Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı
Bul maqalaǵa basqa heshbir maqaladan silteme berilmegen. (Iyun 2023) |
Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı - Usı aymaqlıq shólkem burınǵı SSSR ayrım respublikaları tárepinen dúzilgen edi.

Onı shólkemlestiriwshi hújjetler 1991-jıl 8-dekabrde Minskte, Belorussiya, Rossiya hám Ukraina tárepinen qol qoyılǵan Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamın dúziw haqqındaǵı pitim, 1991-jıl 21-dekabrde (Baltik boyı respublikaları hám Gruziyadan tısqarı) 11 burınǵı Awqam respublikaları tárepinen Alma-Atada qol qoyılǵan Pitimge Protokol hám 1991-jıl 21-dekabrde qol qoyılǵan Alma-Ata Deklaratsiyası esaplanadı. 1993-jıl 22-yanvarda Minskte bolıp ótken Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı mámleket basshıları keńesinde (Armeniya, Belorussiya, Qazaqstan, Qırǵızıstan, Rossiya, Tájikstan hám Ózbekstan atınan) Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı (ǴMDA) Ustavı qabıl etiledi.
Doslıq Awqamınıń maqsetleri tómendegilerden ibarat:
- siyasiy, ekonomikalıq, ekologiyalıq, insanıylıq, mádeniy hám basqa tarawlarda birge islesiw;
- ulıwma ekonomikalıq ortalıqtı jaratıw;
- ulıwma insanıylıq printsipler hám Evropada Qáwipsizlik hám Birge islesiw Shólkeminiń normalarınan kelip shıǵıwshı adamnıń tiykarǵı huqıq hám erkinliklerin támiyinlew;
- aǵza mámleketlerdiń xalıqaralıq tınıshlıqtı hám qáwipsizlikti támiyinlew hám quralsızlanıwǵa baǵdarlanǵan birge islesiwdi iske asırıw;
- aǵza mámleketler puqaralarınıń Doslıq Awqamı aymaǵında erkin júriw hám baylanıslardı támiyinlew;
- huqıqıy qatnasıqlardıń basqa tarawlarında óz-ara járdem hám birge islesiwdi jolǵa qoyıw;
- daw hám tartısıwlardı tınısh jol menen sheshiw.
ǴMDA óz jumısın xalıqaralıq huqıqtıń ulıwma tán alınǵan printsipleri tiykarında dúzedi. Sonday-aq mámleketler aralıq qatnasıqlarda xalıqaralıq huqıqtıń ústinligi, óz-ara bir-birleri hám Doslıq Awqamı máplerinen kelip shıǵıw, birlikte háreket etiw hám bir-birin qollap-quwatlaw, hár bir aǵza mámleket xalqı mánawyatınıń pútinligin saqlaw, mádeniy qádriyatlardı saqlaw hám mádeniy almasıw tarawlarında birge islesiw kibi qosımsha printsiplar da islep shıǵılǵan.
Ustavta Doslıq Awqamı mápleri tán alınadı hám 1991-jıl 8-dekabrde qol qoyılǵan pitim tiykarında mámleketlerdiń birge islesiw tarawları belgilenedi. Olardıń ishine:
- insannıń tiykarǵı huqıq hám erkinliklerin támiyinlew;
- sırtqı siyasatın muwapıqlastırıw;
- ulıwma Evropa hám Evraziya bazarlarınıń ulıwma ekonomikalıq aymaǵın jaratıw hám rawajlandırıw jolında birge islesiw;
- bajıxana siyasatı;
- transport hám baylanıs sistemaların rawajlandırıw jolında birge islesiw;
- densawlıqtı saqlaw hár qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw;
- sotsiallıq hám migratsiyalıq siyasat máseleleri;
- shólkemlesken jınayatshılıqqa qarsı gúres;
- sırtqı shegaralardı qorǵaw hám qorǵanıw máseleleri usaǵanlar kiredi.
Doslıq Awqamdaǵı mámleketlerdiń óz-ara mápleri, ulıwma maqsetleri, birge jumıs alıp barıw tarawınıń bolǵanlıǵı, onıń wákillikleri hám huqıqıy subektligi shártnama tiykarındaǵı xalıqaralıq húkimetler aralıq shólkem dep atawǵa imkan beredi.
