Qaraqalpaqstan klimatı

Qaraqalpaqstan tábiyatı, Ústirt platosı, Qarabawır.

Qaraqalpaqstan Respublikası keskin kontinentallı hám hádden tısqarı qurǵaqshılıǵı menen ajıralıp turadı. Klimat shárayatınıń bunday bolıwında onıń Evraziya materiginiń ishkerisinde jaylasıwı, relyeftiń tegisligi, dúnya júzilik okean suwlarınan júdá uzaq jaqta jaylasıwı, Arktikadan keletuǵın suwıq hawa massası ushın irkinishtiń joq ekenligi hám Aral ekologiyalıq apatshılıǵı kúshli tásir jasaydı.

Qaraqalpaqstan klimatın payda etiwshi faktorlar ishinde eń tiykarlarınan biri onıń geografiyalıq jaylasqan ornı hám sonıń menen baylanıslı quyash radiaciyası bolıp esaplanadı. Quyash radiaciyası barlıq tábiyiy qubılıslardın energetikalıq bazası bolıp, óziniń geografiyalıq keńligine hawanıń ashıqlıǵına hám quyash nur shashıp turatuǵın dáwirge baylanıslı. Biziń úlkemiz dúnya júzlik okeanlardan polyusler hám ekvatordan uzaqta shól zonasında jaylasqan. Bultlı kúnler az, sonlıqtanda quyash kók jiyekten biyik kóterilip uzaq waqıt ıssılıq hám jaqtılıq shıǵarıp turadı. Nátiyjede jıl boyına hárbir kv.sm maydan 137—145 kkal radiaciya aladı.

Jaz aylarında quyash kók jiyekten 67—72 gradusqa shekem kóteriledi. Sonlıqtan da jaz máwsimi oǵada ıssı hám qurǵaq boladı. Úlkemizde samallar jaz aylarında arqa-batıstan, qıs aylarında arqa-shıǵıstan kóbirek esedi. Báhárde hám gúzde esken arqa-batıs samalları nóser jawınlardı alıp keledi.

Qıs aylarında quyash kók jiyekten 21—26 gradusqa shekem ǵana kóteriledi. Nátiyjede qısta kún qısqa, tún uzaq boladı, suwıq hám qurǵaq hawa rayı qáliplesedi. Qısta esetuǵın arqa-shıǵıs samalları Arktikanıń suwıq qurǵaq hawa massaların alıp keledi.

Qaraqalpaqstanda ortasha jawın-shashın muǵdarı 108 mm átirapında bolıp, onıń tiykarǵı bólimi báhár hám qıs máwsimlerine tuwra keledi. Eń joqarǵı hawa temperaturası +46°C, eń tómen hawa temperaturası—38°C, yaǵnıy jıllıq temperaturalar amplitudası 84°C, jıldıń suwıqsız kúnleri 200 kúnge shekem jetedi.

Yanvar hám iyul aylarında sutkalıq temperaturalar terbelisleri 25 — 30°C shekem jetedi. Hawa rayı hám klimattı baqlaw jumısları Ústirttegi «Qaraqalpaqstan» meteorologiyalıq stanciyasınıń hám Taqıyatas qalasındaǵı jaylasqan meteorologiyalıq stanciyalar yamasa arqadaǵı hám túslikdaǵı eki meteorologiyalıq stanciyada ámelge asırıladı.

Qaraqalpaqstanda arqa menen túslik zonanıń klimatı ortasında sezilerli parq bar. Máselen, eń tómen temperatura «Qaraqalpaqstan» meteorologiyalıq stanciyasında—38°C bolsa, «Taqiyatas» meteorologiyalıq stanciyasında—32°C. Yanvar hám iyul ayınıń ortasha temperaturaları jıllıq hám sutkalıq temperaturalar terbelislerinde de usınday parq bayqaladı. Ortasha jıllıq jawın-shashınnıń muǵdarı da arqadan túslikǵa qaray azayıp baradı. Mısalı arqadaǵı «Qaraqalpaqstan» posyolkasında 135 mm, oraydaǵı Nókiste 87 mm, Tórtkúlde 86 mm ge barabar. Jawın-shashınlardıń jıl dawamında bólistiriliwide birgelikli emes, Aral akvatoriyası hám Ústirtte jıllıq jawın-shashın birdey bolsa, túslikda báhár hám qıs aylarında kóp boladı. Qaraqalpaqstanda ayrım jılları jawın mol boladı, hátte onıń muǵdarı 160—200 mm ge shekem jetiwi múmkin.

Qıs aylarında jawın-shashınlar qar túrinde jawadı, onıń qalıńlıǵı 10 sm ge shekem jetiwi múmkin hám 20—30 kúnge erimey turatuǵın waqıtları da boladı.

Jaz aylarında hawanıń ısıp ketiwi nátiyjesinde salıstırmalı ıǵallıq dárejesi tómen boladı, ortasha 24% ti quraydı. Samaldıń ortasha tezligi 2,5—4 m/sek al ayırım eń samallı kúnleri 25 m/sek qa shekem jetedi.

