Raphael
Raffaello Sanzio, a'dette Raphael atı menen belgili bolıp (aytılıwı: Rafael; 6 aprel, 1483 - 6 aprel, 1520) Renessans da'wiri su'wretshisi ha'm arxitektorı bolg'an. Ol Leonardo da Vinci ha'm Michelangelo menen bir qatarda Joqarı Renessans da'wirinin' ullı su'wretshilerinin' biri esaplanadı.
Ol o'zinin' Madonna, Christ Child ha'm Vatikandag'ı su'wretleri menen ju'da' belgili.
Perudjia[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
Jaslıg'ı[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
Raphael İtaliyadag'ı Umbria rayonının' Urbino qalasıda tuwılg'an. Onın' a'kesı Giovanni Santi (1494) ha'm su'wretshi bolg'an al anası Magia di Battista Ciarla (1491). Giovanni Santi Raphaeldin' birinshi ustazı esaplanadı, biraq ol Raphael 11 jasında qaytıs boladı.
15 jasınan baslap Raphael Pietro Perugino atlı su'wretshinin' ustaxanasında sha'kirt boladı. Perugino tek Umbiada g'ana emes, al Leonardo da Vinci ha'm Michelangelolardın' watanı bolg'an Rim ha'm Florentsiyada da ataqlı bolg'an. Ol Vatikandag'ı Sistine kapellasında su'wret salıw huqıqına iye bolg'an su'wretshilerdin' biri.
Perugino su'wret salıwdın' joqarı usıllarina iye bolıwı ha'm su'wretlerdi waqtında pitkere alıwı menen basshilar arasinda belgili bolg'an. Ol bir neshe portretlerdi jaratqan, biraq onın' su'wretlerinin' ko'pshiligi dinge tiykarlang'an. Ol ta'repinen jaratılg'an Madonna ha'm balanın' kishkene su'wretleri shan'araq kapellasında jeke sıyınıw ushın qollanılg'an. Perugino belgili bolg'anlıg'ı sebepli bay basshılardan ha'm shirkewlerden ko'plegen buyrıtpalar alg'an, sonlıqtan ol shirkewde altar u'stinde su'wretler jaratqan. Bulardi islewi ushın og'an sha'kirtlerinin' ja'rdemi kerek bolg'an.
Raphael Peruginodan ko'p na'rse u'yrengen, yag'nıy su'wret salıwdı, adam denesinin' anatomiyasın, boyaw ximiyasın ha'm su'wretke boyawdı tegis qabatta jayıw usılında u'yrengen. Peruginonın' salg'an su'wretlerinde ko'pshilik jag'dayda adamlardın' betleri su'ykimli ha'm jumsaq ko'ringen. Raphaeldin' salg'an su'wretlerinde de bunday belgilerdi ko'riwimizge boladı. Leonardog'a usag'an geybir su'wretshiler o'z stillerin tez o'zgertken ha'm su'wretleri arqalı o'zlerinin' jeke oyın ko'rsetken. Biraq Raphael Perugino uyretken stilde su'wret salıwdı dawam etedi. Ol bug'an basqa su'wretshilerdin' jumısların ko'riwi arqalı u'yrengen jan'a ideyalardı g'ana qosqan. Leonardo ha'm Michelangelolardan ayirmashılıg'ı, Raphael du'nyanın' su'wret salıw sanaatına hesh qanday jan'alıq kiritpegen. Ol tek o'z isinin' sheberligi ha'm adamlar onın' su'wretlerin jaqsı ko'rgenligi ushın g'ana ataqlı bolg'an.
Birinshi jumısları[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
Onın' en' birinshi belgili jumıslarının' biri bul Rıtsardın' tu'si kishi su'wreti sanaladı. Bunda uyqlap atırg'an rıtsar su'wretlengen. Onın' tu'sinde eki sulıw hayal ko'ringen. Birewi jen'il tegis kiyim kiygen ha'm og'an gu'l usınıs etpekte. Ekinshisi qara kiyim kiygen bolıp, rıtsarg'a qılısh ha'm kitap usınıs etpekte. Sulıw hayaldın' artında da'rya ta'repke ketken soqpaq ko'ringen. Ekinshisi tik tawlarg'a alıp barıwshı soqpaq. Raphael tan'law haqqında oylang'an edi. Rıtsar jen'il joldan barıwı kerek pe, yamasa o'zgerisler kiritiwge ha'reket etiwi tiyis pe?
Raphaeldin' basqa erte su'wretleri bular Three Graces ha'm A'wliye Maykl.
Raphaeldin' birinshi a'hmiyetli do'retpesi 1504-jılı salıng'an The Marriage of the Virgin bolg'an. Bul su'wret Peruginonın' Sistine Chapel ushın jaratqan İsa Ma'six a'wliye Mayklg'a gilt bermekte su'wretinin' ta'siri astında payda bolg'an. Ha'zir bul su'wret İtaliyanın' Milan qalasında Brera gallereyasında jaylasqan.
Florentsiya[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
Shama menen 1504-jılı Raphael İtaliyanın' Florentsiya qalasına Pinturicchio atlı su'wretshi menen ketedi. Florentsiya o'zinin' sanaat jumısları, su'wretshilerdin' ustaxanaları, jan'a Renessans da'wiri imaratları ha'm u'lken shirkewi menen belgili bolg'an. Raphael Michelangelo, Leonardo da Vinci ha'm basqa da ko'rnekli su'wretshilerdin' ha'm skulptorlardın' jumısların ko'riwdi qa'legen.
