-jılda tiykar salınǵan; Respublikashı demokratiyalıq awqam, 1946-jılda dúzilgen; Social-xristian partiya, 1946-jılda dúzilgen; Socializm ushın háreket, 1971-jıl dúzilgen; Venesuela Kommunistlik partiyası, 1931-jıl dúzilgen; Radikal jumıs partiyası; Besinshi Respublika háreketi, 1997-jıl tiykar salınǵan; Shep revolyuciyalıq háreket, 1960-jıl dúzilgen. Kásiplik awqamları: Venesuela miynetkeshleriniń birden-bir orayı, 1963-jılda dúzilgen; Venesuela miynetkeshleri konfederaciyası, 1936-jılda shólkemlestirilgen.

Xojalıǵı

Venesuela — Latın Amerikasında ekonomikalıq tárepten rawajlanǵan mámleketlerden biri. Onıń xojalıǵı neft qazıp alıw jáne onı qayta islewge qánigelesken. Bul tarawda Venesuela dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Mámleket neft hám gaz sanaatı, elektr energetika, temir rudasın tabıw hám neft ximiyası tarmaqların óz erkine alǵan. Venesuela jalpı óniminde sanaatı 48%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 45%, awıl xojalıǵı 7% ti quraydı.

Sanaatı

Mámleket valyuta túsimleriniń 90% ten kóbisin neft sanaatı támiyinleydi. Neftti qayta isleytuǵın 12 zavod jılına sálkem 80 mln. tonna neftti qayta isleydi. Sonıń menen birge tábiyiy gaz, joqarı sapalı temir rudası, boksit, marganes, nikel, altın, almaz, taskómir de qazıp alınadı. Jılına 61 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi (yarımınan kóbi GES larda). Ximiya hám neft ximiya sanaatı, avtomobilsazlıq, qara metallurgiya rawajlanǵan. Azıq-awqat, toqımashılıq, ayaq kiyim, qaǵaz, cement sanaatı kárxanaları bar. Tiykarǵı sanaat orayları: Karakas, Marakaybo, Valensiya, Marakay, Puerto-Kabelo, La-Guayra.

Awıl xojalıǵı

Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 12% ke jaqını sol tarawda bánt. Iri jer iyeligi joqarı esaplanadı. Jer maydanınıń 2% ke jaqını islenedi. Jaylaw hám otlaqlar 18%, basqa jerler 80%. Awıl xojalıǵı ónimleri mánisiniń yarımı diyqanshılıqqa tuwrı keledi. Biraq ol mámlekettiń azıq-awqatqa bolǵan mútájligin qanaatlandırmaydı. Dıyqanshılıq tiykarınan taw janbawırlarında hám teńiz jaǵasında rawajlanǵan. And tawlarındaǵı ormanlardı kesiw hám jaǵıw jolı menen de jer ashıp diyqanshılıq etedi. Tiykarǵı azıq-awqat eginleri: mákke, salı, kofe, kakao. Bunnan tısqarı kartoshka, dánli eginler, qumshekerqamıs, suwǵarılatuǵın jerlerde paxta da jetistiriledi. Shárwashılıqta qaramal, shoshqa, qoy hám eshki baǵıladı. Karakas, Marakaybo átiraplarında iri sútshilik fermaları bar. Biraq xalıqtıń sútke bolǵan mútájligi tek 50% qandırıladı. Teńiz hám dáryalarda balıq awlanadı.

Transportı

Ishki júk tasıwdıń 90% ke jaqını avtomobil transportına tuwrı keledi. Avtomobil jollarıniń uzınlıǵı 101 mıń km, temirjollardıń uzınlıǵı 336 km. Teńiz sawda flotı bar. Tiykarǵı portları — La-Salina, Puerto-Kabelo, Marakaybo, Amuay, Punta-Kardon. Shetke shıǵarılatuǵın ónimlerdiń 9/10 bólegin neft hám neft ónimler quraydı; sonday-aq alyuminiy, temir rudası, prokat, ximiyalıq ónimler, mineral shiyki onim, altın da shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, saqlıq bólimler, azıq-awqat ónimleri, dári-darmaq, transport quralları, biyday, mákke, sút ónimlerin aladı. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları: AQSh, Braziliya, Germaniya, Kanada, Italiya, Yaponiya hám basqalar. Pul birligi — bolivar.