Qaraqalpaqstannıń túslik rayonlarınıń klimatı arqaǵa salıstırǵanda jumsaǵıraq keledi, oǵan onsha biyik bolmaǵan Sultan Wáyis tawınıń tásiri bar. Qaraqalpaqstan ortasha klimat poyasında jaylasqan jazı ıssı, qısı suwıq hawanıń qurǵaqlıǵı jazdıń jazıyrama ıssı hám qıstıń qattı suwıq kúnlerine tuwra keledi.

Qıs máwsimi

Arqada oktyabrdiń úshinshi, túslikda noyabrdiń ekinshi on kúnliginen baslanıp ol 4-5 ayǵa sozıladı.

Respublika aymaǵı arqasında Arktikadan keletuǵın suwıq hawa massaları arqa, arqa-shıǵıs hám arqa-batıstan esiwshi samallardıń erkin kirip taralıwına múmkinshilik tuwdıradı.

Suwıq hawa massalarınıń kóbeyiwi aymaǵımızda awır hawa basımın payda etedi. Usı waqıtları Túslik rayonlar - Iran, Awǵanstan hám Oraylıq Aziyanıń Túslik rayonlarında jıllı hawa ústemlik etip, usı eki hawa aǵımları ushırasqan jerlerde hawa frontlarınan payda bolatuǵın ciklonlar bizge jıllılıq alıp keledi. Qıs aylarında ıǵallıq penen jıllı hawa massalarınıń keliwinde Atlantika okeanınan kóteriliwshi hawa massası áhmiyetli esaplanadı. Túslik ciklonlardıń tez-tez tákirarlanıwı qıs aylarındaǵı hawa rayınıń turaqsız bolıwına tásir etedi. Arqadan kelgen suwıq hawa massası kúsheygen waqıtları hádden tıs qattı suwıqlar boladı. Usınday jılları eń tómen temperatura arqa rayonlarda - 380C, al túslik rayonlarda - 320Cqa deyin tómenleydi. Qıs arqa rayonlarda Túslikdaǵı rayonlardan jigirma kúndey burın baslandı. Jer betiniń tońlaw qalıńlıǵı ortasha 40-50 sm, al eń kóp tońlaǵanda ol 70 sm ge jetedi.

Báhár máwsimi

Túslik rayonlarda marttıń ortalarında, arqada - Ústirtte apreldiń birinshi on kúnliginde baslanıp, respublikada aprel báhár ushın qolaylı ay bolıp esaplanadı. Báhár máwsimi biziń shárayatımızda 1,5-2 ay ǵana dawam etedi.

Báhárgi ayaz Qaraqalpaqstannıń túslik rayonlarında ortasha esap boyınsha 2-aprelge, arqa shetlerinde 28-aprelge tuwra keledi. Ayrım jıllarda báhárdegi qırawdıń túsiwi may aylarınıń baslarında da baqlanıwı múmkin. Báhárgi qıraw túsiw Qaraqalpaqstan shárayatında, ásirese miywe beriwshi aǵashlardıń gúline baqsha hám palız eginleriniń erte kógerip shıqqan nállerine zıyanlı.

Jaz máwsimi

Túslik rayonlarda may ayınıń ortalarında, Arqa rayonlarda iyunnıń birinshi on kúnliginen baslanıp, 3,5 - 4 ay dawam etedi. Jazda jawınlar máwsimniń dáslepki on kúnliginde bolıwı múmkin. Bul máwsimde hawa ıssı, qurǵaq hám jawın-shashın az boladı. Respublikamızda iyul ayında hawanıń ortasha temperaturası Moynaqta +25,90, Nókiste +27,10C, Tórtkúlde +28,40C.

Gúz máwsimi

Ústirtten baslanıp, sentyabr ayında kele baslaydı hám báhárge uqsap 1,5-2 ayǵa ǵana sozıladı. Bul máwsimde ıssı hawa massası ornın arqadan keliwshi suwıq, awır hawa massası iyeley baslaydı. Gúzdiń dáslepki bóliminde hawa rayı jazdıń tásirinde bolıp hawa turaqlı ashıq jawın-shashınsız bolsa, ekinshi yarımı turaqsız, bultlı, jawın-shashınlı boladı.

Respublikamız shárayatında gúzde hawanıń temperaturasınıń páseyiwin Arktikadan keliwshi suwıq hawa massası da tezletedi. Ol qırawdıń (gúzgi ayaz) erterek túsiwine sebepshi boladı. Respublikamızda oktyabr ayı ushın hawanıń ortasha temperaturası Moynaqta 11,10C, Nókiste 10,20C, Tórtkúlde 11,70C qa teń.

Derek

• Saypov A., Ataniyazova Q., Esenova I., Dawletbaev A. Qaraqalpaqstan tábiyiy geografiyası páni oqıtıwshılar ushın metodikalıq qollanba. -Nókis, 2022.