Madonnalar[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
Florentsiya qalası A'wliye Mariyag'a bag'ıshlang'an bolg'anlıg'ı sebepli, ol jerde Madonna ha'm balanın' ko'rinislerin jasaw da'stu'rge aylang'an edi. Derlik ha'r bir ko'shenin' mu'yeshinde Madonna ha'm balanın' suwreti yamasa aqshıl ren'li ha'ykeli jaylasqan edi.[1]
Florentsiyada bolg'an waqtında Raphael o'zinin' ko'plegen belgili Madonna su'wretlerin salg'an. Onın' en' belgili su'wretleri to'mendegiler:
- Madonna of the Goldfinch (1505), ha'zir Uffizi gallereyasında, Florentsiya, İtaliya.
- Madonna del Prato (1505), ha'zir Kunsthistorisches muzeyinde, Vena, Avstriya.
- Esterházy Madonna (1505-1507), ha'zir Ko'rkem sanaat muzeyinde, Budapesht, Vengriya.
- La Belle Jardiniere (Shıraylı bag' Madonnası) (1507), ha'zirgi waqıtta Luvr muzeyinde, Parij, Fransiya.
Rim[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
1508-jılı Raphael Julius II papası ta'repinen Rimge shaqırıladı. Ol Rimde waqtında onın' atag'ı ku'sheyedi ha'm "Su'wretshiler Printsi" sıpatında belgili boladı. Ol o'mirinin' aqırgı 12 jılın Rimde o'tkeredi ha'm o'zinin' ko'plegen belgili su'wretlerin jaratadı.
Ol Rimde waqtında og'an Sant'Agostino shirkewinde Isaiah payg'ambardın' freskosın salıw jumısı tapsırıladı. Su'wret u'stinde jumısı dawamında ol o'zinin' dostı arxitektor Donato Bramanteni ko'riwge baradı. Bramante Michelangelo Sistine kapellasının' joqarg'ı betine su'wret salıp atırg'an waqıtları Vatikanda edi. A'lbette, Raphael ataqlı usta ne islep atırga'nın ko'riwdi qa'leydi ha'm Michelangelo joq waqtında, Bramante Raphaeldi kapellag'a alıp baradı. Raphael Michelangelonın' payg'ambarlardı su'wretlegen usılın ko'rip qattı ta'sirlengenligi sonshelli Sant'Agostino shirkewine qaytıp, o'zinin' salg'an su'wretin diywaldan qırshıp taslaydı. Raphaeldin' su'wreti Michelangelonın' stilinde salıng'anlıg'ın ko'riw an'sat. Raphael bunnan uyalmag'an. Bul arqalı ol ullı ustag'a hu'rmetin bildirgen.[2]
Stanze[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
Raphaeldin' en' belgili su'wretlerine Stanze atı menen belgili bolg'an Vatikan sarayında Julius II nin' bo'lmeleri diywallarına salıng'an freskolar kiredi. Stanza della Segnatura ha'm Stanza d'Eliodoro su'wretler Raphaeldin' o'zi ta'repinen jaratılg'an, al Stanza dell'Incendio Raphael ta'repinen dizaynlang'an bolıp, onın' ja'rdemshileri ta'repinen salıng'an.
Stanza della Segnaturadag'ı freskolardın' birewi ullı a'hmiyetlilikke iye. Bul Afina mektebi dep atalatug'ın su'wret. Bunda A'yyemgi Gretsiyadan bir topar sawatlı adamlar: filosoflar, shayırlar, dramaturglar, matematikler ha'm basqalar su'wretlengen. Olar ortadag'ı adamdı - filosof Platondı tın'lamaqta. Su'wret sol waqıtları, yag'nıy erte 1500-jılları, Rim adamları arasında A'yyemgi Afinanın' ilimi menen ten' bolg'an pikir ha'm oqıwdın' jan'a oyanıwı bolg'anlıg'ın an'latadı.
Bul ko'rinisti anıq ashıp beriw ushın, Raphael o'zi tanıg'an adamlardın' ju'zlerinen paydalang'an. Sınıq murınlı Michelangelo iyegin qolına tirep otır. Uzın shashlı ha'm tegis saqallı uzın boylı Platon bul Leonardo da Vincidin' portreti.
Su'wrettin' en' bir ta'sirlendiriwshi ta'repi bul Raphaeldin' adamlar turg'an imarattı salıw usılı. Arxitektura tap real bo'lmeni ashıp turg'anday ko'rinis beredi.
Arxitektura[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
1500-jılları su'wretshilerden a'dette arxitekturanı dizaynı menen shug'ıllanıw soralg'an. Raphaeldin' arxitektor sıpatında birinshi jumısı bul Santa Maria del Popolo shirkewindegi jerlew kapellası bolg'an. Leo X papası A'wliye Peter sarayın dizayn qılıwg'a ja'rdem beriw ushın Donato Bramante menen Raphaeldi tan'lag'an. Bramante qaytıs bolg'annan keyin, Raphael saraydı dizaynlawdı o'z qolına alg'an ha'm birinshi qabat rejesin Grek krestinen Latın krestine o'zgertken. Michelangelo Bramantenin' rejesin a'piwayılastırg'an halda qayta paydalang'an. Keyingi arxitektor Maderna Raphael rejelestirgenindey, imarattı uzaytırg'an.
Transfiguratsiya[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
Raphaeldin' en' keyingi sanaat jumısı Transfiguratsiya su'wreti bolg'an, biraq Raphael onı pitkeriwinen aldın qaytis boladı. Bul jumıs Raphaeldin' ko'mekshilerinin' biri bolg'an Giulio Romano ta'repinen keyinshelik pitkerilgen.
O'limi[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]
Raphael o'zinin' 37-tuwılg'an ku'ninde qaytıs boladı ha'm Rim Panteonında jerlenedi. Onın' jerleniwi Vatikanda o'tkeriledi ha'm Transfiguratsiya su'wreti onın' jerlew arbasının' basına qoyılg'an.