Medicinalıq xızmeti

Venesuela Densawlıqtı saqlaw ministrligi basshılıq etedi. Mámleket emlew mákemelerinde biypul medicinalıq xızmet kórsetiledi, menshikli shıpakerler de bar. Mámlekettegi emlewxanalarda 40 mıńǵa jaqın orın bar. 15 mıń shıpaker xızmet kórsetedi. Shıpakerlerdi universitetlerdiń 7 fakulteti tayarlaydı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Mámlekette 7 jastan 14 jasqa deyingi balalarǵa biypul májbúriy tálim beriledi. Baslanǵısh mektepte 6 jıl, orta mektepte (liceyde) 5 jıl oqıtıladı. Menshikli mektepler de bar. Karakasta Oraylıq universitet, Valensiya, Marakaybo, Merida qalalarında universitetler bar. Milliy til akademiyası (1882), medicina akademiyası (1904), kóplegen ilimiy izertlew shólkemi hám 60 ilimiy jámiyet, Karakasta Milliy kitapxana (1883), Súwretlew kórkem óner, tariyx hám S. Bolivar muzeyleri bar.

Baspasózi, radioesittiriw hám telekórsetiwi

Venesuelada basıp shıǵarılatuǵın iri gazetalar: "Nasional" ("Millet", 1943-jıldan), "Universal" (1909-jıldan ), "Ultimas notisias" ("Sońǵı xabarlar", 1941-jıldan), "Mundo" ("Jáhán", 1958-jıldan). Iri jurnalları: "Momento" ("Jıldam", 1959-jıldan), "Elite" ("Elita", 1925-jıldan). Venpres húkimet informaciya agentligi 1975-jılda dúzilgen; "Innak" menshikli xabar agentligi 1958-jıldan beri isleydi. Radioesittiriw 1930-jıldan (tiykarınan ispan tilinde), telekórsetiwler 1952-jıldan alıp barıladı. Bir qansha radio hám telestanciyalar bar. Radioesittiriw hám telekórsetiwlerdi Venesuela Milliy radiosı hám Venesuela Milliy televideniesi qadaǵalaydı.

Ádebiyatı

Ispanlar basıp alǵanǵa shekem bolǵan indeyclardıń xalıq awızeki dóretiwshiligi úlgileri saqlanıp qalmaǵan. Jazba ádebiyat tiykarınan ispan tilinde rawajlana basladı. XIX ásir baslarında satirik Venesuela Salias, shayır X. A. Montenegro, dramaturg X. D. Dias, publicistler F. Miranda hám S. Bolivar dóretpelerinde aǵartıwshılıq ideyaları kórindi. Venesuela ǵárezsizlikke eriskennen keyingi jańa ádebiyattıń qáliplesiwinde shayır hám alım Andreas Belonıń aǵartıwshılıq ruwxında jazılǵan "Poeziyaǵa shaqırıw", "Tropikalıq dıyqanshılıq húrmetine" poemaları áhmiyetli rol oynaydı. XIX ásirdiń 2-yarımınan Venesuela ádebiyatında romantizm húkimranlıq etti. Bul aǵımnıń X. P. Bonalde, X. R. Yenes, X. Kalkano sıyaqlı wákilleri dóretiwshiliginde Evropa hám Amerika romantizmi dóretpelerine eliklew kúshli. XIX-XX ásirler shegarasında naturalizm hám modernizm aǵımları payda boldı. Demokratiyalıq hám revolyuciyalıq háreketler tásirinde sın kózqarastan realizm rawajlandı. Mámlekettegi social qarama-qarsılıqlar, miynetkeshlerdiń jarlı turmısı R. Galegos ("Salar shańaraǵınan aqırǵı adam", 1920; "Donya Barbara", 1929; "Jarlı negr", 1937), R. D. Sanches ("Neft", 1936), M. O. Silva ("Bezgek", 1939; "Bos qalǵan úyler", 1957) sıyaqlı jazıwshılar dóretiwshiliginde óz kórinisin tawdı. G. L. Karreri "Meniń kelispewshiligim" (1962) gúrrińler toplamında, E. Subero "Qarańǵılıqta" (1963), E. Kolombani "Búgin shaqırıw etemen" (1963) kitaplarında xalıqtıń kópshilik bóliminiń narazılıq keyipi hám gúreslerin sáwlelendirdi. Aǵartıwshı jazıwshılar tınıshlıq, demokratiya jolında nátiyjeli dóretiwshilik etpekte.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Palma shaxları jabılǵan ılashıqlar indeyclerdiń turar jayları bolǵan. XVI ásirden baslap ispanlar tárepinen qalalar qurıla basladı. XVIII ásirde Venesuela qalalarında imaratlar, tiykarınan, qala maydanı átirapında (barokko usılında) qurıldı. La-Guayra, Puerto-Kabelo, Karakas hám basqa da qalalarda eki qabatlı turar jay, sawda, basqarıw imaratlar hám de ibadatxanalar qurılısı háwij aldı. XIX-XX ásirlerde Venesuelada Evropa usılında qurılǵan kóp qabatlı hár túrlı arxitekturalıq imaratlar boy kóterdi. L. Urdaneta, R. Garema, G. Bermudes sıyaqlı arxitektorlar jetilisti. Qurılıs, tiykarınan, Karakasta rawajlandı. Latın Amerikasınıń ataqlı arxitektorı K. R. Vilyanueva qatnasıwında Venesuelada universitet qalashası hám basqa imaratlar qurıldı. Zamanagóy arxitektorlıq temir-beton konstrukciyalar tiykarında rawajlandı. Venesuela aymaǵında ispanlar basıp alǵanǵaa shekem indeycler gúlálshılıǵı hám jartas súwretshiligi rawajlanǵan edi. XVII-XVIII ásirler súwretshiligi hám músinshiligi tiykarınan diniy xarakterde. XIX ásir baslarında jergilikli portret kórkem óneri payda boldı (X. Lovera). XIX ásir ortalarında azatlıq háreketiniń tásirinde patriotlıq ruwxındaǵı tariyxıy músinshilik (M. Gonsales, E. Palasiosi-Kavelo) hám súwretshilik (M. Tovari-Tovar, A. Michelena) rawajlandı. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında janr A. Michelena, romantik K. Roxas, tábiyat kórinisi F. Brandt, impressionizm wákilleri — E. Boggio, R. Monasterios sıyaqlı súwretshiler dóretiwshilik etti. Venesuela kórkem ónerinde realizm menen bir qatarda modernizm aǵımları da tarqalǵan.