Doslıq Awqamı Ustavınan kelip shıqqan halda shólkemlestiriwshi hám aǵza mámleketler parıqlanadı. Birinshi toparǵa 1991-jıl 8-dekabrde qol qoyılǵan Doslıq Awqamın dúziw haqqındaǵı pitim hám oǵan qosımsha 1991-jıl 21-dekabrde qol qoyılǵan Protokoldı Doslıq Awqamı Ustavınıń qabıl etiliwine shekem qabıl etilgen hám ratifikatsiyalanǵan mámleketler, anıǵıraǵı Armeniya, Belorussiya, Qazaqstan, Qırǵızstan, Rossiya, Ózbekstan hám Ukraina kiredi.
Doslıq Awqamına qabıl etiliw aǵza mámleketlerdiń kelisimi menen onıń maqset hám printsiplerin moyınlawshı, Ustavta kórsetilgen minnetlerdi oǵan qosılıw jolı menen qabıl etiwshi hár bir mámleket ushın ashıq esaplanadı. Sonday-aq, ayırım mámleketlerdiń Doslıq Awqamınıń ayırım jumıs tarawlarında qosılıwshı aǵza sıpatında is alıp barıwları imkanı da názerde tutılǵan.
Doslıq Awqamınıń joqarǵı organı mámleketlik baslıqlarınıń Keńesi bolıp, ol aǵza mámleketler ulıwma mápleri kóleminde mámleketler jumısın dodalaw hám qarar qabıl etiw wákilligine iye. Keńes jılına eki márte jıynaladı hám aǵza mámleketlerden biriniń baslaması menen gezeksiz jıynalıslar da ótkiziwi múmkin.
Doslıq Awqamı húkimetleri basshılarınıń Keńesi atqarıw organlarınıń ulıwma mápleri kóleminde ekonomikalıq, sotsiallıq hám basqa tarawlardı retlestiredi. Keńes jılına tórt márte jıynaladı hám aǵza mámleketlerden biriniń baslaması menen gezeksiz jıynalıslar da ótkeziwi múmkin.
Eki keńestiń de qararları óz-ara kelisim (konsensus) tiykarında qabıl etiledi.
Sırtqı baylanıslardı retlestiriwshi organ - sırtqı isler ministrleri keńesi; jámáát qáwipsizlik hám áskeriy siyasiy birge islesiw tarawında qorǵanıw ministrleri keńesi; birlesken qurallı kúshler joqarǵı komandavaniyası, shegara áskeriy komandavaniesi keńesi dúzilgen. Sonday-aq, tarawlar boyınsha birge islesiwdi retlestiriw názerde tutılıp, temir jol transportı keńesi, mámleketler aralıq másláhat keńesi, mámleketler aralıq ekologiyalıq keńes te bar.
Doslıq Awqamı kóleminde ekonomikalıq minnetlemelerdiń orınlanıw barısında payda bolǵan dawlar hám shártnama jáne basqa ekonomikalıq hújjetlerdi tallawdan kelip shıǵatuǵın parıqlardı sheship beriwshi ekonomikalıq sud, Doslıq Awqamı aǵzaları alǵan minnetlemelerden kelip shıǵıwshı insan huqıqları támiyinleniwin qadaǵalawshı insan huqıqları komissiyası bar.
Doslıq Awqamı kóleminde turaqlı háreket etiwshi atqa-rıw organı 1993-jıl aprelde Minskte ótken mámleketler basshıları keńesinde dúzilgen koordinatsion-konsultativ komitet esaplanadı. Ol mámleket basshıları keńesi tayınlaytuǵın komitet koordinatorı hám hár bir aǵza mámlekettiń eki turaqlı wákilinen ibarat. Komitet Doslıq Awqamınıń barlıq jumıs tarawları boyınsha usınıslar islep shıǵadı, ekonomikalıq birge islesiwdiń anıq tarawları boyınsha shártnamalardıń orınlanıwına imkaniyat jaratadı, Doslıq Awqamınıń barlıq organlarınıń islewine imkan jaratadı. Onıń qasında Sekretariat dúzilgen. Komitet hám Sekretariat Minskte jaylasqan.
Doslıq Awqamı xalıqaralıq shólkem sıpatında ózgesheliklerge iye. Onı shólkemlestiriwshi hújjet hám Ustavı Doslıq Awqamına aǵza mámleketlerdiń shólkem jumısına qosımsha qatnasıwǵa imkan beredi. Atap aytqanda, Minskte 1991-jıl 8-dekabrde qol qoyılǵan pitimniń 10-statyası qatnasıwshılarǵa pitimdi tolıq emes, al onıń ayırım bólimlerin toqtatıp qoyıw imkanın beredi.