Zamaxshar

Zamaxshar, Zmuxshir, Zumukshir (parsısha زمخشر‎, túrkmenshe Yzmykşir) — áyyemgi hám orta ásirlerde Xorezmde bar bolǵan qala, ayırım maǵlıwmatlarǵa kóre awıl. Zamaxshar Islam ulaması Mahmud ibn Umar Zamaxshariydiń watanı. Ol házirgi Túrkmenstannıń arqasındaǵı Tasháwiz wálayati Taxta rayonındaǵı awıl ornında bolǵan.

Tariyxı

Zamaxshar eramizdan aldınǵı III ásirde júzege kelgen. Eramizdiń birinshi ásirlerinde bul aymaqtaǵı eń iri xalıq punktlerinen birine aylanǵan. Zamaxshar sawda jolları hám tabiyiy suwǵarilatuǵın taw aldı aymaqlarında jaylasqan awıllardan biri edi. Mesopotamiyadan sawda jolı Niso, Qaraqum hám Zamaxshar arqalı Gúrgenjge ótken, ol jerde bir qansha jollar birlesken, soń Ustyurt arqalı Volga hám Qara teńizdiń oń qırǵaǵina barǵan. Qala X ásirde Orta Aziyada sırlanǵan buyımlar gúlálshılıǵı gúllep-jaynaǵan dáwirde gúlálshılıq islep shıǵarıw oraylarınan biri bolǵan. Zamaxshardıń eń gúllep-jasnaǵan dáwiri IX—X ásirlerge tuwrı keledi.

Al-Muqaddasiy (X ásir) maǵlıwmatlarına kóre, orta ásirlerde Zamaxshar kishi qala (Kat, Gurganj hám regiondaǵı basqa qalalardan eń kishisi) bolǵan. Ibn Battuta (XIV ásir) bul awıl Gurganjdan 4 shaqırım uzaqlıqta jaylasqanlıǵın jazǵan. Zamaxshar Xorezimniń 1315-jılda Shıńǵızlı Baba-ul (Shıńǵısxan úkesi Joji-Xasordıń áwladı) tárepinen wayran qılınǵan qalaları taypasına kiredi. XIV ásirden keyin jazba dereklerde qala haqqında tilge alınbaǵan.

Al-Muqaddasiy Zamaxshar haqqında jazǵan[14]:   Zamaxshar arab geografi Muqaddasiy shıǵarmasında jáne sonday táriyplengen: "…onsha úlken bolmaǵan awıl, onda diywal, xandaq, qamaqxana, temir menen qaplanǵan dárwázalar, hár keshte kóterip qoyılatuǵın kópirler bar. Onı úlken jol kesip oʻtedi; jome meshiti shıraylı. Ol bazardıń shetinde jaylasqan". V. V. Bartold pikirinshe, Zamaxshar Xiwadan 80, Kórkem Úrgenishten 125 shaqırım keletuǵın Zumukshir qarabalar ornında bolǵan Túrkmenler onı Izmixshir dep ataǵan.

Qaldıqları

Zamaxshar qalası qaldıqları Túrkmenistannıń Tashhawız wálayatı Góroǵli qalasınan 26 km batısta jaylasqan. Qaldıqlardan onshalıq uzaq bolmaǵan jerde Gerelde (qubladan 0,5 km) hám Yzmikshir (batıstan 1,2 km) awılları jaylasqan. Bul qaldıqlar 1873-jıl 4—11-avgustda aymaqta razvedka alıp barǵan shor generali M. D. Skobelevdiń «Ot Zmukshira do kolodsev Orta-kuyu» dóretpesinde tilge alınǵan. Zamaxshar qaldıqları M. V. Voyevodskiy (1934), Yahyo Gʻulomov (1936), S. P. Tolstov (1938) basshılıǵında ekspediciyalar teksergen.

Qala diywallarınıń ayırım bólimleri hám ılay gerbishten qurılǵan dárwázaları házirgi kúnge shekem saqlanıp qalǵan. Diywallardıń ulıwma uzınlįǵı 1500 m di quraydı. Qalani orap turǵan xandaqdıń shuqirliǵi 16 m, keńligi 15 m ge shekem.

Jáne qarań

• Mahmud az-Zamaxshariy