Aral fondı
Aral apatshılıǵı jaqın ótmishtegi eń iri global ekologiyalıq apatlardan biri bolıp, óziniń ıqlımlıq, social-ekonomikalıq hám gumanitar aqıbetleri sebepli regionnıń turaqlı rawajlanıwı, den-sawlıǵı, genofondı hám de sol jaǵdayda jasawshı adamlardıń keleshegine tikkeley tásir etip atır. 2015-jıl sentyabr ayında bolıp ótken BMShniń Nyu-Yorktaǵı Turaqlı rawajlanıw boyınsha sammitinde Ózbekstan Respublikası BMSh shafeliginde Aral teńizi boyınsha arnawlı Trast fondın shólkemlestiriw ilajı menen shıqtı. Bul fond xalıq aralıq sheriklikti rawajlandırıw hám donor jámiyetshilik qarjıların jedellestiriw ushın birden-bir platformaǵa aylanıwı kerek. Aral boyında ekologiyalıq jáne social-ekonomikalıq jaǵdaydı jaqsılawǵa qaratılǵan kompleks ilajlardı ámelge asırıw boyınsha ámeliy ilajlardı ámelge asırıli'wi' tiyis. BMSh Ózbekstan Respublikası ilajın tolıq qollap-quwatlaydi, bul ilaj BMSh Bas xatkeri Mırza Gutierrishtiń 2017-jıl iyun ayında mámleketimizge saparı dawamında taǵı bir márte óz tastıyǵın tabadı. Sol kózqarastan, BMShnıń bir qatar agentlikleri (UNDP, UNESCO, UNFPA, UNV) járdeminde 2017-jılda “Aral teńizi daǵdarısınan jábir kórgen xalıqtıń turaqlılıq potencialın kóp qırlı strukturanı jaratıw arqalı bekkemlew” qospa dástu'ri ámelge asırıladı. “Aral teńizi regioni ushın sherik insan qawipsizligi fondi” 2017-jılda iske túsirilgen[1].
BMT shafeliginde Trast fondı: Aral teńizi daǵdarısın saplastırıw boyınsha is-háreketlerdi birlestirdı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Birlesken Milletler Shólkeminiń Nyu-Yorktaǵı rezidenciyasında 2018-jıl 27-noyabr kúni Aralboyı regionı ushın Insan qawipsizligi boyınsha kóp tárepleme sheriklik tiykarında trast fondı iskerligine arnalǵan prezentaciya bolıp ótti. BMSh shafeliginde shólkemlestirilgen usı fond tiykarǵı itibarın finanslıq resurslardı jóneltiriw arqalı Aral apatshılıǵınıń unamsız aqıbetlerin saplastırıwǵa qaratadı.
Ózbekstan Respublikası Sırtqı isler ministrligi baspasóz xızmeti xabarına kóre, joqarı dárejedegi ilajda Birlesken Milletler Shólkemi Bas xatkeri Antoniu Guterrish, strukturaǵa aǵza mámleketler, BMSh arnawlı wákilxanaları, Jáhán banki, Xalıq aralıq valyuta fondı, Aziya rawajlanıw banki, AQShtıń jetekshi kompaniyaları, bank hám finans institutları, xalıq aralıq mámleketlik emes ekologiyalıq jámiyetleri, ilimiy hám de tálim sheńberler wákilleri qatnastı.
Joqarǵı Keńes Nızamshılıq palatası hám Senatı, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi hám de Joqarǵı Keńesi kishi hámeldarlarınan ibarat Ózbekstan delegatsiyasına Bas ministr orınbasarı S. Qalmuratov basshılıq etti.
Aral apatshılıǵı bir mámleket yamasa regionnıń emes, bálkim pútkil jáhán jámiyetshiligi aldında turǵan aktual mashqala bolıp tabıladı. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bul haqqında 2017-jıldıń sentyabrinde BMSh Bas Assambleyasınıń 72-sessiyasında sózge shıǵıp, Aral teńizi qurıwı aqıbetlerin saplastırıw ushın xalıq aralıq say-háreketlerdi aktiv ámelge asırıw zárúr ekenligin aytıp ótken edi. Jaqında mámleketimiz basshısı Qaraqalpaqstanǵa saparı waqtında da Aral mashqalasınıń aktuallıǵı hám region sociallıq-ekonomikalıq ósiwiniń zárúrli áhmiyetke iye ekenligin bildirip, usı aymaqqa tuwrıdan-tuwrı shet el qarjılardı tartıw hám maqsetli texnikalıq kómek dástu'rlerin ámelge asırıw kerekligin belgiledi. El basshısımız say-háreketi menen Qaraqalpaqstan Respublikasında sociallıq-ekonomikalıq reformalardı nátiyjeli ámelge asıriw maqsetinde kelesi eki jılda ulıwma baxası 1,5 milliard AQSh dollarına teń bolǵan 800 ge jaqın joybarlardı ámelge asırıw názerde tutılǵan.