Teatr

Karakasta XVI ásirden baslap teatr tamashaları ara-tura kórsetilip basladı. 1853-jıl Marakayboda birinshi milliy komediya ("hújdansız, sıqmar hám erinshek", M. Fernandes) saxnalastırıldı. XIX ásirdiń aqırı — XX ásirdiń birinshi yarımında Venesuela dramaturgiyasındaǵı janlanıw teatr kórkem ónerinde de óz kórinisin taptı. 50-jıllarda bir neshe teatr mektepleri ashıldı. Karakasta Komediya teatri, "Teatr munisipal", "Teatro nasonal", "Poliedro", "Ateneo" hám basqa teatrlar bar. Marakaybo, Barkisimeto, Merida sıyaqlı qalalarda da teatrlar bar. I. Gramko, S. Renxifo, V. Franko, I. Jikron hám basqalardıń pyesaları qoyıladı. A. de Pasi-Mateos, K. Ortis, A. Lopes, N. Kuriyel, X. Torres hám basqa teatr ǵayratkerleri ataqlı. 1959-jıldan Venesuela teatrı festivalı ótkerip turıladı.

Kino

Venesuelada birinshi film ("Karakasta karnaval") 1909-jıl súwretke alınǵan. Milliy kino kórkem óneri bolsa XX ásirdiń 30-jıllarında júzege keldi. 1948-54-jıllarda Karakasta "Bolivar film" kinostudiyası isledi. Bir neshe kinoprokat firması bar. Venesuelada jılına 2-3 tolıq metrajlı film islep shıǵarıladı. Venesuelada tayarlanǵan "Morena Klara" kóp seriallı kórkem filmi Ózbekstan televideniesi arqalı bir neshe ret kórsetildi. S. Enrikes, Ol. Petersen, M. Lara, R. Chalbaud, A. Roxas, E. Fernani, E. Montexo Venesuelanıń ataqlı kino ǵayratkerleri bolıp tabıladı. Venesuelanıń Ózbekstan Respublikasınan geografiyalıq tárepten alıslıǵı sebepli olar ortasındaǵı sawda ekonomikalıq baylanıslar endiǵana rawajlana basladı. Eki mámleket ortasındaǵı tovar aylanbası 1997-jılda tek 0,2 mıń AQSh dolların quradı.