— Aralboyı regionı ushın Insan qawipsizligi boyınsha kóp tárepleme sheriklik tiykarında trast fondı jergilikli xalıq turmıs shárayatın sezilerli dárejede jaqsılaydı hám Turaqlı rawajlanıw salasındaǵı maqsetlerdi ámelge asıriwge járdem beredi, — dedi usı konfrenciyada sózge shıqqan BMSh Bas xatkeri Antoniu Guterrish. — Bir jıl aldın Ózbekstanǵa saparım waqtında Qaraqalpaqstanǵa barıp, Moynaqtaǵı “kemeler qábristanı”n kórgen edim. Shınında da, Aral teńizi — dáwirimizdiń eń úlken ekologiyalıq apatı. Men sonda dúnyadaǵı eń iri suw háwizlerinen birewiniń joǵalıp ketiwi haqqında adamlardan qayǵılı gúrrińlerdi esitip, biziń say-háreketlerimiz olardıń keleshekke úmitlerin asırıwıwına isendim, — dedi Guterrish.
Konfrenciyada Ózbekstan delegatsiyasi Aral teńizi apatshılıǵınıń aqıbetlerin jumsartıw boyınsha alıp barılıp atırǵan shara-ilajlar, aymaqtı social-ekonomikalıq rawajlandırıw máseleleri haqqında maǵlıwmat beredi. Atap aytqanda, Ózbekstan Aralboyı regioninda ekologiyalıq jaǵdaydı turaqlılastırıw, xalıqtıń turmıs dárejesin jaqsılaw boyınsha keń kólemli joybarlardı ámelge asırdı. Aral teńiziniń quriǵan 350 mıń gektar maydanına seksewil hám kebirge shıdamlı ósimlikler egilip, putalıqlar ornatıladı.
Aral apatı aqıbetlerin jumsartıw hám Aralboyı regionın rawajlandırıw boyınsha 2013-2017-jıllarǵa mólsherlengen shara-ilajlar dástu'ri sheńberinde 500 den artıq joybarlar ámelge asarildi. Olardıń yarımınan kóbi milliy joybarlar bolıp tabıladı. Prezident Shavkat Mirziyoyev qabıl etken 2017-2021-jıllarda Aralboyı regionin rawajlandırıw Mámleketlik dástu'ri sheńberinde Aralboyında social-ekonomikalıq jaǵdaydı, xalıq turmıs sharayatın jaqsılaw, ekologiyalıq apat tásirlerin kemeytiw boyınsha investitsiya joybarları ámelge asırılıp atır.
Konfrenciyada Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi Keńesi Baslıǵı M.Erniyazov ta sózge shıǵıp, Aralboyı regionindaǵı ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılaw, insannıń ómirine qáwipli tásirlerin azaytıw boyınsha mámleketimiz tárepinen ámelge asırılıp atırǵan ilajlar haqqında maǵlıwmat berdi. Ózbekstan Prezidenti Aralboyı xalıq aralıq innovatsiya orayı islengeni hám de onıń tiykarǵı maqset hám wazıypaları haqqında lekciya etdi.
BMSh Bas xatkeri Ózbekstan administraciyasınıń iskerligin, atap aytqanda, Trast fondı dúziw ideyasın joqarı bahalap, donor jámiyetshiliklerdiń say-háreketlerin birlestiriwde aktiv qatnas etiwge shaqırdı.
Konfrenciyada Yaponiya, Norvegiya, Nigeriya, Qazaqstan, Izrail, sonıń menen birge, qatar mámleketlik emes shólkemler wákilleri bul fond iskerligin qollap-quwatlawǵa tayın ekenin xabarladı. Forum sheńberinde Ózbekstan húkimeti fondına hár jılı 2 million AQSh dolları ajıratıwı aytıp ótildi. Norvegiya delegatsiyasi aǵzaları da sózge shıǵıp, mámleket húkimeti fondına 1,2 million AQSh dolları muǵdarında aqsha ajıratıw boyınsha sheshimi haqqında maǵlıwmat berdi[2].